Chatyci, Luwijczycy i Hetyci
8000 - 7000 r. p.n.e. - We wschodniej Anatolii (grecka nazwa Azji Mniejszej oznaczająca wschód Słońca) istnieją kopalnie miedzi (późniejsze Ergani Maden).
7000 r. p.n.e. - Rozwój rolnictwa prowadzi do uformowania społeczeństw zróżnicowanych pod względem majątkowym i zawodowym.
3000 r. p.n.e. - Półwysep Azji Mniejszej zamieszkują różne ludy w większości z grupy iberokaukaskiej (przez archeologów nazwane potem Protohetytami). Wyróżniają się Chatyci (Chatti, Hatti) w północno-wschodniej Azji Mniejszej, czczący Boginię-Matkę, czyli podziemne Słońce Wurunzimu, boga burzy Taru i boga Słońca Esztan. Otaczają kultem runo (fetysz z owczej skóry, który przejmą potem Hetyci) stanowiące źródło powodzenia oraz labris - topór (pierwotnie maczuga lub młot) o podwójnym ostrzu - znak władzy i siły.
Druga połowa 3. tysiąclecia p.n.e. - Decydującym wydarzeniem jest przybycie Indoeuropejczyków (Luwijczycy, Hetyci i Palajczycy tworzący anatolijską grupę językową), którzy stopniowo zajmują wschodnie i północne części Azji Mniejszej. Rozpowszechniają się brązowe narzędzia. Powstają lokalne centra władzy politycznej w postaci umocnionych osad (miasta-państwa).
Koniec 3. tysiąclecia p.n.e. - Na wschodzie Anatolii powstają miasta Hetytów z największym Kussar. Kwitnie handel z Asyrią.
3./2. tysiąclecie p.n.e. - Upowszechnia się koń przejęty od ludów stepu, zapewniając Hetytom potęgę militarną.
2. tysiąclecie p.n.e. - Indoeuropejskie plemiona wypierają i wchłaniają wcześniejszą ludność Azji Mniejszej.
Najsilniejszą pozycję zdobywają Hetyci (centrum nad środkowym biegiem rzeki Kizilirmak).
W południowo-zachodniej części półwyspu rozwija się kultura spokrewnionych z Hetytami Luwijczyków. Ich zachodni odłam zajmuje krainę nazwaną potem Izaurią od dwóch miast Izauri Starej (Isaura Palaea) i Izauri Nowej (Isaura Nea).
W północno-zachodniej Anatolii (późniejsza Paflagonia) osiedlają się Palajczycy, których zasymilują potem Hetyci.
Luwijczycy wynajdują pismo obrazkowe, które przejmą Hetyci (z czasem zastąpią je pismem klinowym z Asyrii).
- XIX - XVIII w. p.n.e. - W północno-wschodniej Azji Mniejszej rozwijają się księstwa lub miasta-państwa Chatytów jak Hatuszasz, Kussar, Kanesz czy Zalpa. Politycznie, gospodarczo i kulturalnie są związane z Asyrią.
W chatyckim Kanesz panują kolejno: Pamba, Hurmeli, Harpatiwa (ok. 1830 r. p.n.e.), Inar, Warszana i Zuzzu.
- Od połowy XIX w. p.n.e. - Rządzący w Kussar Pithanas zaczyna jednoczyć plemiona Hetytów. Ich godłem jest dwugłowy orzeł jako symbol mocy. Przejmą go potem inne ludy Anatolii i Półwyspu Bałkańskiego.
Dzieło Pithanasa kontynuują następni władcy - Pijuszti, Anittas i Peruwa.
Hetyci podporządkowują sobie mieszkających tu wcześniej Chatytów (dlatego też przez archeologów i historyków zwanych Protohetytami, chociaż nie są spokrewnieni z Hetytami). Przejmują ziemie i wiele tradycji podbitych Chatytów. Na przykład pod imieniem Istanu czczą chatyckiego boga Esztan oraz Boginię-Matkę Wurunzimu, potem główne bóstwo Hetytów.
