← Ruś, Ukraina, Rusini, BiałoruśKaryntia, Słowianie panońscy i Słowenia →

Moskwa i Rosja

• 1147 r. - Jurij I Dołgorukij (syn Włodzimierza Monomacha) zakłada niewielką drewnianą twierdzę (kreml) nad rzeką Moskwą jako barierę dla Riazania.

Legenda głosi, że Dołgorukij wybrał to miejsce, ponieważ spotkał tam tajemnicze trójgłowe monstrum, co uznał za dobry omen. Niestety, lokalny bojar Stiepan Kuczkij nie wyszedł na spotkanie księcia, więc obrażony Dołgorukij kazał go ściąć. Krew z odrąbanej głowy bojara splamiła ziemię i odtąd mówi się, że Moskwa została zbudowana na krwi. Natomiast duch bojara podobno jeszcze w XXI w. będzie krążył nocami po moskiewskiej dzielnicy Sretenka.

- 1213 r. - Włodzimierz (syn Wsiewołoda III) odbiera twierdzę Moskwę swemu bratu Jurijowi II rządzącemu w Księstwie Włodzimiersko-Suzdalskim. Potem Moskwa jest kilkakrotnie wydzielana jako księstwo i ponownie wcielana do Księstwa Włodzimiersko-Suzdalskiego.

• 1277 - 1303 r. - Daniło (Daniel), najmłodszy syn Aleksandra I Newskiego, otrzymuje od ojca Moskwę i zakłada dziedziczne maleńkie Księstwo Moskiewskie w ramach Księstwa Włodzimiersko-Suzdalskiego. Daniło jest lojalnym lennikiem Tatarów i dzięki ich wsparciu może myśleć o powiększaniu swojego władztwa kosztem sąsiednich księstw. Na przykład w 1302 r. Moskwa podporządkowuje sobie Perejasław.

Głównym jego wrogiem jest jednak Twer, silne księstwo na północny zachód od Moskwy aspirujące do roli lokalnego hegemona.

• 1303 - 1325 r. - Moskwa rządzona przez Jurija, syna Daniły, wyrasta na ważny ośrodek Księstwa Włodzimiersko-Suzdalskiego.

Jurij jest posłusznym lennikiem Tatarów, lecz zarazem próbuje wzmacniać swoją pozycję. W tym celu żeni się z Konczaką (Agafią) siostrą tatarskiego chana Uzbeka.

• Od 1323 r. - Moskwa systematycznie grabi nowogrodzkich poborców danin i plądruje posiadłości Nowogrodu Wielkiego. Jej działania popierają Tatarzy, ponieważ Moskwa jest mała i słaba, a Nowogród stanowi dużą siłę, która może zagrażać tatarskiej dominacji na Rusi.

• 1325 - 1340 r. - W Moskwie rządzi tatarski lennik Iwan I Kalita Daniłowicz (syna Daniły).

Usprawnia administrację i cieszy się opinią dobrego gospodarza oraz lichwiarza, co przynosi mu przydomek Kalita czyli Sakiewka (woreczek na pieniądze). Iwan I odnosi duży sukces, kiedy za jego namową w latach 1320. metropolita Cerkwi ruskiej Petro przenosi się z Włodzimierza do Moskwy.

Ważną datą jest też rok 1327, kiedy Twer zbuntował się przeciw Tatarom i został spacyfikowany. Iwan I Kalita wykorzystuje tę sytuację i rok później otrzymuje jarłyk, czyli zostaje tatarskim namiestnikiem w części Rusi i poborcą danin (podatków) dla Tatarów. Pełniący tę funkcję bywają nazywani chanami, a w późniejszej historiografii wielkimi książętami, lecz w oczach większości ruskich władców to zdrajcy, którzy kolaborują z Tatarami i często przemocą odbierają daniny narzucone przez tatarskich władców. W ten sposób Iwan I Kalita gromadzi majątek grabiąc ruskich książąt i stopniowo powiększa swoje władztwo. Pożycza bowiem książętom pieniądze, a gdy nie mogą mu zwrócić, zajmuje ich ziemie.

• 1340 r. - Iwan I Kalita zostaje pochowany w pierwszym kamiennym soborze na Kremlu w Moskwie. Odtąd Sobór Archangielski czyli św. Michała Archanioła będzie nekropolią kolejnych władców Moskwy.

• 1340 - 1353 r. - W Moskwie panuje Symeon (Siemion), który jak jego ojciec Kalita otrzymuje jarłyk na Ruś tatarską.

Po nim będzie rządzić jego brat Iwan II (1353-1359).

• Druga połowa XIV w. - Świątobliwy pustelnik Siergiej Rodoneżskij (zmarły po 1390 r.) zakłada monastyry i staje się duchowym przywódcą Rusinów. Na przykład Dymitr Doński prosi go o błogosławieństwo przed bitwą na Kulikowym Polu, a potem Siergiej będzie symbolem oporu wobec ekspansji polskiego katolicyzmu i w czasie wojny z Napoleonem.

• 1359 - 1389 r. - Wielki książę Moskwy i Włodzimierza Dymitr IV Doński, syn Kality, przejmuje władzę po Iwanie II.

W tym czasie w Suzdalu panuje książę Dymitr III (1360-1362), bratanek Aleksandra III.

Dymitr IV zajmuje Twer, mimo że Tatarzy nadali Twerowi jarłyk (1375). Próbuje zrzucić zależność od Tatarów, których pokonuje nad Wożą w 1378 r. i na Kulikowym Polu nad Donem w 1380 r., lecz ci w odwecie palą Moskwę.

