Armenia
XII - VI w. p.n.e. - Z przemieszania indoeuropejskich plemion Armenów, Hajasów i Hurytów przybyłych z północy oraz miejscowej ludności urartyjskiej formują się najstarsze zręby narodowości ormiańskiej. Wiele elementów jej kultury nawiązuje bezpośrednio do tradycji mezopotamskich i anatolijskich, a język wykazuje strukturę zasadniczo indoeuropejską, choć z silnymi domieszkami urartyjskimi. Ormianie skupiają się wokół świętego dla nich jeziora Wan, a ich narodowym patronem jest bóg Wachaga o cechach jednoznacznie solarnych: wiąże się z nim kult Słońca, ognia i błyskawicy oraz coroczne wiosenne odradzanie życia.
X w. p.n.e. - Armenowie (Ormianie) tworzą niewielkie księstwo Szupria, którego głównym zadaniem jest obrona przed niszczycielskimi najazdami z Urartu oraz północnej Mezopotamii.
IX - VIII w. p.n.e. - Księstwo Szupria jest zależne od Urartu.
VII w. p.n.e. - Postępujące osłabienie Urartu pozwala władcom księstwa Szupria zdobyć pełną samodzielność.
Z drugiej strony w latach 653 - 585 p.n.e. większość plemion Wyżyny Armeńskiej jest zależna od Frygii.
- VI - V w. p.n.e. - Po upadku Urartu Armenowie opanowują Wyżynę Armeńską, gdzie tworzą kilka krótkotrwałych państewek. Jedno z nich w VI w. p.n.e. zakłada armeński ród Erwan w dolinie jeziora Wan. Podbija potem księstwo Szupria i staje się dominującą siłą jako monarchia zwana Armenią.
Nazwa kraju Ormian w ich własnym języku brzmi Hajastan lub Hajakh, nawiązując do Hajasów. Nazwa znana na arenie międzynarodowej wywodzi się zaś od perskiego określenia Armanestan lub Arman, które pierwotnie oznaczało prowincję Urartu graniczącą z Persją. Natomiast nazwa tej prowincji podobno odnosiła się do zamieszkujących ją Aramejczyków.
Inną etymologię przekazuje ormiańska ludowa tradycja, według której nazwa Armenii wywodzi się od Arama, legendarnego praojca Ormian.
Ok. 560 r. p.n.e. - Król Erwand Erwanduni skutecznie odpiera ataki potężnej Medii i mimo przewagi Medów zapewnia Armenii pewną niezależność.
521 - 518 r. p.n.e. - Persja podbija Armenię, traktując ją jako naturalne przedłużenie swoich posiadłości w kierunku zachodnim ku Anatolii.
Z następnych dziesięcioleci pochodzi pierwsza zapisana przez Persów nazwa Armenii.
- 460 r. p.n.e. - Armenia przyjmuje perski kalendarz słoneczny.
Przemożne wpływy wyższej kultury perskiej i mezopotamskiej znajdują też odbicie w religii. Wiele armeńskich bóstw zostaje utożsamionych z obcymi bogami. Ormiański panteon obejmuje między innymi irańską Wielką Macierz występującą jako Anahita (odpowiednik Kybele), siostrę Anahity imieniem Asthik (asyryjska Isztar), męża Asthik znanego jako Wahagn (odpowiednik irańskiego boga walki Weretragny) i wojowniczego boga wiatru Waju przyniesionego przez Indoeuropejczyków.
Druga połowa V w. p.n.e. - W Armenii rządzą perscy satrapowie Hydarnes (rządzi też Fenicją, Arabią i Hyrkanią), a potem jego syn Terituchmes władający Hyrkanią.
Koniec V w. p.n.e. - Grek Ksenofont zwiedza Armenię i pozostawia jej pierwszy opis.
Przybywa tam jako jeden z dowódców greckiej ekspedycji wojskowej interweniującej po stronie Cyrusa, kiedy ten walczy o tron Persji ze swoim bratem Artakserksesem II.
Pod koniec V w. p.n.e. perskim satrapą Armenii oraz Myzji jest Orontes (Erwand) I.
331 r. p.n.e. - Po upadku Persji rozbitej przez Macedończyków Armenia na krótko odzyskuje niepodległość. Królem Armenii zwanej Królestwem Araratu zostaje potomek Artakserksesa II, Orontes (Erwand) II, który w latach 344-331 p.n.e. był perskim satrapą. Zaczyna dynastię Orontydów (Erwanduni).
330 r. p.n.e. - Aleksander Macedoński nominalnie włącza Armenię do swojego imperium. W rzeczywistości jego oddziały nawet nie wkraczają na terytorium Armenii, ponieważ dawni perscy namiestnicy dobrowolnie poddają się Macedonii. Zatem Armenia pod władzą króla Mithranesa (panuje do 317 r. p.n.e.), syna Orontesa II, cieszy się dużą swobodą, chociaż formalnie krajem zarządza macedoński namiestnik.
323 - 321 r. p.n.e. - po śmierci Aleksandra Macedońskiego Armenia jest kontrolowana przez dawnego macedońskiego dowódcę Neoptolemosa, który ogłasza niepodległość jako satrapa. Stolicą jego państwa jest miasto Armawir.
316 r. p.n.e. - Król Orontes III obejmuje władzę w Królestwie Ararata jako następca Mithranesa. Po śmierci Orontesa III (ok. 260 r. p.n.e.) tron przejmuje jego syn Samos, a później wnuk Arsames.
III w. p.n.e. - Gospodarczy rozkwit Armenii. Armeńscy kupcy utrzymują bliskie handlowe związki z Wyżyną Irańską, Syrią i Królestwem Bosporańskim nad Morzem Azowskim.
Ok. 220 r. p.n.e. - Za czasów króla Kserksesa (syn Arsamesa) Armenia staje u szczytu powodzenia.
Kserkses walczy z Antiochem III Wielkim, który nawet oblega Arsamosatę, stolicę Armenii, ale nie potrafi jej zdobyć. Ostatecznie Antioch daje Kserksesowi za żonę swoją siostrę Antiochis, co ma być znakiem sojuszu obu państw. Niestety, sojusz okazuje się podstępem, ponieważ Antiochis po pewnym czasie morduje Kserksesa. Jego następcą zostaje Abidissares, a potem (do końca III w. p.n.e.) rządzi Orontes IV (brat Kserksesa).
Do II w. p.n.e. - Następuje niemal całkowita armenizacja Wyżyny Armeńskiej - większość ludności przyjmuje język armeński. Jednak literatura pisana powstaje głównie po grecku i syryjsku, a religia ma charakter synkretyczny armeńsko-persko-grecki.
Początek II w. p.n.e. - Seleucydzi odsuwają dynastię Orontydów i przejmują bezpośrednią kontrolę nad Armenią. To oznacza koniec pierwszego królestwa Armenii.
190 - 189 r. p.n.e. - Rzym pokonuje Antiocha III, a ziemie Seleucydów, łącznie z zachodnią Armenią, włącza do swoich posiadłości. Terytoria na wschód od górnego Eufratu pozostają poza władzą Imperium Rzymskiego.
189 r. p.n.e. - Na wschodzie Wyżyny Armeńskiej na scenie politycznej pojawia się Artaszes (Artakses), od 200 r. p.n.e. seleucki gubernator prowincji Gordyene nad górnym Tygrysem. Wykorzystuje upadek Seleucydów (bitwa pod Magnezją) i wynikłe stąd ogólne rozchwianie politycznej sytuacji w świecie hellenistycznym, aby ogłosić niezależność Armenii pod władzą dynastii Artaszesydów. Król Artaszes I twierdzi, że jego ród wywodzi się od Orontydów, chcąc w ten sposób uzasadnić swoją władzę. Tak powstaje drugie królestwo Armenii znane jako Wielka Armenia, które formalnie uznaje zwierzchnictwo Partów, lecz w praktyce jest niemal niezależne. Dla umocnienia swojej pozycji Artaszes żeni się z Satenik, córką władcy Alanów.
