Kultury rybackie na zachodnim wybrzeżu Kanady
Od ok. 10. tysiąclecia p.n.e. - Plemiona przybywające z Alaski na zachodnie wybrzeże specjalizują się w rybołówstwie morskim lub rzecznym wykorzystując niezwykle urozmaiconą rzeźbę wybrzeży z setkami wysp, fiordami i zatokami. Sprzyja to też różnicowaniu się plemion rozdzielanych przez naturalne granice geograficzne i izolowanych od wnętrza kontynentu przez Góry Nadbrzeżne.
Od 1. tysiąclecia p.n.e. - Sporadyczne odwiedziny rybaków ze wschodniej Azji zapędzających się aż do wybrzeży Ameryki Północnej albo zaniesionych tam przez morskie prądy. Najbardziej znaną i dobrze udokumentowaną wizytę tego rodzaju składa chiński mnich Hui-szen w połowie V w. W jego relacji kraj za oceanem nazywa się Fu Sang.
Przed X w. n.e. - Na zachodnich wybrzeżach Kanady istnieją kultury rybaków zbliżone do Eskimosów i Aleutów.
Wiele elementów wspólnych ze wschodnią Syberią: rytualna ofiara z człowieka i kanibalizm podczas inicjacji mężczyzny, szamanizm z kultem bębna i grzechotki, tatuaż.
- Koniec 1. tysiąclecia n.e. - połowa 2. tysiąclecia n.e. - Rozwój żeglarstwa wśród tubylców.
Łodzie z zachodniej Kanady docierają do Aleutów i wzdłuż wybrzeży daleko na południe w rejon rolniczych kultur Pueblo. Znany jest potlacz wspólny z Aleutami. Plecionkarstwo i wysoko postawiona sztuka wytwarzania koszyków wykazują związki z kulturami Pueblo. Sporadyczne kontakty ze wschodnią Azją znajdują swój wyraz w kulturze Indian: stożkowate, barwne kapelusze plemienia Haida są znane tylko w tej części Ameryki i we wschodniej Azji. Pojawiają się też przedmioty zza Pacyfiku jak na przykład chińskie monety i brązowa rzeźba odkryte w XX w.
- 2. tysiąclecie n.e. - Na zachodnich wybrzeżach Kanady istnieje kilka plemion o zbliżonej kulturze.
Najważniejsze to Haida (co w ich języku oznacza ludzi) na Haida Gwaii, czyli Wyspach Królowej Charlotty, Tlingit (Ludzie) na północ od Haida, Tsimshian mieszkający nad rzeką Skeena, Kwakiutl na południe od rzeki Skeena, Nootka w zachodniej części wyspy Vancouver. Salish zamieszkujący wybrzeże na wschód od Nootka i Kwakiutl są odrębnymi plemionami z elementami kultury przyniesionymi z wnętrza kontynentu (ich krewni mieszkają na wschód od rzeki Fraser).
Wysoko rozwinięta kultura rybaków oparta jest na połowach głównie dorsza, łososia i halibuta. Indianie używają zarówno sieci jak haczyków, w tym haczyków na długich linach zarzucanych w morzu. Na początku roku łowią zwykle mątwę Eulachon masowo pojawiającą się przy ujściu rzek (według kilku indiańskich legend w ujściu rzeki mieszka królowa ryb zapewniająca dobry połów). Polują też na foki przy użyciu harpunów o konstrukcji bardzo podobnej do harpunów eskimoskich. Najcięższe harpuny służą do polowania na wieloryby z łodzi pływających na pełnym morzu. Kobiety zaś zbierają jadalne rośliny, korzenie i mięczaki. Dzięki dobrym warunkom życia lokalne kultury tworzą wspaniałe drewniane, malowane rzeźby i bogato zdobione ceremonialne łodzie, z których najbardziej znane są plemiona Haida. Są też szeroko znane ze swoich wyrobów plecionkarskich, a miejscowe złoża miedzi dostarczają metalu do wyrobu biżuterii. Indianie zamieszkują w dużych, drewnianych chatach, często bogato zdobionych. Są to wspólne chaty rodowe z rzeźbionymi słupami totemowymi. Na słupie są rzeźbione i malowane mityczne i prawdziwe pochodzenie oraz dzieje rodu. Znana jest sztuka wytwarzania masek. Domostwa i strój poszczególnych mieszkańców świadczą o zamożności i pozycji.
Społeczeństwo jest zróżnicowane na zwykłych ludzi oraz szlachtę (bogate rody, z których wywodzą się także wodzowie). Według legend ten podstawowy podział powstał na skutek wojen, które rozbiły pierwotną jedność mitycznej prarodziny.
System dziedziczenia jest złożony, matrylinearny lub patrylinearny (u Nootka) albo mieszany. Dobra może dziedziczyć nie syn, ale mąż córki, jak to jest na przykład w plemieniu Kwakiutl. Oddzielną wpływową klasą są szamani.
Złożona struktura społeczeństwa znajduje wyraz w istnieniu związków rodowych, bractw, klanów (większe rody zwykle wywodzące się od wspólnego mitycznego przodka) i klas bogactwa. Podczas wypraw wojennych zdobywa się niewolników tworzących najniższą grupę (rasizm klasowy), która może stanowić nawet 14% populacji.