• 1389 - 1425 r. - Politykę umacniania Moskwy jako nowego ośrodka Rusi, kontynuuje syn Dymitra, Wasyl I.

• 1380 r. - Koło Tweru powstaje jedno z religijnych centrów Rusi, Cerkow Rożdiestwa Bogorodicy (Cerkiew Macierzyństwa Bogurodzicy). Legenda utrzymuje, że zbudowano ją na cześć zwycięstwa na Kulikowym Polu.

• XIV - XV w. - Okres wielkiego malarstwa ruskiego: moskiewski mnich i najwybitniejszy ruski artysta Andriej Rublow, Teofan Grek, Prochor z Gorodca, a na przełomie XV i XVI w. Dionizy (Dionisjus).

• 1432 r. - Wojna między wspieranym przez Świdrygiełłę z Litwy Jurijem (brat Wasyla I) i popieranym przez Polskę Wasylem II (syn Wasyla I). Polacy i Litwini próbują narzucić Moskwie unię z katolicyzmem.

• 1443 r. - Wielki pożar Moskwy spowodowany przez świecę w Cerkwi św. Mikołaja na Piasku.

• 1446 - 1454 r. - Wojna domowa kończy się zwycięstwem Wasyla II Ślepego (został oślepiony w trakcie walk).

• Druga połowa XV w. - Zwierzchność Moskwy uznają Twer (1454), Riazań (1456), Suzdal (1456) oraz Nowogród Wielki (1456) z Półwyspem Kola, rybackimi portami nad Morzem Barentsa i bogatymi w zwierzynę zachodnimi stokami Uralu (w języku ruskim urał oznacza przejście).

• 1458 r. - Cerkiew moskiewska ogłasza niezależność od metropolity Kijowa.

W początkach XVI w. święty mędrzec Jelizarow z Pskowa ogłosi Moskwę stolicą prawosławia jako „trzeci Rzym” po Rzymie i Konstantynopolu. Odtąd będzie to jeden z fundamentów imperialnej polityki Moskwy.

• 1462 - 1505 r. - Wielki książę Moskwy Iwan III Srogi (syn Wasyla II) przekształca Moskwę w najpotężniejsze księstwo Rusi. Jego żona (od 1472 r.), pochodząca z rodu bizantyjskich cesarzy Zoe Paleolog, sprowadza z Italii inżynierów, aby moskiewski Kreml otoczyli kamiennym murem i wprowadzili armaty.

Według legendy Sobór Uspienski (Zaśnięcia Maryi) na Kremlu zbudował w latach 1475-1479 architekt z Italii Aristotele Fioravanti. Iwan III nie pozwolił mu wrócić do ojczyzny, a potem go uwięził. Odtąd duch Fioravantiego pokazuje się władcom przed wydarzeniami groźnymi dla Rosji. Na przykład Stalinowi przed konfliktem z Niemcami.

Iwan III podbija Nowogród Wielki (1478) i Twer. W 1478 r. rabuje Kazań, stolicę Chanatu Kazańskiego. Odmawia płacenia daniny Tatarom, a następnie pokonuje ich wojska interwencyjne. Przestaje być wielkim księciem obdarzonym jarłykiem, czyli zależnym od Tatarów, a przyjmuje zapożyczony z Bułgarii tytuł cara.

Północna Ruś ukształtowana pod wpływem Mongołów i Tatarów, a zjednoczona przez Moskwę przekształca się w Wielką Ruś, późniejszą Rosję. Natomiast południowa część Rusi, pozostająca pod przemożnym wpływem Litwy i Polski a potem Rzeczpospolitej staje się Ukrainą.

• 1466 - 1472 r. - Kupiec Atanazy Nikitin z Tweru przejeżdża przez Persję do Indii i wraca przez Krym. Umiera w drodze koło Smoleńska, lecz pozostawia niezmiernie interesujący opis tej podróży.

• Koniec XV w. - Moskwa zaczyna się interesować ziemiami za Uralem, czyli zachodnią Syberią.

• 1505 - 1533 r. - Wasyl III, syn Iwana III, rządzi Moskwą. W 1510 r. przyłącza Psków, a w 1521 r. Riazań. Podczas wojny z Rzeczpospolitą zdobywa Smoleńsk.

• 1524 r. - Na południowy zachód od Moskwy powstaje Nowodiewiczij Monastyr (Klasztor Nowodziewiczy) na pamiątkę zdobycia Smoleńska. Legendy wywodzą nazwę klasztoru od dziewcząt uratowanych z rąk Mongołów. Przyklasztorny cmentarz stanie się miejscem spoczynku najwybitniejszych rodów i osobistości Rosji.

• 1533 - 1584 r. - Iwan IV Groźny (1530-1584), syn Wasyla III i Heleny Glińskiej, panuje w państwie moskiewskim.

Początkowo władzę regentki w imieniu małoletniego syna sprawuje księżna Helena, lecz po jej śmierci (1538) ster rządów przejmują bogate bojarskie rody Szujskich, Glińskich i Bielskich. Mały Iwan jest wychowywany i kształcony przez duchownych i do końca życia będzie słynął z pobożności. Ma trudne dzieciństwo, kiedy dominują wielkie rody bojarskie, które najchętniej pozbyłyby się następcy Wasyla. Dochodzi nawet do sytuacji, gdy przyszły władca musi prosić o jedzenie i nie jest pewien, czy dożyje następnego dnia. W końcu jednak mając siedemnaście lat oficjalnie obejmuje tron i 16 stycznia 1547 r. wzorem carów Bułgarii koronuje się na cara Wszechrusi, co wywołuje protesty w Litwie i Polsce, ponieważ część ziem ruskich znajduje się w ich granicach. Podczas koronacji car zakłada spiczastą czapkę nawiązującą z jednej strony do tradycji bizantyjskich, a z drugiej przypominającą czapki władców mongolskich. Wzorem bizantyjskim car zostaje obsypany złotymi monetami, aby podkreślić boskie pochodzenie jego władzy.

