Chińska dynastia Czou (Zhou), Okres Wiosen i Jesieni
XV - XIV w. p.n.e. - Lud Czou uznający zwierzchność Szang zamieszkuje doliny rzek Wei i Czing (późniejsza prowincja Szensi). Jest to obszar graniczący z terytorium ludów tureckich na północy i z Tybetańczykami na zachodzie.
XIII - XII w. p.n.e. - Według legendy plemiona Czou jednoczy Tai Wang (wang - król). Już jego syn, Wang Ji, podejmuje próbę uniezależnienia się od Szang, ale ginie w walce ze zbrojną interwencją dynastii Szang.
Wen Wang (Cz’ang), syn Wang Ji oraz następny król Czou, podbija całą dolinę rzeki Wei i buduje silne państwo, co prawda nadal uznające zwierzchność Szangów, ale cieszące się coraz większą samodzielnością. Narasta konflikt z panującą dynastią Szang. Swoją stolicą Wen Wang czyni miasto Feng (w pobliżu późniejszego Xi’an) nad rzeką Wei.
XII w. p.n.e. - Fa (Kung lub Czi), syn Wen Wang, prowadzi politykę zmierzającą do usamodzielnienia państwa. Stolicą jest miasto Haojing (Hao w pobliżu Feng), które pozostanie centrum państwa przez ponad 100 lat. Fa zrzuca resztki formalnej zależności od Szangów. W rezultacie wybucha wojna.
1122 r. p.n.e. - Fa pokonuje armię dynastii Szang i podbija jej ziemie, zakładając w ten sposób nową dynastię Czou. Sam przybiera imię Wu Wang (Wu król). Władcy tej dynastii zaczynają też tradycję nazywania się Synami Nieba (Tanzi, Tiantsi), przejęta potem przez wszystkich kolejnych monarchów. Tytuł oznacza, że władca jest ziemskim namiestnikiem bogów i do niego należy rytualne otwarcie rolniczego roku (w lutym) przy kopcu ziemi (od XV w. w świątyni).
Według taoistycznej tradycji po stronie Fa stoi czarownik Kiang Tsu-ja, który wywołuje mroźny wiatr a potem opady śniegu. Armia Fa została wcześniej przygotowana na chłód, podczas gdy żołnierze Czou Sina marzną w letnich ubraniach i po kilku dniach śnieżnej zawiei Fa niemal bez oporu pokonuje wycieńczonego przeciwnika. Walczy się brązowymi mieczami, halabardami mao o rozgałęzionym ostrzu (będą szczególnie popularne w VIII-V w. p.n.e.) i łukami. Znane są też kusze.
Ok. 1122 - 1100 r. p.n.e. - Wu Wang (Fa) pacyfikuje zdobyty kraj Szangów, tłumi bunty i rozszerza państwo kosztem sąsiednich plemion. W Jin, dawnej stolicy Szangów, pozostaje Wu Keng, syn obalonego króla Czou Sin i zarazem reprezentant interesów rodu Szang. Uznaje on jednak zwierzchnią władzę Wu Wanga.
XI w. p.n.e. - Po śmierci Wu Wanga rządzi regent Tana zastępujący Cz’eng; 13-letniego syna zmarłego króla.
Moment osłabienia władzy centralnej wykorzystuje ród Szang i podnosi bunt, chcąc odzyskać dawne znaczenie. Walki trwają 3 lata i pokonani Szangowie zostają przesiedleni na nowe terytoria.
Niektórzy członkowie obalonego rodu uciekają nad rzekę Jangcy i na Półwysep Koreański. W dolinie Jangcy powstaje państwo Cz’u wrogie wobec Czou.
XI/X w. p.n.e. - Czou znacznie rozszerzają swoje państwo na południe i zachód.
962 - 908 r. p.n.e. - Król Mu Wang. Wielki wojownik prowadzi podboje na południu i zachodzie. Walczy z najazdami koczowników z północy oraz z koczowniczymi plemionami Ti i Żung na własnym terenie.
878 - 841 r. p.n.e. - Król Li Wang znany ze swoich tyrańskich rządów.
841 r. p.n.e. - Ludowe powstanie obala Li Wanga.
841 - 828 r. p.n.e. - Okres Kung Ho, kiedy państwem rządzą władcy z rodów Szao i Czou.
Następuje rozbudowa administracji i wzrasta znaczenie arystokratów.
Pismo w tej epoce jest już skomplikowanym systemem hieroglifów potrzebnym do celów administracji oraz kultu.
Od 841 r. p.n.e. - Chiński autorzy prowadzą dokładne kroniki historyczne, pozwalające potem ustalić chronologię wydarzeń.