189 r. p.n.e. - Prowincja Tsopk (Sophene) między górnym Eufratem i Tygrysem rządzona przez seleuckiego gubernatora imieniem Zareh (Zariadres) przekształca się w samodzielne królestwo z centrum w mieście Karkathiokert (Carcathiocerta). Należą do niego również Góry Pontyjskie i wybrzeże Morza Czarnego na północ od rzeki Lykos, czyli region znany jako Mała Armenia z centrum w Nikopolis.
176 r. p.n.e. - Powstaje stolica Wielkiej Armenii, miasto Artaszat (Artaksata) nad rzeką Araks.
Ok. 165 r. p.n.e. - Konflikt Wielkiej Armenii z Seleucydami zakończony wzięciem do niewoli Artaszesa I i uznaniem Wielkiej Armenii za strefę wpływów Seleucydów.
Połowa II w. p.n.e. - W Wielkiej Armenii rządzi Artawazd I, syn Artaszesa I.
Natomiast w Tsopk i Małej Armenii panuje w tym czasie król Mithrobuzanes I (syn Zareha).
II/I w. p.n.e. - W Wielkiej Armenii panuje Tigranes I, brat Artawazda I.
I w. p.n.e. - Stopniowo zanika gospodarka oparta na niewolnictwie, ustępując o wiele sprawniejszemu feudalizmowi. Chłop jako niezależny użytkownik ziemi mający tylko płacić określone podatki, okazuje się wydajniejszy od niewolnika.
95 - 56 r. p.n.e. - Król Tigranes II Wielki (syn Tigranesa I) uniezależnia się od Partów.
Rozwija gospodarkę Wielkiej Armenii i buduje silną armię.
Tigranes II opanowuje Tsopk. Odtąd władcy tego księstwa są zależni albo od Wielkiej Armenii, albo od Rzymu.
Tigranes zajmuje też Atropatenę (z centrum w Ganzak), Osrhoene (centrum w Edessie) i Kommagene (centrum w Samosacie), zachodnią granicę opierając o górny Eufrat. Na północy jego wasalami są Kolchida, Iberia i Albania. Miarą potęgi Tigranesa jest podporządkowanie Fenicji i Cylicji (centrum w Tarsie). To oznacza stworzenie imperium, którego granice sięgają od Jordanu do południowej Anatolii, doliny rzeki Kura i Kaukazu oraz gór Medii. W tych okolicznościach Tigranes postanawia nawiązać do irańskich tradycji i w 88-86 r. p.n.e. zaczyna używać tytułu króla królów.
94 r. p.n.e. - Tigranes II Wielki zawiera sojusz z Mitrydatesem VI, swoim teściem i władcą Pontu zagrożonym przez Rzym.
77 r. p.n.e. - Założenie miasta Tigranakert (Tigranacerta). W 69 r. p.n.e. powstanie tu sławny hellenistyczny teatr.
72 r. p.n.e. - Pokonany przez Rzymian Mitrydates VI z Pontu znajduje chwilowo azyl w Armenii, co prowokuje atak Rzymian.
69 - 68 r. p.n.e. - Dzięki lepszemu wyszkoleniu, doskonałej broni i taktyce rzymskie wojska liczące zaledwie 16 tysięcy żołnierzy pod wodzą Lukullusa pokonują pięciokrotnie liczniejszą armię Tigranesa II pod Tigranakertem (69 r. p.n.e.). Rzymianie rabują i zrównują z ziemią większą część miasta oraz wspaniałe ogrody, a potem maszerują w głąb Armenii, wszędzie niosąc zniszczenie. Dopiero po buncie w rzymskiej armii i odwołaniu Lukullusa (w 66 r. p.n.e.) Rzymianie ponoszą klęskę pod Aracani w pobliżu źródeł Eufratu.
Mimo to pokój zawarty w 65 r. p.n.e. oddaje Rzymowi armeńskie posiadłości w Anatolii i Syrii. Cylicja zostaje częścią rzymskiej Kapadocji, a Tsopk rzymską prowincją Sophene ze stolicą w mieście Amida (późniejszy turecki Diyarbakir) niedaleko dawnej stolicy Karkathiokert. Mała Armenia pod władzą Tigranesa Młodszego (syn Tigranesa II Wielkiego) staje się rzymskim terytorium zależnym na ponad 120 lat.
W 63 r. p.n.e. Marek Antoniusz podstępem chwyta Artawazda, syna Tigranesa II, i każe go zabić.
- 56 - 34 r. p.n.e. - W Wielkiej Armenii panuje energiczny i odważny król Artawazd II (syn Tigranesa II).
Udaje mu się zrzucić zależność od Rzymu i wypędza stacjonujące w Armenii rzymskie wojska. Jednakże wywołuje tym odwetową zbrojną akcję Rzymian oraz ich sojuszników: najeźdźcy wkraczają do Armenii z zadaniem obalenia krnąbrnego władcy i sterroryzowania ludności. Stąd okrucieństwa, planowe niszczenie całych osad i masowe obracanie ludności w niewolników.
- 34 r. p.n.e. - Król Artawazd II zostaje uwięziony, a w 31 r. p.n.e. stracony na rozkaz Marka Antoniusza. Na tronie Wielkiej Armenii zasiada Aleksander Helios, syn Kleopatry i Marka Antoniusza, wasal Rzymu.
W odpowiedzi wybucha powstanie Ormian przeciw Rzymowi.
Ok. 33 - 20 r. p.n.e. - W Wielkiej Armenii rządzi król Artaszes II (syn Artawazda II), wasal Partów. Jego panowanie jest wypełnione walkami oraz politycznym lawirowaniem między Rzymianami i Persami dążącymi do podboju Armenii. Walki z kolejnymi próbami podboju przez Rzymian będą odtąd trwać niemal bez przerwy przez kilkadziesiąt lat.
Koniec I w. p.n.e. - Ciągły napór Rzymu i Partii stopniowo wyniszcza Wielką Armenię.
W latach 20-12 r. p.n.e. panuje Tigranes III Filopator (syn Artawazda II) jako wasal Rzymu. Jego następcy Tigranes IV Theos (syn Tigranesa III) i współrządząca z nim Erato (siostra Tigranesa IV) panują w 12-5 r. p.n.e. jako wasale Partii. Po ich odsunięciu tron zdobywa Artawazd III (brat Tigranesa III) i w 5-1 r. p.n.e. rządzi jako wasal Rzymu. Między 1 rokiem p.n.e. i 2 rokiem n.e. tron odzyskują Tigranes IV i Erato popierani przez Partów. Jednak rychłe odsunięcie Erato przez Rzymian oznacza koniec dynastii Artaszesydów i ostateczny upadek Wielkiej Armenii.
- Od 2 r. n.e. - W Armenii panują władcy osadzani na tronie przez Rzym lub Partię, które rywalizują o wpływy na Wyżynie Armeńskiej.
Rządy kolejnych panujących są zwykle krótkie i zależne od woli suwerena: wasale Rzymu Ariobarzanes (2-4 r. n.e.), Artawazdas IV (4-6 r. n.e.) i Tigranes V (6-12 r. n.e.), niezależna Erato (trzecie panowanie w 12 r. n.e.), wasale Partii Wonones I (12-15/16 r. n.e.) i Orodes (15/16-18 r. n.e.), wasal Rzymu Artakses III (18-34 r. n.e.), wasale Partii Arszak I (34-35 r. n.e.) i ponownie Orodes (35 r. n.e.) oraz wasal Rzymu Mitrydates (35-37 r. n.e.). W 37-41 r. n.e. Armenia jest rządzona bezpośrednio przez Rzym, a potem panują wasale Rzymu Mitrydates (drugie panowanie w latach 41-51 n.e.) i Radamist (51-53/54 r. n.e.), wasal Partii Tirydates I (53-60 r. n.e.), wasal Rzymu Tigranes V (60-62 r. n.e.) i wasal Partii Tirydates I (drugie panowanie w 62-63 r. n.e.).