Zaczyna od usunięcia jednego ze znienawidzonych bojarów, którego rzuca swoim psom, aby go żywcem rozszarpały. Lata poniżeń i strachu uczyniły go żądnym zemsty okrutnikiem.

• 1537 r. - Wielki pożar niszczy Moskwę. Zaczął się od płomienia świecy, co da początek rosyjskiemu przysłowiu: „Moskwa spłonęła przez jedną świecę”, które wskazuje, jak mała rzecz może mieć ogromne negatywne skutki. Na rozkaz cara po pożarze powstaje nowe miasto.

• 1550 r. - Walcząc z wszechwładzą bojarów car podporządkowuje sobie prikazy (centralne władze państwa), zastępuje dawnych namiestników naczelnikami i wybieranymi sędziami. Każe opracować nowy kodeks prawny Sudiebnik (1550).

Powstaje sobór ziemski, czyli zgromadzenie przedstawicieli wysokich rodów, różnych grup społecznych i prowincji państwa, które dysponuje największą po carze władzą polityczną w Moskwie. To oczywiście budzi niezadowolenie bojarów.

• Od 1552 r. - Iwan IV uwalnia Moskwę od tatarskich wpływów. Zaczyna od najsilniejszego Chanatu Kazańskiego, który najeżdża wraz ze sprzymierzonymi oddziałami Czerkiesów. Zdaje sobie sprawę, że w bitwie na otwartej przestrzeni nie ma szans z tatarską jazdą, więc stosuje fortel. Każe przygotować przenośny warowny obóz z drewnianymi fortyfikacjami. W tajemnicy przewozi go łodziami pod Kazań i w ciągu jednej nocy stawia niedaleko rzeki. Podczas bitwy niepokonana tatarska jazda nie może rozwinąć pełnego szyku wciśnięta między palisadę i rzekę. 2 października 1552 r. car zdobywa Kazań.

Cztery lata później atakuje Chanat Astrachański i każe spalić Astrachań. W 1561 r. zaś poślubia czerkieską księżniczkę, która wejdzie do historii jako caryca Maria. W rezultacie tych działań Moskwa opanowuje cały bieg Wołgi i Kamy. To oznacza otwarcie przed Moskwą drogi do ekspansji na wschód, a w szerszej perspektywie jest to początek rosyjskiego imperium budowanego głównie na gruzach tatarskich chanatów.

Pobożny car postrzega to w szerszej perspektywie religijnej uznając się za następcę dawnych władców Bizancjum, a w Moskwie upatruje nowy ośrodek chrześcijaństwa kontynuujący tradycje Rzymu i Konstantynopola. Taka postawa przyczynia się do okrucieństw Iwana IV, który każdą próbę oporu wobec jego decyzji uznaje za atak na bożego pomazańca i walkę z religią. To zaś jak najbardziej zasługuje na bezlitosną karę, więc car z przyjemnością skazuje na śmierć i tortury. Niektóre ofiary każe na przykład naprzemiennie zanurzać we wrzącej i w lodowatej wodzie, co kończy się ich śmiercią. Za prawdziwe lub tylko domniemane nieposłuszeństwo karze nie tylko samych winnych, lecz poleca też wymordować ich rodziny.

Jego rządy są nacechowane podejrzliwością psychopaty-alkoholika i okrutnymi zbrodniami, lecz władca jest w istocie intelektualistą i pod jego rządami kraj się rozwija: duński drukarz z Kopenhagi zakłada pierwszą drukarnię (1552), Moskwa nawiązuje stosunki handlowe z Anglią (1553-1557), Niderlandami i Persją, armia zostaje zreformowana i upowszechnia się broń palna.

• Od 1558 r. - Iwan IV próbuje podbić Inflanty, żeby uzyskać dostęp do Bałtyku walcząc ze Szwecją, Litwą i Polską. Najeżdża Rygę i zajmuje Połock (1563), gdzie każe utopić w Dźwinie miejscowych Żydów. Na zajętych obszarach pozostawia księcia Andrieja Kurbskiego jako swojego reprezentanta i dowódcę kontynuującego wojnę.

• 1560 r. - Iwan IV Groźny każe w Moskwie zbudować wielką Cerkiew Wasilija Błażiennogo (Wasyla Błogosławionego) nad grobem świętego jako dziękczynienie za podbój Kazania. Jest to zarazem duchowe centrum Moskwy jako „trzeciego Rzymu” i potęgi cara jako bożego pomazańca.

W 1579 r. zaś Pop Jermołaj (przyszły moskiewski patriarcha Hermogen) uznaje za cudowną ikonę Matki Boskiej Kazańskiej. Odtąd będzie to jeden z najświętszych przedmiotów i symbol jedności moskiewskiego państwa.

• 1560 r. - Po tajemniczej chorobie umiera Anastazja Romanowa, ukochana żona Iwana IV i jedyna osoba, której on ufał. Car uznaje, że została otruta, chociaż nie potrafi tego dowieść. Mimo to skazuje na tortury i śmierć kilku bojarów, których oskarżył o zabójstwo. Dopiero w XX w. chemiczne badania kości Anastazji potwierdzą podejrzenia Iwana: analizy wykażą obecność arszeniku, rtęci i ołowiu.