Czasem schwytani jeńcy, zwłaszcza wojownicy, bywają zjadani, żeby zwycięzcy mogli przejąć ich odwagę i siłę.
1579 r. - Angielski pirat Francis Drake poszukuje przejścia z Pacyfiku na Atlantyk płynie wzdłuż amerykańskich wybrzeży. Zmierza w kierunku archipelagu Haida Gw, lecz ostatecznie rezygnuje i zawraca swój statek na południe, aby potem przeciąć Pacyfik i okrążyć planetę.
XVII w. - Pierwsze kontakty z Hiszpanami płynącymi od południa wzdłuż pacyficznych wybrzeży Ameryki Północnej.
1774 r. - Hiszpan Juan José Pérez Hernández (ok. 1725-1775) opisuje Haida.
Lata 1780. - Do Haida dociera Francuz La Perouse a w 1786-1787 r. Brytyjczyk George Dixon (1748-1785) bada i kartuje wyspy Haida, które nazywa imieniem królowej Charlotty od nazwy swego statku. Wszystkich europejskich podróżników zdumiewa wysoki poziom kultury rybaków w porównaniu do Aleutów i prymitywnych Indian wnętrza kontynentu.
Od 1787 r. - Osada Ninstints jest centrum handlu futrami między Haida i białymi. W 1841 r. mieszka tam 308 ludzi.
1791 r. - Hiszpan Jose Maria Narvaez dociera do plemienia Cowichan nad rzeką Fraser.
Rok później odwiedza ich G. Vancouver, a w 1808 r. S. Fraser, który jako pierwszy dokonuje tego drogą lądową.
- 1792 r. - Hiszpański botanik Jose Mariano Mozino dowiaduje się od Indian Nootka o dzikim włochatym, człowieku matlox, zamieszkującym podobno okoliczne lasy. Indianie boją się go, uznając za niebezpiecznego potwora.
W ciągu następnych dwustu lat doniesienia o spotkaniach z podobnymi małpoludami będą się powtarzały w strefie lasów Ameryki Północnej. W Kanadzie szczególnie liczne relacje z takich wydarzeń pochodzą z Kolumbii Brytyjskiej. W 1898 r. Mischelle, wódz plemienia Nlaka’pamux w Kolumbii Brytyjskiej opowiada Charlesowi Hill-Tout o se’ska - dzikim włochatym człowieku. W drugiej dekadzie XX w. John W. Burns, zbieracz informacji i artefaktów związanych z małpoludem, przez dłuższy czas żyje razem z Indianami Chehalis w Kolumbii Brytyjskiej. Według troglodytologów Burns upowszechnia w literaturze nazwę sasquatch, która oznacza dzikiego człowieka z lasu. Prawdziwą sensację, ale też falę krytyki i niedowierzania wywołuje relacja Alberta Ostmana, który twierdzi, że w 1924 r. został uprowadzony przez rodzinę sasquatchy, ale po sześciu dniach zdołał uciec.
Lata 1790. - Dzięki żelaznym narzędziom kupowanym od białych kolonistów Indianie znad Pacyfiku tworzą pierwsze wielkie, często kilkunastometrowe, słupy totemowe. Dawniej słupy były o wiele mniejsze.
XIX w. - Intensywny handel, zwłaszcza futrami, zmienia ekonomiczne struktury plemion rybackich. Proces jest szczególnie szybki u Haida, którzy pierwsi ulegają europeizacji. Zanika potlacz, dawne instytucje społeczne rozpadają się, misjonarze wprowadzają chrześcijaństwo.
1863 r. - Epidemia ospy wyludnia Ninstints, które zostanie ostatecznie opuszczone w ciągu następnych dziesięciu lat. W drugiej połowie XX w. osada stanie się prawnie chronionym skansenem totemów.
1885 r. - Kanadyjskie władze w prowincji Kolumbia Brytyjska zakazują instytucji potlacz jako szkodliwej i zbyt kosztownej. Zakaz zostanie cofnięty w 1952 r. ale stary zwyczaj jest już całkowicie zapomniany i niezrozumiały.
Ok. 1900 r. - Plemię Haida liczy sobie zaledwie ok. 900 członków.
Ok. 1950 r. - Ożywienie plastyki Haida, produkowanej masowo jako pamiątki dla turystów. Wioski Haida pełne wielkich słupów totemowych są turystyczną atrakcją.
Drewniana rzeźba mistrzów Haida staje się dumą Kanady, stwarzając Indianom warunki rozwoju, kiedy nie jest już możliwe tradycyjne rybołówstwo
- 1970 r. - Gwałtowny sztorm na oceanie wywołuje obsunięcie się brzegu w wiosce Ozette w stanie Waszyngton, odsłaniając resztki wsi plemienia Makah. Jest to jedno z ciekawszych odkryć archeologicznych. Dzięki niemu naukowcy poznają życie Indian mieszkających w długim drewnianym domu i polujących na wieloryby z łodzi wycinanych w jednym pniu drzewa. Dom został zakonserwowany przez lawinę błotną w XVI w.