Sami Hetyci wprowadzają kult boga światła i nieba Sius (odpowiednik Zeusa i ogólnoindoeuropejskiego Djausa).
Zdobywają miasto Hatuszasz (Hattusas), które staje się jednym z ich najważniejszych ośrodków. Wreszcie zajmują asyryjskie osady kupieckie.
W nowych warunkach rozkwitają dawne centra, jak na przykład miasto Kanesz.
- Druga połowa XVIII w. p.n.e. - Monarchia Hetytów stopniowo umacnia się i ogarnia coraz większe terytorium.
W tym czasie na hetyckim tronie zasiadają Tudhalijas (Tidal), Pusarruma i Papahdilmah (na przełomie XVIII i XVII w. p.n.e.).
XVII w. p.n.e. - Król Labarna I (następca Papahdilmaha) czyni z Hetytów największą potęgę Azji Mniejszej. Ich stolicą jest stare chatyckie miasto Hatuszasz. Zaczyna się okres supremacji Hetytów trwający do XII w. p.n.e.
1650 - 1620 r. p.n.e. - Hattusilis I (siostrzeniec i następca Labarny) zdobywa Syrię północną, gdzie krzyżują się szlaki handlowe, i Kizzuwatnę. Dzięki sprawnej armii władza Hetytów rozciąga się od Morza Czarnego do Śródziemnego.
Przy królu działa panku, czyli rada dostojników, wodzów i wybitnych wojowników. Kształtuje się feudalizm hetycki, gdzie książęta są wasalami króla, choć jednocześnie funkcjonuje ekonomia niewolnicza.
- 1620 - 1590 r. p.n.e. - Król Mursilis I (wnuk Hattusilisa I) rozszerza władzę Hetytów w Syrii, gdzie podbija Jamchadu iw Mezopotamii. W 1595 r. p.n.e. zdobywa i plądruje Babilon, niszcząc babilońską monarchię.
Buduje państwo zdolne nawet do walki z potężnym Egiptem.
- Po 1590 r. p.n.e.- Brak wyraźnych reguł dziedziczenia władzy wywołuje konflikty na dworze i serię zabójstw w królewskiej rodzinie po śmierci Mursilisa. Niektórzy próbują odwoływać się do starszej zasady dziedziczenia w linii matki, a inni głoszą, że prawo do władzy ma tylko linia męska. Na tronie zasiadają w tym czasie Hantili I, Zidanta I, Ammuna (po 1550), Huzzija I, Telipinu i Tahurwaili (XVI/XV w.).
Telipinu ustala zasadę dziedziczenia tronu wyłącznie w linii męskiej, czyli po ojcu, a jej przestrzegania ma pilnować rada panku.
Druga połowa XVI w. p.n.e. - Mitanni wykorzystuje walki o tron w państwie Hetytów i odbiera im Syrię oraz Kizzuwatnę.
XV w. p.n.e. - Alluwamna (następca Tahurwailiego) i Hantili II ratują osłabione państwo Hetytów. Po nich przejściowo panują Zidanta II, Huzzija II i Muwatalla I ostatni władcy Starego Państwa.
Ok. 1430 r. p.n.e. - Panuje Tudhalijas II, założyciel nowej dynastii i Nowego Państwa Hetytów.
Od końca XV w. p.n.e. - Hetyci za panowania Arnuwandy I, Hattusilisa II i Tudhalijasa III, wykorzystują osłabienie Mitanni, aby zdobyć dominującą pozycję w górnej Mezopotamii. Władza potężnej monarchii Hetytów sięga do Morza Egejskiego, gdzie dzierżą port Millawanda (późniejszy Milet). Nawiązują też handlowe kontakty z Kreteńczykami (w języku nesyckim zwanymi Ahhijjawa), z którymi rywalizują o wpływy na Cyprze (po nesycku Alaszija).
Kwitną ośrodki religijne i centra pielgrzymek: Arinna (kult Słońca), Yazilikaya koło stolicy i Nerik na północy (wejście do podziemi, gdzie przyzywa się Teszuba zranionego przez węża reprezentującego siły mroku).