Po tej stracie Iwan IV staje się potworem jeszcze okrutniejszym niż był wcześniej. Słynie z nagłych, nieopanowanych ataków furii, kiedy potrafi osobiście mordować i z przyjemnością obserwuje torturowanie ofiar.

• XII 1563 r. - Iwan IV Groźny nagle wyjeżdża ze swoim dworem do Alieksandrowskiej Słobody kilkadziesiąt kilometrów od Moskwy. Moskwa zostaje pozbawiona władzy, co grozi anarchią, bojarzy nie wiedzą, jak się zachować, a lud obawia się bojarskiej samowoli. Moskwa wpada w panikę. Po dwóch miesiącach delegacja z Moskwy prosi cara o powrót, a Iwan stawia swoje warunki: wróci, jeżeli otrzyma władzę absolutną.

• 1564 - 1583 r. - Ostatni etap wojny o Inflanty. Moskiewskie wojska ponoszą klęskę w bitwie z polskim hetmanem Chodkiewiczem pod Orszą (1564). Andriej Kurbski przechodzi na stronę Polaków (1564). W 1577 r. oddziały moskiewskie uderzają na Rewel, a potem zajmują większość inflanckich zamków, lecz w 1579 r. Polacy zdobywają Połock a w 1580 Wielkie Łuki i po kolei odbierają Moskwie zdobyte twierdze. Po oblężeniu przez polskie wojska Pskowa i ataku Szwedów w 1582 r. Iwan IV musi zawrzeć pokój (rozejm w Jamie Zapolskim) i zrezygnować z podboju Inflant.

• 1565 r. - Po klęsce w wojnie z Polską o Inflanty i spiskach bojarów Iwan IV postanawia umocnić swoją pozycję. Organizuje gwardię (policję) nazwaną oprycznikami złożoną z żołnierzy bezwzględnie posłusznych carowi, a głównym kryterium doboru do tej formacji jest brak jakichkolwiek związków z bojarami. Nieprzypadkowo znakiem rozpoznawczym opryczników jest miotła mająca oczyścić kraj z bojarów oraz pies symbolizujący wierność. Przy pomocy opryczników car zagarnia najcenniejsze ziemie o szczególnym znaczeniu gospodarczym czy politycznym. Odbiera je przemocą bojarom, a miejscową ludność często wypędza. Tak powstaje oprycznina, czyli terytoria stanowiące prywatną własność cara, których nie można dzielić ani sprzedawać. Pozostałe ziemie, które wciąż należą do innych posiadaczy są odtąd nazywane ziemszczyzną. Mimo terroru, jawnego rabunku i bezwzględnego traktowania ludności car cieszy się opinią władcy co prawda okrutnego, lecz zwalczającego samowolę bojarów. Bojarzy zaś są powszechnie uważani za zło.

Na przełomie 1569 i 1570 r. oprycznicy niszczą ośrodki niepasujące do absolutnej władzy jak na przykład Nowogród Wielki, który co prawda przynosił zyski, ale był zbyt niezależny.

Oprycznina zostanie zniesiona już w latach 1572-1576, ponieważ oprycznicy stają się zbyt niezależni, a ich działalność okaże się nieopłacalna. Oprycznicy bowiem niszczą i rabują, a także są odpowiedzialni za śmierć ok. 100 tysięcy ludzi, którzy mogliby pracować dla cara.

Z drugiej strony Iwan IV osiągnął jednak swój zasadniczy cel, to znaczy rozbił ekonomiczną siłę dużych rodów i bezpośrednio podporządkował sobie większość terytorium przekształcając moskiewskie państwo w swoją prywatną własność. W ten sposób Iwan IV położył podwaliny pod budowę rosyjskiego imperium.

• 1572 r. - Moskiewskie wojska pokonują Tatarów pod Mołodinem, co oznacza ostateczne uwolnienie Moskwy spod wpływu Chanatu Krymskiego.

• Ostatnie dekady XVI w. - Powstaje wiele moskiewskich faktorii wojskowo-handlowych na terenach podbitych, w większości odebranych Tatarom. Zaczyna się budowa kolonialnego imperium Moskwy.

Z tego okresu pochodzi moskiewska faktoria w Permie nad Kamą jako brama prowadząca za Ural. Osada Perm zostanie oficjalnie założona dopiero w roku 1723, a prawa miasta uzyska w roku 1781.

Na polecenie Iwana Groźnego w 1574 r. staje fort Tura-Tau, który w 1586 r. uzyskuje status miasta Ufa (w językach tureckich Mały). W 1584 r. wysłannicy Moskwy budują na północy port Archangielsk (nazwany na cześć archanioła Gabriela), potem zakładają fort Kursk, Woroneż (1586), Carycyn nad Wołgą (1589), Saratow (1590) oraz Biełgorod (1593).

• 1581 r. - Jermak zaczyna podbój Chanatu Syberyjskiego za Uralem. Odtąd historia Syberii jest ściśle związana z losami Moskwy a potem Rosji. Na wozach i łodziach latem a saniami i na nartach zimą Rosjanie posuwają się coraz dalej w głąb Syberii.

• 1581 r. - Szalony car w nagłym porywie gniewu zabija Iwana, syna z małżeństwa z Anastazją. Tym samym pozbawia się godnego następcy tronu, ponieważ jego drugi syn Fiodor jest opóźniony w rozwoju psychicznym.

• 1584 r. - Maria Nagoj rodzi Dymitra, trzeciego syna cara.

Iwan IV był sześciokrotnie żonaty: trzy żony zmarły, a z trzema się rozwiódł. Maria jest jego siódmą żoną.