54 - 66 r. n.e. - W Małej Armenii panuje Arystobul I (prawnuk Heroda I Wielkiego), wasal Rzymu. W 60 r. n.e. jednoczy Małą Armenię i Tsopk (Sophene).
63 r. n.e. - Tirydates I (brat Wologasesa I rządzącego Partią) zakłada armeńską linię Arszakidów (Arsacydów), dynastii wywodzącej się z Iranu. Początkowo uznaje się za wasala Partów. Jednak w 63 r. n.e. przechodzi na stronę Rzymian i pozostanie ich wasalem aż do śmierci ok. 98 r. n.e.
Jest gorącym wyznawcą zoroastryzmu, ale nie narzuca tej religii ludności swego państwa. Jego religijność jest tak wielka, że podróżując do Rzymu w 66 r. n.e. nie chce płynąć statkiem, aby nie skalać morskich żywiołów, lecz jedzie konno. Zoroastrianami będą też następni przedstawiciele tej dynastii.
Zapisuje się w historii teatru, uczestnicząc w słynnym spektaklu Nerona w 66 r. n.e., gdzie za ogromne pieniądze występuje jako pokonany, chociaż nie został zwyciężony przez Rzymian.
66 - 72 r. n.e. - Tsopk i Mała Armenia należą do państwa Arszakidów.
72 r. n.e. - Rzym podbija Tsopk (Sophene) i Małą Armenię.
Po 98 - 113 r. n.e. - Armenią rządzi partyjski wasal Aksidares (syn Pakorusa II, króla Partii).
Następnym panem Armenii jest Parthamasiris, brat Aksidaresa, lecz rządzi zaledwie przez rok, a Armenię podbijają Rzymianie (114-117 r. n.e.). Oni też narzucają Armenii swojego wasala Sohemusa (rządzi w 140-161 r. n.e.). Jednak Partowie usuwają go i wprowadzają swojego wasala Pakorusa (panuje w latach 161-163 n.e.), syna Wologasesa III, króla Partii. Sohemus wraca dzięki pomocy Rzymu i utrzyma się przy władzy jeszcze siedemnaście lat (163-180 r. n.e.).
180 r. n.e. - Wologases II z dynastii Arszakidów rządzącej Partią zakłada trzecie królestwo Armenii.
191 r. n.e. - Kiedy Wologases II zdobywa tron Partii, królem Armenii Arszakidów zostaje jego syn Chosroes I (rządzi do 216/217 r. n.e.), a potem wnuk Tirydates II (rządzi w latach 216/217-252 n.e.).
Ok. 200 r. n.e. - Tertulian pisze o Armenii jako o kraju chrześcijańskim.
W istocie silne wpływy nowej wiary są tu widoczne od dawna. Świadczy o tym na przykład legenda o dwóch apostołach, Tadeuszu Judzie i Bartłomieju, którzy mieli tu działać już w I w. n.e.
252 - 262 r. n.e. - W Armenii panuje wasal Persji Artawazd V (syn Sohemusa).
Ok. 260 r. n.e. - Powstają pierwsze azyle (leprozoria) dla trędowatych.
Trąd od kilku tysiącleci jest problemem całej Azji Zachodniej i zazwyczaj jest postrzegany jako kara za nieposłuszeństwo wobec bóstw. Tak piszą na przykład autorzy biblijni, a ich opinię będą powtarzali chrześcijanie.
- 262 - 287 r. n.e. - Armenia jest zależna od Persji i rządzona przez Persów.
W latach 262-272 r. n.e. panuje Hormizd Artaszir, syn perskiego króla Szapura I (później król Persji).
Narses, drugi syn Szapura I, rządzi Armenią między 272 i 279/280 r. n.e.
W końcu Persowie dzielą kraj: na wschodzie rządzi Narses (do 293 r. n.e., później jest królem Persji), a na zachodzie władzę sprawuje Chosroes II Dzielny (do 287 r. n.e.), syn Tirydatesa II.
287 - 298 r. n.e. - Tirydates III (syn Tirydatesa II) panuje w zachodniej Armenii (do 293 r. n.e.), a potem w całym kraju. Mądry władca rozwija gospodarkę i doprowadza kraj do dużego znaczenia na arenie międzynarodowej. Jest wasalem Rzymu, żeby osłabić wpływy Persji, ale potrafi utrzymać daleko posuniętą samodzielność.
298 - 330 r. n.e. - Tirydates IV Wielki (syn Chosroesa II) doprowadza Armenię do potęgi, dbając o ekonomiczny rozwój kraju, a politycznie lawirując między Rzymem i Persją.
Od początku IV w. n.e. - Ród Mamikonian zaczyna budować swoją potęgę, zdobywając i kupując coraz większe obszary na terenie Armenii. W V-VII w. ród będzie już jedną z najpotężniejszych i najbardziej wpływowych sił na Zakaukaziu.
311 r. n.e. - Chrześcijaństwo zostaje uznane za religię panującą po chrzcie przyjętym przez Tirydatesa IV z rąk Grzegorza Iluminatora.
Według legendy Grzegorz został przedtem uwięziony przez wrogo nastawionego króla. Dopiero kiedy Grzegorz zamienił króla w szalejącego dzika, ten zrozumiał, że chrześcijaństwo jest jedyną właściwą wiarą. Bez względu na prawdziwość tej legendy władca chce użyć chrześcijaństwo, aby podkreślić odrębność Armenii od zoroastryjskiej Persji. Chrześcijaństwo okazuje się czynnikiem konsolidującym państwo i umacniającym królewską władzę, zwłaszcza w obliczu perskiego naporu. W przyszłości zaś będzie podstawowym argumentem dla Ormian, aby Zakaukazie zaliczać do Europy.
- Po 311 r. n.e. - Powstaje kościół w Eczmiadżin (po armeńsku tłumaczone jako Zstąpił Jednorodzony). Tradycja utrzymuje, że niedaleko miasta Wagharszapat Grzegorz Iluminator ujrzał we śnie Chrystusa złotym młotem kruszącego pogańskiego boga. Potem Chrystus narysował plan swojej pierwszej świątyni w Armenii. I właśnie w tym miejscu zbudowano Eczmiadżin, który będzie najświętszym miejscem kraju, a chrześcijaństwo stanie się orężem ideologicznej walki Armenii przeciw Persji.
Z rozkazu Tirydatesa wszystkie świątynie innych wyznań mają być zburzone. Pali się bogate księgozbiory i niszczy stare dzieła sztuki sakralnej. Często dochodzi do walk i krwawo tłumionych buntów. Na ruinach dawnych świątyń powstają kościoły i klasztory. Na czele kościelnej hierarchii staje katolikos, odtąd głowa samodzielnego Kościoła Armenii
Ok. 330 r. n.e. - Św. Jakub z Mycbin poszukuje szczątków arki Noego, która według biblijnego mitu osiadła na górze Ararat. Legenda głosi, że Jakub mimo wysiłków nie potrafił niczego odkryć. Wreszcie sam Bóg ulitował się nad pechowym poszukiwaczem i, kiedy Jakub spał, podłożył mu pod głowę kawałek drewna z arki. Odtąd jest to jedna z największych relikwii Armenii i cel pielgrzymek chrześcijan nie tylko z Zakaukazia, lecz także z wielu bardzo odległych krain.