- XIV w. p.n.e. - Panuje hetycki król Szupiluliuma I, który podbija Syrię, w tym Karkemisz - ostatni punkt oporu Hurytów. Swoich synów czyni władcami syryjskich księstw: Telenisusa w Halab i Pijassilisa w Karkemisz, a na tronie zwasalizowanego Mitanni osadza Artatama. Syryjskie księstwa, port Ugarit (najważniejsze w tym rejonie centrum handlu narkotykami), a także Kizzuwatna, uznają zwierzchność Hetytów. Hetycka monarchia staje się mocarstwem.
Szupiluliuma I najwyższym kapłanem w Kummanni (późniejsza Komana), świętym mieście Kizzuwatny, czyni swego syna i jego potomków. Ta dynastia kapłańska przetrwa do końca panowania rzymskiego.
- XIV w. p.n.e. - Chwilowe osłabienie państwa wywołane przez zarazę w Anatolii oraz bunt luwijskich wasali w Arzawa i huryckich w Kizzuwatna.
Egipt zaś zajmuje Syrię, odcinając Hetytów od portów w Fenicji, co staje się początkiem serii wojen.
- 1345 - 1315 r. p.n.e. - Po zaledwie rocznym panowaniu Arnuwandy II, władzę obejmuje jego brat Mursilis II. Tłumi powstania w Anatolii, usuwa Egipcjan z północnej Syrii i pacyfikuje wciąż buntujące się syryjskie miasta. Państwo Hetytów odzyskuje dawną siłę.
Na swojej pieczęci król używa obu zapisów hieroglificznego i klinowego.
1323 r. p.n.e. - Wdowa po Tutanchamonie egipska królowa Anchesenamon proponuje rękę Zananzie, synowi Szupiluliumy I. Po sprawdzeniu prawdziwości tej zdumiewającej i zdawałoby się nieprawdopodobnej propozycji Zananza wyrusza do Egiptu, żeby poślubić wdowę, co oznaczałoby sojusz dwóch mocarstw. Niestety, Zananza zostaje zamordowany w drodze nad Nil, co cieszy przeciwników współpracy Egiptu i Hetytów zarówno na obu dworach, jak też poza nimi, na przykład w miastach Syrii.
Początek XIII w. p.n.e. - Szczyt potęgi za Muwatalliego II (syn Mursilisa II) i Mursilisa III (syn Muwatalliego).
Rozległe państwo szczyci się rozwiniętym rzemiosłem i rolnictwem, dalekosiężnym handlem i wspaniałą sztuką. Ścisłe związki handlowe i kulturowe łączą Hetytów z Asyrią. Stolica Hatuszasz należy do najpiękniejszych i najbogatszych miast zachodniej Azji. Olśniewa potężnymi murami i wielką Bramą Lwów nazwaną tak od dwóch posągów flankujących główne wejście do miasta. Wspaniały królewski pałac zachwyca i onieśmiela posłów z innych krajów, a ogromne archiwum przechowuje tysiące glinianych tabliczek.
Szczególną pozycją cieszą się Huryci z Kizzuwatny, których księżniczki są kolejnymi królowymi w państwie Hetytów.
- Pierwsza połowa XIII w. p.n.e. - Hattusilis III (syn Mursilisa II) odsuwa od władzy Mursilisa III, aby wejść dlo historii jako jeden z najwybitniejszych królów tej epoki.
Jego żoną jest Puduhepa pochodząca z bogatego miasta Lavazantija. Królowa słynie z urody i mądrości. Podejmuje na przykład próby ujednolicenia i uporządkowania panteonu bogów czczonych na terenie Państwa Hetytów, utożsamiając bóstwa podobne lub ustawiając je w hierarchię.