• 1584 r. - Iwan IV zwołuje czarownice i pyta, kiedy umrze. Według legendy większość z nich (aż 12) przepowiada mu śmierć na 18 marca, co wkrótce okaże się prawdą. Car umiera niespodziewanie podczas partii szachów.

• 1584 - 1598 r. - Panuje Fiodor, drugi syn Iwana IV z małżeństwa z Anastazją Romanow.

Po stłumieniu rebelii bojarów Fiodor zsyła Dymitra i jego matkę Marię Nagoj do Uglicza. Fanatycznie religijny Fiodor ma cechy raczej mnicha niż cara, więc realną władzę sprawuje Borys Godunow. Jest to człowiek niskiego rodu, który zdobył wpływy, kiedy poślubił córkę szefa tajnej policji Maluty Skuratowa, a swoją córkę wydał za Fiodora.

• 1586 r. - Ludwisarz Andriej Czochow odlewa wielką armatę nazwaną Car Puszką, która nigdy jednak nie zostanie użyta, stając się jedynie symbolem carskiej potęgi, a w XX w. atrakcją turystyczną Kremla.

• 1589 r. - Metropolita Moskwy Jow (1587-1589) zostaje ogłoszony samodzielnym patriarchą niezależnym od Kijowa.

• 1591 r. - Na rozkaz Borysa Godunowa najmłodszy syn Iwana IV Dymitr zostaje zamordowany w Ugliczu.

Bojarskie rody, jak wywodzący się od Aleksandra Newskiego Szujscy, Romanowowie (matka Fiodora pochodziła z domu Romanow), Golicynowie czy Mstisławscy, są niechętne Godunowowi. Mstisławscy zostają więc oskarżeni o spisek i zesłani do odległych klasztorów, a dwaj Szujscy giną zamordowani. Z drugiej strony Wasilij i Dymitr Szujscy, otrzymują zezwolenie na pobyt w Moskwie. Godunow łamie w ten sposób zasadę Iwana IV, który głosił, że wrogów nie wolno oszczędzać.

• 1598 r. - Ostatni Rurykowicz car Fiodor umiera bezpotomnie. Sobór ziemski oddaje tron Borysowi Godunowowi.

• 1598 - 1605 r. - Car Borys Godunow umacnia pozycję zależnej od niego szlachty kosztem chłopów i wrogich mu bojarów. Wielu chłopów ucieka przed wyzyskiem na stepy, a bojarzy spiskują. Godunow oskarża Romanowów o próbę otrucia go i każe zabić podejrzanych: przeżywają tylko Fiodor Romanow (mnich Filaret) i jego brat Dymitr. Zwolennicy Romanowów kniaziowie Czerkasscy i Siticcy zostają zesłani na prowincję.

• Do ok. 1600 r. - Moskwa rozbudowuje sieć umocnionych faktorii na Syberii do linii Obu, które służą jako centra handlowe oraz punkty wyjściowe do dalszej ekspansji.

• 1605 r. - Borys Godunow niespodziewanie umiera, a nowym carem zostaje jego syn Fiodor Godunow.

Wtedy wkracza do Rosji Grigorij Otrepiew, podający się za Dymitra cudem ocalałego syna Iwana IV. Popierają go bojarzy i Rzeczpospolita. Z polskimi wojskami zdobywa Moskwę, a Fiodor Godunow zostaje uduszony wraz ze swoją matką. Dymitr I Samozwaniec ogłasza się carem.

• 1606 r. - Spisek bojarów i niechęć prawosławnych do katolickich Polaków przeradzają się w powstanie. Ciało zabitego Dymitra zostaje spalone, a popioły wystrzelone z Kremla w stronę Polski. Tron obejmuje Wasyl Szujski.

Kraj pogrąża się w chaosie wielkiej smuty (smutnoje wremija - smutny czas), kiedy zbuntowani chłopi rabują kraj, a nawet oblegają Moskwę. Ostatecznie ich przywódca Bołotnikow zostaje schwytany i stracony.

• 1610 r. - Rzeczpospolita po raz drugi próbuje narzucić Moskwie swoje zwierzchnictwo pod pozorem przywrócenia władzy rzekomo ocalonego Dymitra (Dymitr II Samozwaniec, znany jako Łotr z Tuszyna, zabity w 1610 r.). Polacy zajmują moskiewski Kreml i usuwają Szujskiego (umrze w niewoli).

• 1612 r. - Wybucha powstanie przeciw polskim rabunkom, okrucieństwom (popełnianym zwłaszcza przez lisowczyków) i narzucaniu katolicyzmu: to dlatego wódz powstania kniaź Pożarski wozi ze sobą kopię świętej ikony Matki Boski Kazańskiej jako duchowe wsparcie walczących. Wreszcie 4 listopada pokonani Polacy opuszczają Kreml.

• 1613 - 1645 r. - Panuje wybrany przez sobór ziemski car Michaił Romanow, syn Fiodora urodzony w 1596 r.

Odbudowuje państwo po klęskach militarnych i stratach terytorialnych na rzecz Szwecji i Rzeczpospolitej. Powstają pierwsze rosyjskie manufaktury. Moskwa odepchnięta od Europy na zachodzie ekspanduje na wschód: opanowuje Syberię po linię Jeniseju (do ok. 1630 r.) a niedługo potem aż do Indygirki (ok. 1640 r.).

Upowszechnia się herbata (od 1618 r.), wkrótce niemal narodowy napój Rosji; nosi przejętą z Chin nazwę czaj.