Po 330 r. n.e. - Następcy Tirydatesa IV próbują utrzymać znaczenie państwa wtłoczonego między dwie zaborcze potęgi - Rzym i Persję. Panują kolejno: Chosroes III (330-336 r. n.e., syn Tirydatesa IV), Flawiusz Hannibalianus (335-337 r. n.e.), jeszcze raz Chosroes III (337-339 r. n.e.), Arszak II (339-367 r. n.e., syn Chosroesa II), Pap (367-374 r. n.e., syn Arszaka II) i Warazdat (374-377/378 r. n.e., kuzyn Papa).
361 - 440 r. n.e. - Mesrop Masztoc, twórca armeńskiego alfabetu opartego na wzorach greckich i syryjskich.
Rozwija się armeńskie piśmiennictwo, powstaje przekład Biblii z syryjskiego. Dzięki własnemu pismu armeński może skutecznie opierać się naporowi dominującej greki i języka syryjskiego.
377/378 - 379/380 r. n.e.- Bezkrólewie spowodowane sporami o tron. W końcu władzę zdobywają synowie Papa Arszak III i Wologases, lecz już w 384 r. n.e. państwo rozpada się na królestwo zachodnie rządzone przez Arszaka III i wschodnie, gdzie władzę przejmuje Chosroes IV (syn Warazdata).
389 r. n.e. - Chosroes IV traci władzę we wschodniej Armenii, która wchodzi w dwuletni okres bezkrólewia.
390 r. n.e. - Rozbiór Armenii dokonany przez Rzym i Persję.
Zachodnie królestwo zostaje zlikwidowane i włączone do Rzymu. Na wschodzie w 401 r. tron obejmuje król Wramszapuh (brat Chosroesa IV), ale musi uznać zwierzchnictwo Persji.
- V w. - Mojżesz z Chorenu pisze ogromnie popularną historię Armenii.
Jego dzieło stanie się ważnym składnikiem samoświadomości Ormian jako narodu posługującego określonym językiem, wyznającego jedną religię i wskazującego na wspólne, historyczne korzenie.
Początek V w. n.e. - Ostatni władcy wschodniej Armenii są ściśle zależni od Persji: Wramszapuh (rządzi do 417 r.), Chosroes IV (drugie panowanie w 417 r.) i Szapur (panuje w latach 417-421, syn króla Persji Jezdegerda I).
Od V w. - Armeński Kościół monofizycki odrzuca związki z Konstantynopolem i innymi ośrodkami chrześcijaństwa, kiedy na soborach kościoły przyjmują nowe zasady wiary. Stanowisko Ormian formalnie uzasadnia się legendarną apostolską tradycją Tadeusza Judy i Bartłomieja z I w. n.e., która wyklucza dowolne przekształcanie zasad wiary, a tym bardziej uzupełnianie ich nowymi regulacjami. Chodzi jednak przede wszystkim o samodzielność duchowieństwa, a z nim wszystkich wyznawców.
Samodzielny kościół oraz pismo stają się odtąd głównymi wyznacznikami odrębności Armenii, której grozi rozpłynięcie w kulturze dużo silniejszych zaborców.
Rozwija się chrześcijańska plastyka (zwłaszcza architektura) i muzyka (hymny wzorowane na bizantyjskich).
421 - 428 r. - Król wschodniej Armenii Artaszes IV (syn Wramszapuha) próbuje odzyskać niepodległość, ale ponosi klęskę w walce z Rzymem i Persją. Usunięcie ostatniego władcy z dynastii Arszakidów oznacza likwidację królestwa przez Persję.
450 - 451 r. - Wielkie antyperskie powstanie ogarnia rozległe obszary Armenii, Gruzji i Albanii.
Mimo początkowych sukcesów, kończy się klęską po przegranej decydującej bitwie (26 V). Ginie wtedy armeński wódz powstania Wardan Mamikonian.
- 481 - 484 r. - Drugie wielkie powstanie Ormian przeciw Persom. Na jego czele stoi Wagan Mamikonian.
Walka znów kończy się klęską.
484 r. - Po stłumieniu powstania Persja przyznaje autonomię swojej części Armenii i uznaje istniejące tam chrześcijaństwo.
Początek VI w. - Ostateczne usunięcie syryjskiego duchowieństwa z Armenii. Ormianie chcą w ten sposób zachować odrębność armeńskiego kościoła.
530 r. - Terytorium dawnego księstwa Tsopk (Sophene) zostaje włączone do bizantyjskiej prowincji Armenia.
536 - 540 r. - Owanes Arszaruni organizuje wielkie powstanie przeciw Bizancjum, zakończone jednak klęską.
Od lat 540. - Pandemia dżumy pustoszy kraj.
548 r. - Kolejne powstanie w bizantyjskiej części Armenii.
552 r. - Synod kościelny w Thewinia. Ostateczne zerwanie związków z Rzymem i Bizancjum; kościół Ormian jest odtąd w pełni samodzielny. Za twórcę kościelnej hierarchii Ormianie uważają św. Jakuba Mniejszego a nie Piotra.
571 - 572 r. - Armeńskie powstanie przeciw Persji.
591 r. - Kolejny podział Armenii między Persję i Bizancjum, większa część kraju przypada Bizancjum.
VII w. - Pod władzą Bizancjum następuje rozwój nauki i sztuki Armenii częściowo wzorowanych na kulturze greckiej, zwłaszcza jeśli chodzi o literaturę i teatr.
Od 640 r. - Nasilają się najazdy arabskie, które początkowo mają charakter tylko rabunkowy, lecz bardzo szybko zaczynają mieć na celu podbój i szerzenie islamu.
698 - 705 r. - Podbój Armenii przez Arabów. Odtąd trwają próby islamizacji kraju, ale opór Ormian koncentruje się wokół narodowego kościoła monofizyckiego.
VIII w. - Do znaczenia dochodzi ród wielkich feudałów Bagratuni, przywódców walki o zachowanie ormiańskiej tożsamości narodowej i religijnej wobec przewagi Arabów oraz narzucanego islamu.
747 - 750 r. - Grigor Mamikonian organizuje powstanie przeciw Arabom pod hasłem walki z przewagą muzułmanów i z feudałami.
772 - 775 r. - Wielkie powstanie Ormian przeciw muzułmanom. Kierują nim Muszeg Mamikonian i Smbat Bagratuni. Kończy się rzezią i klęską.
IX - XII w. - Złoty okres w dziejach armeńskiej muzyki religijnej.
851 - 855 r. - Kolejne wielkie powstanie Ormian przeciw panowaniu muzułmanów kończy się zwycięstwem.
Potem stanie się ono tematem narodowego eposu Dawid z Sassunu. Zaczyna się stopniowe wyzwalanie Armenii spod arabskiej władzy i wpływów islamu.
Ok. 880 r. - Rozprzestrzenia się religijno-społeczna ideologia tondrakitów. Jest to idea równości społecznej i wyzwolenia chłopów od feudalnego wyzysku. Na czele tego ruchu stoi Smbat Zarechwanci.
886 - 890 r. - Aszot I Bagratuni jest królem Armenii. Odbudowuje jedność państwa, gospodarkę i administrację.
IX/X w. r. - Królowie Symbat I (891-914, syn Aszota I) i Aszot II Żelazny (914-928, syn Symbata) walczą o utrzymanie jedności państwa przeciw niepodległościowym ambicjom feudałów.
Jednocześnie trwa proces wypierania muzułmanów z Armenii.