1275 r. p.n.e. - Rywalizacja o panowanie w Syrii doprowadza do wojny z Egiptem. Armia Hattusilisa III ściera się z Egipcjanami w wielkiej bitwie pod Kadesz, która nie zostaje jednoznacznie rozstrzygnięta, ale ujawnia przewagę Hetytów. Dlatego w hetyckich zapiskach jest przedstawiana jako zwycięstwo. W każdym razie wojna doprowadza do podziału Syrii na hetycką północ (łącznie z Kadesz) oraz egipskie południe.
1260 r. p.n.e. - Ponieważ Asyria wykorzystuje zaangażowanie Hetytów w wojny z Egiptem i zajmuje obszary nad górnym Eufratem, Hattusilis III zawiera pokój z Egiptem.
Po wymianie serii listów (część zachowana w królewskim archiwum w Hatuszasz) zostaje podpisany układ sojuszniczy, a na znak przymierza córka hetyckiego króla zostaje żoną faraona Ramzesa II.
Połowa XIII w. p.n.e. - W Państwie Hetytów szarpanym sporami wewnątrz królewskiej dynastii kolejni władcy panują krótko: Tudhalijas IV (syn Hattusilisa III), Arnuwanda III (syn Tudhalijasa IV), Kuruntas, Tudhalijas V, Arnuwanda IV i Szupiluliuma II (brat Arnuwandy III).
XIII/XII w. p.n.e. - Za panowania Szupiluliumy II wybrzeża śródziemnomorskie zostają spustoszone przez najazd Ludów Morza posługujących się żelazną bronią. Aramejczycy zaś plądrują wnętrze kraju. Sytuację pogarsza kilkuletnia susza, która wywołuje niezadowolenie poddanych i osłabia władzę centralną. Ujawniają się więc stronnictwa polityczne w Państwie Hetytów i dochodzi do zbrojnych buntów. Stolica Hatuszasz zostaje spalona podczas wojny domowej i porzucona.
Hetyci spadają do roli jednego z mało znaczących ludów zachodniej Azji, rządząc zaledwie w kilku niewielkich państewkach we wschodniej Anatolii, Syrii i Kanaanie.
X - IX w. p.n.e. - Hetyci mieszkający w Kanaanie podlegają władzy Izraela.
Do VIII w. p.n.e. - Małe państwa kontynuujące tradycje Hetytów istnieją jeszcze we wschodniej Azji Mniejszej i północnej Syrii. Rządzą nimi władcy-sędziowie zwani tarwanas podobnie do sędziów w Izraelu i Fenicji. Termin tarwanas przenika do greckich kolonii w Azji Mniejszej i tam przekształci się w greckie słowo tyranos (tyran), które oznacza monarchę. Hetyckie wpływy ujawniają się także w syryjskiej i izraelskiej plastyce, gdzie wciąż są rzeźbione lwy przypominające królewskie symbole Hetytów.
Kulturowe tradycje Hetytów najdłużej przetrwają wśród innych ludów Anatolii: Frygów, Luwijczyków i Licyjczyków, Lidyjczyków oraz Likaonów i pozostaną żywe aż do czasów rzymskich. Anatolijskie języki i religie bardzo silnie zaważą też na kulturze jońskich Greków.
- VIII w. p.n.e. - Sargon II z Asyrii podbija istniejące jeszcze państewka Hetytów, ostatecznie usuwając ten lud ze sceny politycznej.
Dopiero w 1834 r. n.e. Francuz C. Texier odkryje ruiny tajemniczego starożytnego miasta w tureckiej wiosce Bogazköy. W latach 1860. zaś francuski archeolog G. Perrot stwierdzi, że w Anatolii istniało niegdyś nieznane imperium, a w roku 1879 brytyjski historyk A, H. Sayce uzna je za dzieło Hetytów. W latach 1906-1912 niemiecki archeolog H. Winckler odkopie resztki Hatuszasz w Bogazköy oraz tysiące zapisanych tabliczek z królewskiego archiwum wypalonych podczas wielkiego pożaru, który ponad dwa i pół tysiąca lat wcześniej zniszczył miasto. Hetyckie pismo zostanie odczytane przez czeskiego badacza B. Hroznego.