• 1645 - 1676 r. - W Moskwie panuje car Aleksy (syn Michaiła), który przeprowadza szereg reform państwa.

Po buntach kilku miast (1648-1650) zwołuje sobór ziemski, który uchwala zbiór praw Sobornoje Ułożenije (1649) umacniające feudalizm, poddaństwo chłopów i ich przywiązanie do ziemi. Jednak zbiór praw podporządkowujących kraj bojarom wywołuje nowe bunty w tradycyjnie samodzielnych Nowogrodzie i Pskowie (1650).

Na użytek patriarchatu moskiewskiego powstaje prawosławny katechizm (1645) i nowy przekład Biblii (1663).

• 1652 - 1658 r. - Patriarchą Moskwy jest zdecydowanie antyeuropejski Nikon. W 1653 r. zaczyna się raskoł - rozbicie na Cerkiew zreformowaną przez Nikona i tradycjonalistów, czyli starowierów (raskolników) mówiących o przyjściu Antychrysta, co zdaje się zapowiadać wybuch zarazy (1654).

Nurt antyzachodni reprezentują też kolejni patriarchowie Moskwy Joazaf II (1667-1672), Pitirim z Krutitsy (1672-1673) i Joachim (1673-1690).

• 1654 - 1667 r. - Zwycięska wojna z Rzeczpospolitą i zajęcie lewobrzeżnej (do Dniepru) Ukrainy.

Na Syberii zaś Rosjanie budują swoje forty nad Bajkałem i Amurem.

• 1676 - 1682 r. - Rządzi car Fiodor III (syn Aleksego), po którym tron obejmuje jego brat Iwan V, do 1689 r. władzę sprawuje regentka Zofia.

• 1686 r. - Carscy dyplomaci przekupują sułtana Turcji, aby wywarł nacisk na patriarchę Konstantynopola Dionizego IV i podporządkował Ruś patriarchatowi w Moskwie zamiast patriarsze kijowskiemu.

• 1689 - 1725 r. - Panuje znany z tyranii car Piotr I Wielki, syn Aleksego.

W latach 1696-1698 pod przybranym nazwiskiem jeździ po Europie poznając nowe technologie, na przykład tokarstwo, a w Anglii budowę okrętów. Przywozi do Rosji uprawę słonecznika. Wracając spotyka w Rawie Augusta II, z którym przez trzy dni pije w karczmie i zawiera antyszwedzkie przymierze, które zaowocuje potem wojną północną.

Po powrocie reformuje państwo i modernizuje armię, a przede wszystkim powiększa ją do ponad 160 tysięcy żołnierzy. W 1703 r. zakłada wzorowany na miastach Europy Petersburg (po niemiecku Miasto Piotra) z Twierdzą Pietropawłowską (1708) strzegącą portu, a w 1712 przenosi tam stolicę. Powstanie Petersburga osłabia pozycję Nowogrodu, który był dotąd głównym bałtyckim portem Rosji.

Zamiast soboru ziemskiego funkcjonuje duma złożona wyłącznie z arystokracji i podporządkowana carowi. Piotr dzieli Rosję na gubernie, aby zmniejszyć rolę starych szlacheckich rodów i wprowadza 14-stopniową tabelę rang w państwie (1722), gdzie tylko najwyższe stanowiska są rezerwowane dla szlachty. O przyznaniu rang decydują carscy urzędnicy. Tradycyjne prikazy Piotr I zastępuje zależnymi od władcy kolegiami (1718), a naczelnego prokuratora Rosji i sądy podporządkowuje władzy cara. W urzędach nakazuje używać grażdanki zamiast skomplikowanej cyrylicy. Wprowadza też pierwsze rosyjskie odznaczenie - Order św. Andrzeja (1698/1699). Następne będą Order Świętej Katarzyny dla wysoko urodzonych kobiet (1714) i Order Świętego Aleksandra Newskiego (1725).

Piotr I reformuje Cerkiew prawosławną: tymczasowym patriarchą jest Stefan z Riazania (1700-1721), a po jego śmierci Cerkiew nie ma patriarchy przez 21 lat. Car znosi święto Sądu Ostatecznego (1697) nazbyt bliskie katolickiej doktrynie podkreślającej grzech, a sprzeczne z prawosławną wiarą w łaskę Boga. Każe popom pod karą śmierci zgolić brody; wielu jednak woli zginąć niż zmieniać wiarę. Staroobrzędowcy (tradycyjnie brodaci) uciekają do Estonii, na Syberię, nad Don i do Rzeczpospolitej.

Gospodarczy rozwój Rosji przekłada się na umocnienie jej waluty, czyli rubla i kopiejki (nazwa od niemieckiego słowa kupfer oznaczającego miedź).

• 1696 r. - Wojska Piotra I zajmują należący do Turcji Azow, co otwiera Moskwie drogę ku Morzu Czarnemu.

• 1700 - 1721 r. - Wojna północna przeciw Szwecji. Piotr Wielki chce zdobyć dostęp do Bałtyku, ale po druzgocącej klęsce pod Narwą zdaje się, że jego plany spełzną na niczym. Jednak Karol XII nie kończy wojny na przykład atakiem na Moskwę, lecz przenosi walki na zachód i Ukrainę. Piotr ma więc czas na odbudowanie armii i potem rozbija Szwedów pod Połtawą (27 VI 1709) w Ukrainie. W rezultacie Rosja zdobywa Inflanty i Karelię.

• Od 1702 r. - Powstają pierwsze rosyjskie gazety.