- X - XII w. - Powstaje kilka armeńskich księstw uznających jednak zwierzchnictwo króla: Waspurakan Gagik Arcruni (908-1021), Wanand (963-1065), Sjunik (970-1170), Taszir-Dzoraget (979-1118). Armenia coraz głębiej wchodzi w orbitę oddziaływania Bizancjum.
Waspurakan buduje swój pałac na wyspie Ahtamar (jezioro Wan). Pałacowy kościół buduje (915-921) Manuel.
- 910 - 918 r. - Antyfeudalne powstanie ludności Armenii przeciw wielkim posiadaczom świeckim i kościelnym.
Zostaje krwawo stłumione, lecz ruch tondrakitów zdobywa szerokie poparcie wśród ludności i w formie utajonej przetrwa jeszcze wiele lat.
914 - 921 r. - Ostateczne wygnanie Arabów z centralnej części Armenii oznacza koniec trudnego procesu wyzwalania kraju trwającego już niemal 60 lat
922 - 1044 r. - Długotrwały okres pokoju i gospodarczego rozwoju kraju, począwszy od panowania Abasa (rządzi w latach 928-952, brat Aszota II). Miasta rozrastają się i bogacą dzięki rzemiosłu i handlowi.
W klasztorach kwitnie kultura tworzona przede wszystkim przez mnichów. Powstają dzieła literackie i wspaniałe wydania ksiąg. Armenia staje się sławnym centrum miniatur.
Co ciekawe, język ormiański jest używany przez ludność zamieszkałą na dużym obszarze od Wyżyny Armeńskiej i południowo-wschodnich brzegów Morza Czarnego aż po wybrzeża Morza Śródziemnego.
944 - 1010 r. - Mnich Grzegorz z Nareku. Sławny twórca zbioru poezji religijnej Księga śpiewów żałobliwych, który stał się jednym z zasadniczych elementów kulturowej odrębności Armenii.
953 - 977 r. - Król królów Aszot III Miłosierny, syn Abasa.
Drugi syn Abasa, Muszeh, w 962 r. otrzymuje Kars jako jego część spadku. Potem Karsem rządzą jego synowie Abas I (984-1029) i Gagik Abas II (do podboju przez Bizancjum w 1064 r.).
- 977 - 989 r. - Panuje syn Aszota III Symbat II Zdobywca, który czyni państwo lokalną potęgą.
Gurgen I, brat Symbata II, otrzymuje władzę nad Lori ok. 980 r. Po nim na tron Lori wstąpi syn Dawid (989-1048) i wnuk Gurgen II (1048-1089). W XI/XII w. Lori podbiją Seldżucy.
990 - 1020 r. - Król Gagik I Bagratuni (brat Symbata). Rozkwit armeńskiego królestwa ze stolicą w Ani.
XI - XIII w. - Rozwój uniwersytetów i ormiańskiej kultury.
1021 - 1065 r. - Bizancjum podbija większość państw na terenie Armenii, mimo oporu Jana Symbata III (panuje w latach 1020-1041) i Aszota IV Walecznego (panuje w latach 1021-1040), synów Gagika I.
1045 - 1129 r. - Joan Sarkawag, wielki armeński uczony.
1048 - 1071 r. - Niszczycielski (morderstwa, rabunki, gwałty) najazd Seldżuków i podbój dużej części Armenii. Ostatni władca Gagik II (1041-1045, syn Aszota IV) zostaje usunięty. Umrze w roku 1080.
1051 r. - Grigor Magistros dokonuje przekładu Elementów Euklidesa na język ormiański.
1098 - 1173 r. - Narses Sznorhali, wielki poeta.
1124 r. - Gruzini po zrzuceniu władzy Seldżuków podbijają Armenię.
1180 - 1375 r. - Armeńskie królestwo pod władzą dynastii Rubenidów utrzymuje się w Cylicji.
XII w. - Wspólna z Gruzinami walka przeciw Seldżukom i wygnanie najeźdźców z większej części kraju. Królestwo Armenii odzyskuje swoje ziemie, ale podlega Gruzinom.
1170 - 1236 r. - Armenia rządzona przez dynastię Zacharydów pozostaje pod protektoratem Gruzji. Mimo to obserwuje się rozkwit gospodarki i ormiańskiej kultury.
Jednocześnie trwa walka z Seldżukami, którzy wciąż ponawiają próby podboju.
1186 r. - Wyzwolenie Dwiny, stolicy Armenii, przez wojska gruzińsko-armeńskie przypieczętowuje klęskę Seldżuków. Na czele zwycięskiej armii stoi ruski książę Jurij Bogolubskij, mąż gruzińskiej królowej Tamary.
XIII w. - Toros Roslin i Sarkis Pitsak zdobywają sławę jako wielcy miniaturzyści.
1226 r. - Zabel, córka króla Armenii Lewona (Leona) II z dynastii Rubenidów, zostaje zmuszona do poślubienia potężnego arystokraty Hettuma. Hettum buduje silne państwo armeńskie i koronuje się na króla, a Armenia pod jego rządami przeżywa okres rozkwitu.
1235 - 1243 r. - Podbój Armenii przez Mongołów. Pewną samodzielność zachowuje tylko Armenia Hettuma, lecz musi uznać mongolski protektorat.
1247 r. - Sempad, brat Hettuma, jedzie aż do dalekiego Karakorum, żeby spotkać się z chanem i zawrzeć z nim antymuzułmański sojusz. Liczy, że szamanistyczni lub buddyjscy Mongołowie nie będą mieli zastrzeżeń, żeby poprzeć zakaukaskich chrześcijan przeciw wyznawcom islamu. I nie myli się, Mongołowie skuszeni perspektywą bogatych łupów przyjmują propozycję.
1259 - 1260 r. - Hettum wraz z sojuszniczymi oddziałami mongolskimi atakuje Syrię.
Mongołowie bez szczególnych trudności rozbijają armię przeciwnika. Wydaje się, że islam jest ostatecznie pognębiony, kiedy nagle w Karakorum umiera chan. Mongołowie przerywają działania wojenne. W tej sytuacji muzułmanie korzystają z okazji i mogą bez przeszkód wyprzeć z Syrii osamotnioną armię Hettuma.
Połowa XIII w. - Wardan Areveltsi pisze kronikę Armenii. Jest tak wielkim patriotą, że biblijne pomieszanie języków, zazwyczaj interpretowane w kategoriach nieszczęścia, uznaje za boskie błogosławieństwo, ponieważ powstał wtedy słodki i pełen wyrazu język ormiański.
1280 - 1338 r. - Rozkwit uniwersytetu w Gladzore.
1319 r. - Trzęsienie ziemi niszczy miasto Ani, jedno z najważniejszych kulturowych centrów Armenii.
Według legendy właśnie wtedy emigranci ze zrujnowanego Ani wyruszają do Polski. W rzeczywistości jednak armeńscy osadnicy przybywali tam już od XI w.
1345 - 1415 r. - Rozkwit sławnej szkoły w Tatewe.
1386 - 1402 r. - Najazd Timura. Spustoszenie kraju, niebywałe okrucieństwa i masowe mordy.
XIV/XV w. - Rośnie zagrożenie od zachodu przez Turków Osmańskich. Stopniowy podbój i uzależnianie od Turków coraz większej części kraju. Język ormiański stopniowo cofa się na wschód, powoli ustępując tureckiemu.
XV w. - Armenia jest przedmiotem rywalizacji między Turcją i napierającą ze wschodu Persją.
1440 r. - Erywań zostaje centrum administracyjnym i ekonomicznym kraju.
XVI w. - Nahapet Kuczak, w tej epoce najsławniejszy ormiański poeta.
1512 r. - Powstaje pierwsza armeńska książka drukowana. Pierwowzorem są dla niej nieco starsze księgi drukowane w Europie, zwłaszcza w Niemczech.