827 - 781 r. p.n.e. - Panuje król Süan Wang, który umacnia pozycję władcy w państwie kosztem przywilejów arystokracji. Król wprowadza też prohibicję, czyli zakaz produkcji alkoholu.
Z Süan Wangiem wiąże się opowieść o duchu królewskiego ministra Tu Po, który został niesprawiedliwie skazany na śmierć. Według tradycj trzy lata po tym wydarzeniu zjawa podobna do nieżyjącego Tu Po zabiła władcę strzałem z łuku.
- 781 - 771 r. p.n.e. - Panuje nieudolny król Ju Wang.
Państwem w dużym stopniu rządzą arystokraci i biurokraci (pracownicy administracji też zresztą wywodzący się z arystokracji), a niebywałe znaczenie zdobywa królewska konkubina Pao Sy. Jej knowania osłabiają wojskową sprawność państwa i doprowadzają w końcu do klęski podczas najazdu koczowników Cz’üan Żung. Stolica Hao zostaje wtedy zdobyta i spalona, a sam monarcha ginie.
- 770 r. p.n.e. - Król P’ing Wang przenosi się do Lojang zaczynając okres Wschodnich Czou. Kraj rozpada się na niezależne księstwa, a rola władcy ogranicza się tylko do formalnego zwierzchnictwa.
Wśród księstw północy wyróżnia się Jen ze stolicą w Ci (późniejsze Nancing), które przetrwa aż do epoki Cz’in.
Pod wpływem Chin w VIII w. p.n.e. powstaje miasto Mukden, wkrótce główny ośrodek Mandżurii.
- 722 - 481 r. p.n.e. - Okres Wiosen i Jesieni (Cz’un Cz’iu) nazwany tak od kroniki przypisywanej mędrcowi Kung Fu-tsy. Dynastia Czou formalnie nadal panuje, ale w istocie już nie rządzi całym państwem, które rozpadło się na szereg królestw.
Jest to epoka kształtowania się klasycznej chińskiej literatury, rozwoju historiografii i poezji. Formują się podstawowe cechy chińskiej państwowości z nadrzędną rolą ściśle przestrzeganej hierarchii społecznej, feudalną strukturą gospodarki i silnie sformalizowaną administracją. Ustala się podział centralnej administracji na sześć urzędów: Służby Państwowej (nabór urzędników), Finansów, Ceremonii (dworska etykieta, sprawowanie kultu, dyplomacja i państwowe szkolnictwo), Wojska, Sprawiedliwości (policja i sąd) oraz Robót Publicznych (drogi, kanały, manufaktury).
Kawałki brązu, często w formie małych motyk i noży zwanych Chengdu oraz muszelki kauri pełnią rolę pieniądza, czyli tao. Potem powstają w państwie Cz’i pierwsze monety, których wartość określa ilość metalu mierzona za pomocą ważenia.
- Od VII w. p.n.e. - Intensywny rozwój gospodarki częściowo spowodowany przez postęp technologiczny. Przyspieszenie rozwoju rolnictwa i wzrost jego produktywności umożliwia przyrost liczby ludności. Czynniki te powodują intensywną wymianę handlową, rozwój morskich dżonek i dalekosiężnej żeglugi.
Zubożali arystokraci często zostają prywatnymi nauczycielami. Zaczynają się szkoły filozoficzne cia (słowa cia, czia, tsia, jia oznaczają dom) tworzone przez przedstawicieli różnych grup społecznych. Taoizm tworzą pustelnicy, ru (konfucjanizm) - dawni urzędnicy-uczeni, moizm - wojownicy, szkołę nazw - myśliciele-logicy, in-jang - magicy, legiści - urzędnicy.
- 680 r. p.n.e. - Królestwo Cz’i staje się głównym państwem ligi państw Czou skierowanej przeciw królestwu Cz’u w dolinie Jangcy. Cz’u jest rządzone przez potomków Szangów, co tłumaczy wrogość dynastii Czou.
Cz’i utraci rolę lidera, kiedy na pewien czas wzrośnie siła państwa Sung.
630 - 628 r. p.n.e. - Książę Wen z państwa Tsin po latach tułaczki odzyskuje władzę, a potem czyni ze swego państwa największą siłę w lidze Czou. Mimo to królestwo Cz’u znad Jangcy skutecznie odpiera ataki ligi, utrzymuje swoją niepodległość i przetrwa jeszcze ponad 100 lat.
VI w. p.n.e. - Mistyk i myśliciel Lao-tsy (Lao Tse - stary mędrzec). Ogłasza się kontynuatorem i odnowicielem starożytnej sztuki tao, odzwierciedlającej prazasadę świata, choć często jest uważany za twórcę taoizmu.