• Od 1703 r. - Powstają projekty połączenia Rosji z Bałtykiem poprzez kanał zaczynający się koło Petersburga. Pierwsze prace przy budowie drogi wodnej prowadzącej w głąb Rosji ruszą jednak dopiero w początkach XIX w. Jeszcze później, bo do roku 1893 powstanie system kanałów biegnących z Bałtyku, poprzez Newę, jezioro Ładoga, rzekę Swir, jezioro Onega, rzekę Wytiergy, Kanał Maryjski, rzekę Kowży, Kanał Biełozierski, rzekę Szeksny do Zbiornika Rybińskiego na Wołdze. Wołgą zaś można dopłynąć do Morza Kaspijskiego.

W ciągu następnych dekad powstanie jeszcze kanał Wołga-Don, dzięki czemu można dotrzeć drogą wodną z Bałtyku lub Morza Kaspijskiego do Morza Czarnego.

• 1711 - 1765 r. - Michaił Łomonosow, wszechstronny erudyta i uczony.

• Lata 1714, 1795 - W Petersburgu powstają dwie biblioteki, wkrótce jedne z bogatszych na świecie.

• 1721 r. - Car przyjmuje tytuł imperatora (cesarza). Godłem Rosji od XVII w. jest dwugłowy orzeł bizantyjski ze św. Jerzym na tarczy oraz flaga (od 1699 r.) złożona z trzech poziomych pasów - białego, niebieskiego i czerwonego.

Wielkomocarstwowość a zarazem bezwzględna uległość wobec władzy to cechy Rosjan (Wielkorusów) sięgające bizantyjskich korzeni prawosławia oraz mongolskich i tatarskich chanatów opartych na posłuszeństwie poddanych traktowanych jak własność panującego. Teraz te cechy zostają dodatkowo wzmocnione przez absolutyzm kopiowany z Europy. Poddany Moskwy jest wychowany w przeświadczeniu, że interes władcy, czyli państwa, jest zawsze ważniejszy niż jego osobiste dobro. Kształtuje się imperialna idea zjednoczenia wszystkich ludów wschodniosłowiańskich (przyszła koncepcja ruskiego miru) uznanych przez moskiewskich władców za rzekomo naturalnie podlegające carowi. Zapleczem zaś ma być Syberia traktowana jako źródło surowców, obszar bezwzględnej kolonialnej eksploatacji, a mieszkańcy Syberii są planowo eksterminowani i rusyfikowani.

• 1725 r. - Piotr I Wielki umiera po wielodniowych męczarniach.

Lata hulanek i niewiarygodne ilości wypitego alkoholu zniszczyły zdrowie cara i już kilka lat wcześniej władca zdawał się zbliżać do śmierci. Tym razem dostał zapalenia pęcherza moczowego, które okazało się zabójcze.

Piotr I zostaje pochowany w Soborze św. Piotra i Pawła w Twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu.

• 1725 r. - Katarzyna I obejmuje tron po śmierci męża, a w 1727 r. przekazuje go Piotrowi II, wnukowi Piotra I.

• 1730 r. - Śmierć Piotra II na ospę kończy męską linię Romanowów.

Zostaje pochowany w Soborze Archangielskim na moskiewskim Kremlu. Kolejni władcy imperialnej Rosji aż do bolszewickiego przewrotu będą grzebani w Twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu.

Władzę obejmuje Anna Iwanowna (1730-1740), bratanica Piotra I, zaczynając dynastię Holstein-Gottorp-Romanow. W istocie zaś rządzi jej faworyt E. J. Biron.

• Od 1740 r. - Za panowania cara Iwana VI (1740-1741), wnuk Katarzyny, siostry Anny Iwanownej) oraz Elżbiety (1741-1762, córka Piotra I i Katarzyny I) Rosja zajmuje wybrzeża Alaski i staje się największym państwem świata.

Ciekawostką jest, że Elżbieta przysięgła nikogo nie skazać na śmierć: karze wyłącznie torturami, zesłaniem lub okaleczeniem.

• 1742 r. - Powstaje zależny od carycy Święty Synod Rosji jako najwyższa władza duchowna. Pierwszą głową Synodu zostaje metropolita Moskwy Józef (1742-1745). Synod przetrwa do 1917 r.

• 1755 r. - W Moskwie powstaje uniwersytet wzorowany na uczelniach europejskich.

• 1757 - 1841 r. - Jasnowidz Abel. Przepowie dzień śmierci Katarzyny II i Pawła I, co spowoduje jego uwięzienie.

• 1762 r. - Po śmierci Elżbiety tron obejmuje Piotr III, jej siostrzeniec żonaty z pruską księżniczką Katarzyną.

Piotr III jest brzydki i niewydolny seksualnie, a kochliwa Katarzyna ma kilkudziesięciu kochanków (kilkoro pozamałżeńskich dzieci i kilka poronień), w tym szambelana Siergieja Sałtykowa (według dworskich plotek ojciec przyszłego cara Pawła), oficera carskiej gwardii Grigorija Orłowa, Polaka Stanisława Augusta Poniatowskiego i księcia Grigorija A. Potiomkina. Ostatecznie Piotr zostaje zamordowany przez braci Orłowów na rozkaz Katarzyny.

• 1762 - 1796 r. - Rządzi wdowa po Piotrze III, caryca Katarzyna II Wielka, która czyni Rosję mocarstwem.

Ustanawia Tajną Ekspedycję - wszechobecny policyjny nadzór na terenie państwa (rozwiąże ją Aleksander I).