1514 r. - Turcy podbijają zachodnią Armenię, dochodząc aż do jeziora Wan.
Wyniszczony kraj popada w jeszcze większą ruinę, ponieważ gospodarka przeżywa załamanie wywołane przez turecki wyzysk. Obserwuje się zastój w kulturze koncentrującej się nie na rozwoju, lecz na przetrwaniu w warunkach zniewolenia i dążeniu do zakonserwowania tradycyjnych wartości stanowiących istotę odrębnej kultury Ormian. Odnosi się to przede wszystkim do religii, czyli samodzielnego kościoła, który staje się ostoją wobec ekspansji islamu, narzucanego przez tureckich władców.
1555 r. - Rozbiór Armenii przez Turcję i Persję. Środkowa część kraju wokół Wan i miasta Kars przypada Turkom. Odtąd toczą się ciągłe walki Turcji i Persji o Armenię. W latach 1576-1639 Turcy przejściowo opanowują należący do Persji Erywań, ale potem muszą się wycofać.
XVII - XVIII w. - Szczyt powodzenia armeńskich osadników w Rzeczpospolitej, gdzie istnieje największa na świecie ormiańska diaspora. Większość z nich ulega stopniowej polonizacji, chociaż długo zachowują świadomość odrębnego pochodzenia.
1605 r. - Perski szach Abbas przeprowadza przymusowe wysiedlenie setek tysięcy Ormian do centralnej Persji, aby zatracili swą kulturową odrębność.
1639 r. - Druga umowa między Persją i Turcja o podziale Armenii.
1667 r. - Handlowa umowa z Rosją dająca armeńskim kupcom monopol na handel jedwabiem. Ormianie są liczną i zwykle bogatą grupą w całej wschodniej Europie. Powstają tam liczne ośrodki ormiańskiej kultury jak drukarnie, kościoły, teatry (na przykład teatr we Lwowie założony w 1668 r.).
1673 r. - Katolikos Jakob I i armeńscy kupcy proszą moskiewskiego cara o ochronę przed Persami.
Podobną prośbę w 1699 r. sformułuje zjazd przywódców zwołany przez Israela Ori w Angelakot. Jest to wyraz upadku Turcji i coraz silniejszych wpływów rosyjskich.
1678 r. - Tajne oświadczenie polityków Armenii w Eczmiadżin zapowiadające walkę z Turkami o wyzwolenie kraju.
1699 - 1702 r. - Spis ludności we wschodniej Armenii należącej do Persji.
1701 r. - Israel Ori prowadzi w Rosji rozmowy o rosyjskiej pomocy dla Armenii w walce z Persją.
1712 - 1795 r. - Sajat Now, wielki armeński poeta.
1717 r. - Powstanie armeńskiego zakonu w Wenecji.
1722 r. - Rosjanie atakują Zakaukazie. Wybucha antyperskie powstanie Ormian w prowincjach Karabach i Sjunik.
1724 r. - Turcy oblegają Erywań bohatersko broniony przez Ormian.
Car Rosji Piotr I wydaje ukaz (oświadczenie), że Rosja ochrania całość ziem armeńskich. Rosjanie chcą w ten sposób osłabić Turcję i otworzyć sobie drogę do ewentualnej interwencji, aby z czasem przeprowadzić podbój Armenii.
1725 - 1729 r. - Nieudane antytureckie powstanie Ormian w Sjuniku i Karabachu.
1761 r. - W Petersburgu ormiański działacz narodowy Josif Zmin toczy rozmowy o utworzeniu armeńsko-gruzińskiego państwa pod protektoratem Rosji. Siedem lat później caryca Katarzyna wydaje ukaz obiecujący Armenii rosyjską opiekę a w latach 1780. powstaje projekt wyzwolenia Armenii przy udziale rosyjskiej armii.
1770 r. - lata 1790. - W mieście Madras (Indie) działa patriotyczna organizacja armeńskich kupców, na której czele stoi Szamir Szaamirian. Tworzy ona projekt konstytucji (1788-1789) przyszłej niepodległej Armenii.
W latach 1794-1796 w Madrasie wychodzi pierwsze armeńskie czasopismo Azdarar.
1796 r. - Rosyjska wyprawa wojskowa na Zakaukazie umacnia wpływy Moskwy.
1801 r. - Przyłączenie północnej Armenii i Gruzji do Rosji.
1804 - 1828 r. - Walki Rosji z Persją o dominację na Zakaukaziu.
W 1804 r. Rosjanie maszerują na Erywań. W 1813 r. zostaje podpisany pokój w Gulistanie, ale już w 1826 r. ponownie wybucha konflikt zbrojny. W 1827 r. Rosjanie zdobywają Erywań i na mocy umowy z 1828 r. zajmują wschodnią Armenię (Erywań i Nachiczewan) należącą dotąd do Persji. Powstaje rosyjski obwód Erywania, dokąd zostaje przesiedlonych ponad 40 tysięcy perskich Ormian.
Ormianie na terenach podległych Turcji, czyli we wschodniej Anatolii są coraz bardziej izolowani od Ormian na Zakaukaziu.
1805 - 1848 r. - Chaczatur Abowian. Znany pisarz i aktywista polityczny. Działa na rzecz unowocześnienia armeńskiego społeczeństwa, upowszechnienia szkolnictwa i uwolnienia go spod dławiącej kurateli Kościoła.
1828 - 1830 r. - Wojna rosyjsko-turecka o wschodnią Armenię. W jej rezultacie ponad 90 tysięcy (do 1830 r.) Ormian z Turcji przesiedla się na rosyjskie Zakaukazie.
1840 r. - Rosjanie zaniepokojeni narodowymi dążeniami Ormian likwidują obwód Erywania, a w 1849 r. tworzą tu rosyjską gubernię.
1855 r. - Rosjanie przejściowo zdobywają należący do Turcji Kars.
1858 r. - Ukazuje się powieść Werkh Hajastani (Rany Armenii) napisana przez Chaczatura Abowiana.
Odegra ona ogromną rolę w kształtowaniu patriotyzmu Ormian i będzie bardzo skuteczną obroną przed wynarodowieniem. Jest to zarazem pierwsza armeńska powieść świecka, wzorcowa dla nowoczesnej literatury kraju.
1862 r. - Antytureckie powstanie w zachodniej Armenii.
1868 r. - T. Czuchadżian pisze pierwszą armeńską operę Arszak II.
1869 - 1935 r. - Sohomon Sohomonian znany jako Komitas. Wielki kompozytor i współtwórca narodowej szkoły muzyki w Armenii, często opierającej się na motywach ludowych.
1869 - 1955 r. - Kalust Gulbenkian, ormiański przemysłowiec specjalizujący się w eksploatacji ropy naftowej, jeden z najbogatszych ludzi na świecie. Od 1895 r. na emigracji (przyjmuje obywatelstwo brytyjskie). W Lizbonie zakłada słynną fundację (niedochodową organizację służącą celom społecznym) utrzymującą 150 bibliotek oraz wspierającą instytucje kulturalne w Portugalii i poza jej granicami.
1870 r. - Reforma rolna w Armenii. Zaczyna się uprzemysłowienie i proces unowocześniania kraju.
1871 - 1928 r. - Aleksandr Spendiarian, współzałożyciel narodowej szkoły muzyki ormiańskiej.
1877 - 1878 r. - Wojna rosyjsko-turecka zakończona podpisaniem pokoju w San Stefano i kongresem w Berlinie. Rosja otrzymuje Kars, Ardagan i Batumi.
1887 r. - Nerses Tairian zaczyna w Erywaniu produkcję miejscowego koniaku nazwanego ararat. Szybko zdobywa sławę jednego z najlepszych na świecie.
1892 - 1965 r. - Amo Bek-Nazarow, twórca ormiańskiej kinematografii i znany aktor.