Zgodnie z legendami Lao-tsy urodził się z białymi włosami, co symbolizuje wiek i siwiznę, a więc mądrość (niektórzy powiadają nawet, że Budda był inkarnacją Lao-tsy). Jest urzędnikiem i nauczycielem w państwie Cz’u. Pod koniec kariery tworzy podobno rozprawę Tao Te King (w istocie zostanie ona spisana później), pouczającą władców, jak należy rządzić, aby lud był zadowolony (idea dobra wspólnego społeczeństwa oraz państwa jako całości analogicznej do organizmu żywego) i zachować porządek wszechświata, a zarazem utrzymać władzę.
Według tradycji Lao-tsy opuszcza potem dwór książęcy i odjeżdża na niebieskim wole. Jego podróż dostrzega jednak Wen Szih, nadworny astronom dynastii Czou, kiedy obserwuje powolny ruch purpurowej chmury (odbicie purpurowej komnaty w niebie) ze wschodu na zachód. Prosi więc władcę o przeniesienie na przełęcz Han Ku na zachodniej granicy nie mówiąc, dlaczego pragnie pracować akurat tam i po dłuższym oczekiwaniu spotyka w końcu mędrca, który nauczy go tao.
Lao-tsy w końcu odchodzi, aby w samotności oczekiwać na śmierć, a Wen Szih przez lata będzie pogłębiał wiedzę i pisze dzieło Wen Tzu. Jak głoszą legendy u schyłku życia Wen Szih sam uda się do Syczuanu i odnajdzie tam niebieskiego woła oraz nowe wcielenie Lao-tsy. Na koniec, wielki mędrzec Wen Szih odleci do krainy nieśmiertelnych tuż pod Gwiazdą Polarną, gdzie znajduje się szczyt świata.
Taoiści czczą pięć świętych gór: Tai Szan (prowincja Szantung), Heng Szan Bei i Hua Szan (Shanxi), Heng Szan Nan (Hunan) oraz Song Szan (Henan). Szamaniści uznają góry za łączniki między ziemią i niebem, a pielgrzymka i wejście na ich szczyt zbliża człowieka do Gwiazdy Polarnej i jednoczy z kosmosem. Najświętsza Tai Szan sama jest bóstwem (szamanistycznym a potem taoistycznym) i celem pielgrzymek, a przynajmniej raz w ciągu panowania odwiedza ją każdy cesarz, który składa na niej ofiary potwierdzając swoje prawa do tronu. Z czasem na stokach Tai Szan powstaną liczne świątynie wzdłuż pielgrzymich tras, a na szczycie Świątynia Jadeitowego Cesarza oraz poświęcona jego córce Świątynia Księżniczki Błękitnych Chmur, w której wierzący poszukują duchowego uzdrowienia.
551 - 479 r. p.n.e. - Filozof Kung Fu-tsy (Kung Fu Tzu, Konfucjusz), urodzony w wiosce Qufu potomek i kontynuator wróżbitów z epoki Szang. Jest twórcą systemu opartego na przekonaniu o wpływie porządku moralnego na porządek społeczny i funkcjonowanie wszechświata (nieprzypadkowo przy jego narodzinach podobno asystuje jednorożec). Podstawą odbudowy jedności Czou i zarazem świata ma być poszanowanie prawidłowej hierarchii wartości, szacunek dla starszych, bezwzględne posłuszeństwo żony wobec męża, dzieci wobec rodziców i poszczególnych rodów wobec władcy rozumianego jako symboliczny ojciec (paternalizm). W imię dobra wspólnego każdy musi spełniać swoją rolę. Natomiast władca winien wypełniać nakazy Nieba (aby utrzymać kosmiczny porządek), czego zewnętrznym przejawem jest na przykład odpowiednie składanie rytualnych ofiar. Tradycja uznaje Kung Fu-tsy za autora Pięcioksięgu obejmującego między innymi kroniki Cz’un Cz’iu (77. rozdział zawiera biografię autora). Kung Fu-tsy nie spisuje jednak swojej doktryny. Uważa, że jego filozofia nie jest niczym nowym, a jedynie ustnie redaguje opisy starych rytuałów i dawne teksty. Dopiero jego uczniowie notują wypowiedzi mistrza na różne tematy i w tej postaci zaczną one funkcjonować w chińskiej kulturze pod ogólnym tytułem Dialogów Konfucjańskich.
VI/V w. p.n.e. - Dominują cztery rywalizujące ze sobą królestwa Cz’in, Tsin, Cz’i oraz Cz’u, które stopniowo wchłaniają mniejsze organizmy polityczne.