1894 - 1895 r. - Szereg antytureckich powstań. Najbardziej znanym epizodem jest bohaterska obrona miasta Zejtun. Oczywiście wojsko pacyfikuje buntowników, a część zamyka w więzieniach.
1895 - 1896 r. - Na rozkaz sułtana Turcy i Kurdowie mordują ponad 300 tysięcy Ormian, którzy są postrzegani jako potencjalne zagrożenie dla narodowego państwa tureckiego. Zwłaszcza po tureckich klęskach na Bałkanach.
1897 r. - Grupa ormiańskich terrorystów napada na Bank Osmański i stawia szereg żądań, albo zniszczy bank. W końcu Turkom udaje się opanować sytuację. W odwecie jednak tureckie oddziały i zwyczajni ludzie dokonują pogromu ok. 50 tysięcy Ormian.
1898 r. - Początek armeńskiego kolejnictwa.
1901 - 1904 r. - W rosyjskim Azerbejdżanie uzbrojone ormiańskie bojówki mordują kilkanaście tysięcy tureckojęzycznych muzułmanów, głównie Azerów, którzy strajkują przeciw wyzyskowi i dyskryminowaniu wyznawców islamu.
1902 r. - Zaczyna się rozwój armeńskiej socjaldemokracji i ruchu robotniczego. Powstaje unia ormiańskich socjaldemokratów pod wpływem Rosjan dzieląca się na frakcję bolszewików i mienszewików.
1903 r. - Rosyjski rząd likwiduje posiadłości Kościoła armeńskiego i zamyka armeńskie szkoły, co wywołuje protesty ludności.
1903 - 1978 r. - Aram Chaczaturian, najsławniejszy armeński kompozytor muzyki filharmonicznej i operowej.
Po 1912 r. - Klęski Turcji w Europie powodują narastającą wrogość do chrześcijan a w szczególności Ormian. Powtarzają się napaści i mordy popełniane na ludności ormiańskiej traktowanej jako potencjalny wróg, który zwróci się przeciw Turkom tak samo jak niedawno Grecy, Bułgarzy czy Serbowie.
1914 r. - Początek działań wojennych na Zakaukaziu. Turcja sprzymierzona z Niemcami ma nadzieję zająć cały ten obszar i ostatecznie rozwiązać problem Armenii, co w praktyce oznacza wymordowanie Ormian.
24 IV 1915 r. - 1916 r. - Turecki rząd przeprowadza kolejną czystkę etniczną, czyli masową eksterminację ludności armeńskiej.
Na początek zostają aresztowani i powieszeni inteligenci, zwłaszcza w stołecznym Stambule. Korzystając z wojny światowej Turcy i Kurdowie dążący do zbudowania państwa narodowego mordują blisko milion Ormian i wypędzają ok. 600 tysięcy. Pomagają im w tym organizacyjnie, a często sami kierują akcjami niemieccy oficerowie. Pędzą Ormian setki kilometrów bez jedzenia i wody, zwykle nagich. Tysiące Ormian giną po wypędzeniu na Pustynię Syryjską, w obozach koncentracyjnych, umierają z głodu, są zabijani, spychani w przepaść lub topieni w Morzu Czarnym, a kobiety masowo gwałcone i potem zwykle mordowane. W niektórych miejscach woda strumieni jest czerwona od krwi. Historyczne ośrodki Armenii w rejonie jeziora Wan i góry Ararat przestają być ormiańskie mimo zbrojnego oporu Ormian. Ludność ormiańska znika z ogromnego terytorium rozciągającego się od Zakaukazia do centralnej Anatolii i Morza Śródziemnego. Uciekinierzy z Armenii, w wielu wypadkach jedynie osierocone dzieci, znajdują schronienie w Europie i Ameryce Północnej.
III 1918 r. - Uzbrojone oddziały Ormian dokonują krwawych pogromów ludności azerskiej w Baku.
IV 1918 r. - Po przewrocie w Rosji i wyparciu Rosjan z Kaukazu Armenia, Gruzja i Azerbejdżan tworzą demokratyczną Republikę Zakaukaską (22 IV). Niestety, z powodu silnych wewnętrznych tarć między tradycyjnie wrogimi trzema krajami federacja rozpada się już po miesiącu.
Niepodległa Armenia przyjmuje godło przedstawiające orła i lwa (nawiązanie do Urartu), górę Ararat z Arką Noego i jezioro Wan w centrum tarczy oraz herbu czterech dynastii dookoła: Artaszesydów (ptaki i znak Słońca), Bagratuni (lew), Arszakidów (dwugłowy orzeł) i Rubenidów (lew w koronie). Na państwowej fladze znajdują się trzy poziome pasy: czerwony (symbolizuje krew), niebieski (niebo) i pomarańczowy (dobrobyt).
25 IV - 25 VI 1918 r. - Ormianie popierają zbliżoną do rosyjskich bolszewików Komunę Bakijską, która zostaje obalona przez zwolenników partii Musawat wspieranych przez wojska brytyjskie.
IX 1918 r. - Turecka armia dokonuje masakry Ormian w okupowanym Baku: ginie 10-30 tysięcy Ormian.
1919 - 1920 r. - Wojna Armenii z Azerbejdżanem o Karabach zamieszkany przez Ormian (90%), ale w większej części otoczony ziemiami Azerów.
1920 r. - Po I wojnie światowej Armenia otrzymuje obietnicę niepodległości. Ormianie mają uczestniczyć w podziale tureckich ziem wraz z Brytyjczykami i Grekami. Jednak jesienią turecka armia w porozumieniu z bolszewikami najeżdża Armenię i zajmuje ziemie wokół Karsu oraz historyczne ośrodki Ormian w okolicy jeziora Wan i góry Ararat.
Bolszewicy zaś zajmują wschodnią Armenię. Rozbiór kraju potwierdza bolszewicko-turecki traktat z 1921 r.
Armeński Karabach zostaje przez rosyjskich komunistów przyłączony do Azerbejdżanu, aby osłabić Ormian i skłócić ich z Azerami. Natomiast Nachiczewan nad Araksem władze bolszewickie oddają Azerbejdżanowi. Tym samym czynią Nachiczewan otoczoną przez terytoria Ormian enklawą oddzieloną od Azerbejdżanu. Dzięki temu Sowieci mają gwarancję, że skłóceni Ormianie i Azerowie nigdy nie wystąpią razem przeciw wspólnemu wrogowi, czyli imperialnej Moskwie.
1920 r. - Frakcja bolszewicka w ormiańskiej unii socjaldemokratów zostaje przekształcona w Komunistyczną Partię Armenii kierowaną z Moskwy.
1920 r. - Powstaje uniwersytet w Erywaniu.
1920 r. - Szahan Natalie (1884-1983) i Armen Garo (1872-1923) planują tajną operację Nemezis, której celem jest zemsta na organizatorach eksterminacji Ormian. Natalie jest autorem słynnego eseju Turcy i my, w którym analizuje relacje ormiańsko-tureckie.
Soghomon Tehlirian (1896-1960) zabija z pistoletu Mehmeda Talaat Paszę w Berlinie w roku 1921. W tym samym roku w Rzymie ginie były turecki premier Said Halim. W Tbilisi zaś w 1922 r. Stepan Dzaghigian, Artaszes Geworgian i Petros Ter Poghosjan zabijają Ahmeda Cemal Paszę.
1922 r. - Armenia ze stolicą w Erywaniu wchodzi w skład bolszewickiej Federacji Zakaukaskiej.
1923 r. - Armeński Karabach zwany Górskim Karabachem uzyskuje autonomię, ale nadal pozostaje poza właściwą Armenią, co będzie w przyszłości przyczyną krwawych zatargów z sąsiadami. Tym bardziej, że należący do Azerbejdżanu, a zamieszkany głównie przez Ormian Nachiczewan jest oddzielony od reszty Azerbejdżanu przez terytorium Armenii. Jest to celowa polityka sowieckich władz mająca na celu skłócenie narodów podporządkowanych Moskwie, żeby utrudnić im ewentualne próby buntu.
1936 r. - Armenia zostaje odrębną republiką w ZSRS.
Pierwszy sekretarz, czyli szef Komunistycznej Partii Armenii Aghasi Kanjian (1901-1936) żąda przyłączenia również Górskiego Karabachu, który znalazł się w obrębie Azerbejdżanu. Oskarżony jednak o nacjonalizm popełnia samobójstwo w obawie przed torturami w stalinowskim więzieniu. Następny pierwszy sekretarz Amatuni Vartapetyan pada zaś ofiarą stalinowskiej czystki w 1937 r., kiedy sowiecki dyktator każe wymordować kilka tysięcy działaczy komunistycznych.
Od 1939 r. - Przemysł i rolnictwo poprzez nadmierną eksploatację zasobów wodnych niszczą jezioro Wan. Do 1970 r. jego poziom obniża się o 10 m. Dopiero w latach 1970. zaczyna się akcja ratowania świętego jeziora Ormian.
Po 1945 r. - Armenia cieszy się stosunkowo dużą swobodą wewnętrzną w obrębie Związku Sowieckiego i władze nie niszczą prywatnych inicjatyw gospodarczych z taką bezwzględnością, jak to jest w innych częściach komunistycznego imperium. Erywań rozrasta się w miasto liczące około miliona mieszkańców.
Istotną rolę w gospodarce odgrywa bardzo duża liczba Ormian żyjących poza krajem, pracujących tam i przysyłających pieniądze. To wszystko tworzy jeden z najwyższych poziomów rozwoju gospodarczego w ZSRS.
1958 - 1988 r. - Do sowieckiej Armenii przybywa około 250 tysięcy ludzi z 2 milionów wszystkich Ormian żyjących w diasporze. W samej Armenii mieszka ponad 3 miliony ludzi.
1965 r. - Ku zaniepokojeniu sowieckich władz narastają nastroje niepodległościowe. Na przykład na centralnych ulicach Erywania odbywa się manifestacja kilkudziesięciu tysięcy Ormian pragnących upamiętnić rzeź sprzed 50 lat.
1966 r. - W Erywaniu powstaje tajna organizacja działająca na rzecz zjednoczenia Armenii podzielonej między Związek Sowiecki, Turcję i Iran, oraz odebrania Azerbejdżanowi Górskiego Karabachu.
1981 r. - W Erywaniu rusza metro.
Od 1985 r. - W Górskim Karabachu rośnie napięcie między miejscowymi Ormianami żądającymi przyłączenia do Armenii i Azerami, którzy chcą utrzymać Karabach w granicach Azerbejdżanu.
1988 r. - Wybucha wojna o Górski Karabach między miejscową ormiańską ludnością i azerskimi władzami. Po dwóch latach okrutnych rzezi i gwałtów wojna kończy się uznaniem Karabachu za obszar autonomiczny, chociaż nadal w obrębie Azerbejdżanu. W tym samym czasie większość Ormian w Nachiczewanie zostaje wymordowana lub wypędzona do Armenii. Odtąd Nachiczewan jest zamieszkany głównie przez Azerów, a nieliczni Ormianie, którzy tu pozostali podlegają brutalnym prześladowaniom i dyskryminacji.
1991 r. - Armenia odzyskuje niepodległość po ostatecznym rozpadzie ZSRS.
Władze przywracają godło z dwugłowym orłem oraz flagę z roku 1918. Komunistyczna Partia Armenii przekształca się w Armeńską Partię Komunistyczną.
Sytuacja międzynarodowa Armenii jest wyjątkowo trudna, ponieważ od zachodu graniczy z wrogą Turcją, która uparcie nie chce uznać swej odpowiedzialności za ludobójstwo w latach 1915-1916, a zarazem obawia się żądania zwrotu rejonu jeziora Wan. Na wschodzie sąsiadem jest Azerbejdżan podkreślający swoją kulturową i religijną, a czasem nawet narodową jedność z Turkami. Na południu zaś znajduje się Iran tradycyjnie traktujący Armenię jako swój obszar wpływów. Na dodatek wszystkie te państwa są muzułmańskie, a w wypadku Iranu wręcz fanatyczne, co stanowi jeszcze jeden powód ich wrogości do chrześcijańskiej Armenii. Co prawda północną granicę tworzy Gruzja, która jest chrześcijańska, ale ten kraj nigdy nie był przyjazny wobec Ormian.
Poza tym wciąż trwa podsycany przez Rosję spór z Azerbejdżanem o Górski Karabach i Nachiczewan. Górski Karabach jest autonomiczną republiką, której istnienie gwarantują znajdujące się tam oddziały rosyjskiej armii. Republiki nie uznaje jednak żaden rząd na świecie poza Moskwą.
W rezultacie Armenia musi wejść do zdominowanej przez Rosję luźnej federacji nazwanej Wspólnotą Niepodległych Państw. Paradoksalnie bowiem Rosja odgrywa rolę gwaranta istnienia Armenii, chociaż ceną jest wasalizacja kraju przez Moskwę.
W warunkach słabości politycznej i niepewnej przyszłości Ormianie zwracają się do kultury jako metody zachowania tożsamości i obrony przed zewnętrznymi potęgami. Przykładem jest muzeum Matenadaran w Erywaniu, gdzie są zebrane między innymi najcenniejsze zabytki literatury. Jest to drugi po Jerozolimie największy na świecie zbiór ormiańskich ksiąg. Większość z nich stanowią pergaminowe księgi religijne, ale znajduje się tu również tłumaczenie słynnej rozprawy Zenona z Kition Przyroda.
- 2018 r. - Aksamitna rewolucja bez walki obala prorosyjskiego premiera Serża Sarkisjana, który od 2008 r. był prezydentem. Ponieważ konstytucja zakazuje trzeciej kadencji prezydenta, wspierany przez rosyjskie tajne służby Sarkisjan tak pokierował wyborami, aby zostać premierem. Ustępuje jednak po wielodniowych masowych (ponad 100 tysięcy uczestników) demonstracjach na ulicach Erywania zorganizowanych przez Nikola Paszyniana.
Po tej zmianie Armenia zwraca się do Europy i ku niezadowoleniu Rosji zaczyna mówić o przyszłym przystąpieniu do Unii Europejskiej.
2020 r. - Pandemia Covid-19 dociera do Armenii i zbiega się z kolejnym wybuchem walk między Ormianami i Azerami o Górski Karabach. Rosja wykorzystuje sytuację, aby wprowadzić do Karabachu swoje wojska, jak na ironię nazwane siłami pokojowymi. Moskwie zależy na utrzymaniu napięcia, żeby umacniać własne wpływy i uniemożliwić Armenii zbliżenie z Unią Europejską. W tym kontekście Karabach jako obszar o niepewnym statusie oraz przedmiot sporu między Azerami i Ormianami jest dla Rosji bardzo wygodny.
2023 r. - Azerbejdżan wykorzystuje osłabienie Rosji przez wojnę w Ukrainie i zbrojnie podbija Górski Karabach. Likwiduje utrzymywaną tam przez Moskwę republikę. Rosyjska armia opuszcza Karabach, a większość wciąż jeszcze mieszkających tam Ormian ucieka do Armenii, żeby uniknąć czystek etnicznych.
W ten sposób kończy się nie tylko wieloletni konflikt z Azerbejdżanem, lecz także słabną wpływy Rosji na Zakaukaziu.