Paradoksalnie wojny powodują rozwój miasta Nankin (Nanjing), które okazuje się niezwykle ważną twierdzą nad dolną Jangcy.
W toku walk kształtuje się prawo międzynarodowe dla regulowania stosunków między państwami oraz idea wojny sprawiedliwej (obronnej). Zostaje wprowadzone żelazo (jedna z pierwszych wzmianek pochodzi z 513 r. p.n.e.), co przyspiesza technologiczny rozwój gospodarki, a zwłaszcza rolnictwa. Od około V w. p.n.e. Chińczycy pokrywają laką przedmioty i tworzą z laki dzieła sztuki. Tradycja przypisuje ten wynalazek legendarnemu królowi (cesarzowi) Szun żyjącemu pod koniec 3. tysiąclecia p.n.e. W następnych stuleciach wyroby z laki staną się domeną chińskiego rzemiosła.
W V w. p.n.e. Kung Szu-ce buduje pierwsze latawce (lekkie konstrukcje unoszące się w powietrzu dzięki sile wiatru) dla celów wojskowych. Chińskie latawce zyskają sławę na całym świecie.
Coraz ściślejsze związki z ciepłym południem oraz migracja Chińczyków poszukujących na południu miejsca do życia naraża ich na szereg subtropikalnych chorób, zwłaszcza malarię i pasożyty (tasiemce, przywry, nicienie). Rosnąca gęstość zaludnienia sprzyja zaś morderczym epidemiom odry, ospy, dżumy i cholery.
- Od ok. 500 r. p.n.e. - Przy świątyniach lub w pałacach w Chinach i innych krajach Azji Wschodniej powstają rasy małych (25-30 cm długości) psów. Z nich wywodzi się pekińczyk (Chiny), tybetańska rasa lhasa apso oraz chiński szi-tsu (pies lew) nazywany tak z powodu długiej sierści na głowie. Według wierzeń mają one magiczną moc odpędzania złych duchów. Od XVI-XVIII w. n.e. małe chińskie psy będą znajdować zwolenników również w Europie i Ameryce.
Równolegle w Chinach upowszechnia się kot domowy pochodzący z Azji Zachodniej.
482 r. p.n.e. - Wódz Wu Tzu-sü z państwa Wu pokonuje, ale nie niszczy królestwa Cz’u wywodzącego się od dynastii Szang. Wu jest hegemonem w lidze, chociaż władcy Czou nadal rezydują w Lojang.
473 r. p.n.e. - Fu Tso, władca królestwa Wu, podbija państwo Jüe zamieszkane przez ludność bliską Wietnamczykom.
Fu Tso sprowadza do siebie jako zakładnika Ju Cziena, pokonanego pana Jüe. Jednak mędrzec Fan Li, minister Ju Cziena, wraz z Hsi Szih (Xi Shi), piękną kurtyzaną wywodzącą się ze stanu chłopskiego, przekonają Fu Tso o nieszkodliwości Ju Cziena. Kiedy zaś oszukany Fu Tso uwalnia zakładnika, Ju Czien organizuje armię i zrzuca władzę Wu. Fan Li i Hsi Szih nie chcą jednak pozostać na dworze Ju Cziena, obawiając się utraty łask iodjeżdżają na południe. Tam Fan Li zasłynie jako handlowiec, a potem zostanie uznany za patrona przedsiębiorców. Natomiast Hsi Szih przechodzi do historii jako jedna z legendarnych piękności obalających państwa.
- Ok. 470 - 390 r. p.n.e. - Słynny filozof Mo Ti.
Reprezentuje utylitaryzm społeczny i konieczność podporządkowania wszystkich ludzi interesowi państwa. Idee Mo Ti staną się ideologiczną podstawą dyktatur i oddziałają na chińskie myślenie o roli jednostki oraz społeczeństwa. Mo Ti zakłada organizację o charakterze wojskowego zakonu.
453 r. p.n.e. - W państwie Cz’i arystokratyczne rody dokonują przewrotu. Oddzielają się królestwa Czao, Wei i Han.
Połowa V w. p.n.e. - Według tradycji działają trzej znani innowatorzy: Ji Tun używa metalowych naczyń do odparowywania solanki (tak powstaje sól warzona), jego przyjaciel Guo Zong upowszechnia wytop żelaza, a urzędnik Fan Li wynajduje hodowlę ryb w stawach.
403 r. p.n.e. - Władca Czou formalnie uznaje istnienie trzech nowych monarchii „barbarzyńskich”, czyli niewywodzących się z dynastii Czou: Czao, Wei i Han.