Po zwycięstwie nad Turcją (1768-1774, Traktat z Kuczuk Kainardżi) zdobywa dostęp do Morza Czarnego, a nawet planuje podbój Stambułu i Cieśnin Tureckich. Caryca likwiduje samodzielność Kozaków (1775). Powstają rosyjskie twierdze Stawropol (1777), Chersoń u ujścia Dniepru (1778), i Jekaterynodar (1794, od 1920 r. Krasnodar) nad Kubaniem.

Caryca narzuca zwierzchnictwo Rzeczpospolitej, a potem zbrojnie zajmuje jej wschodnią część (1772-1795).

• 1764 r. - Powstaje Ermitaż (po francusku hermitage - pustelnia), słynny pałac i galeria sztuki w Petersburgu.

• 1769 r. - Katarzyna II ustanawia Order Świętego Jerzego, najwyższe rosyjskie odznaczenie wojskowe. Potem doda jeszcze Order Świętego Włodzimierza (1782) przyznawany za służbę państwową.

• 1783 r. - Książę G. A. Potiomkin podbija Tatarów krymskich, a w 1792 r. ród Gerejów straci władzę nad Kubaniem.

Powstaje Sewastopol jako główny rosyjski port wojenny na Morzu Czarnym i zarazem twierdza (od 1783 r.).

Potiomkin zakłada rosyjską Flotę Czarnomorską z głównym portem w Sewastopolu; odtąd jedną z głównych podpór morskiej potęgi Rosji.

• 1789 - 1799 r. - Wojskowa ekspedycja generała Aleksandra Wasiljewicza Suworowa (1729-1800) do Italii wspiera Austrię.

• 1795 r. - Katarzyna II zakłada pierwszą w Rosji publiczną bibliotekę w Petersburgu.

• 1796 r. - Po wielogodzinnych mękach umiera Katarzyna II, poraniona przez noże mechanicznej pułapki zamontowanej w jej toalecie. Nie wyjaśniono, kto stał za zamachem, choć plotki wskazują na któregoś z kochanków. Tron obejmuje despotyczny car Paweł (panuje do 1801 r.), syn Katarzyny. Likwiduje samorządy, wprowadza terror, zakazuje między innymi tańczenia walca i białych spódnic (!).

Zostaje zamordowany na polecenie swego syna Aleksandra, ponieważ odmówił ustąpienia z tronu.

• 1797 - 1840 r. - W Rosji wychodzi 10 tomów jedynego w świecie urzędowego, czyli poświadczonego przez państwo, spisu herbów szlacheckich.

• XVIII/XIX w. - Powstaje religijny ruch znany jako duchoborcy (walczący duchowo) w opozycji do prawosławia i caratu. Są prześladowani, a w 1841 r. zostają przesiedleni do Gruzji.

• 1801 - 1825 r. - Car Aleksander I, syn Pawła, zajmuje Gruzję, część Azji Środkowej, Mołdawię (w wyniku wojny z Turcją, 1806-1812) i Finlandię (zwycięska wojna ze Szwecją, 1808-1809). Tworzy państwowy system szkół.

Rada Nieustająca, Tajny Komitet (do 1803 r.) i doradca cara Michaił Sperański przygotowują reformy: zezwalają na wyjazdy za granicę, zakup ziemi przez nie-szlachciców (1801) i wykupienie się chłopa od poddaństwa (1803). Powstaje Rada Państwa (1810) - naczelny organ administracyjny.

• 1805 - 1807 r. - Walki z Napoleonem chcącym opanować Europę. Klęska pod Austerlitz (1805) i pokój w Tylży (1807) zmuszają Rosję do zaakceptowania napoleońskiej blokady kontynentalnej (Rosja przerwie ją w 1812 r.).

• XIX w. - Rozwój rosyjskiej kultury.

Pisarze Mikołaj Gogol (1809-1852), Iwan Turgieniew (1818-1883), poeta Michaił Lermontow (1814-1841), Fiodor Dostojewski (1821-1881), Anton Czechow (1860-1904) i Lew Tołstoj (1828-1910). Kompozytorzy Michaił Glinka (1804-1857), Modest Musorgskij (1839-1881), Piotr Czajkowskij (1840-1893), Mikołaj Rimskij-Korsakow (1844-1908), Aleksander Głazunow (1865-1936) i Sergiej Rachmaninow (1873-1943).

Działają sławni uczeni: Dmitrij Mendelejew (1834-1907), Iwan Pawłow (1849-1936), Konstanty Ciołkowski (1857-1935), Aleksander Popow (1859-1906), Iwan Miczurin (1855-1935).

• 1812 - 1815 r. - Wojna z Francją wywołana złamaniem blokady kontynentalnej przez Rosjan.

Po nierozstrzygniętej bitwie pod Borodino marszałek M. Kutuow pali Moskwę, aby nie dać schronienia najeźdźcom. W końcu Francuzi wycofują się pokonani przez zimę, a Rosjanie mówią, że wygrali dzięki świętej ikonie Matki Boskiej Kazańskiej i ciepłym walonkom.

W latach 1839-1880 powstaje Cerkiew Chrystusa Zbawiciela w Moskwie jako podziękowanie Bogu za ocalenie Rosji (zostanie zburzona w 1931 r. i odbudowana w latach 1994-2000).

• 25 XII 1825 r. - Po śmierci cara wybucha powstanie dekabrystów (od rosyjskiej nazwy diekabr - grudzień).

Szlachta tworząca Towarzystwo Północne (Petersburg), Towarzystwo Południowe (Tulczyn w Ukrainie) i Stowarzyszenie Zjednoczonych Słowian (Kijów) żąda demokratyzacji i wprowadzenia konstytucji. Bunt żołnierzy w Petersburgu i w Ukrainie zostaje stłumiony{ pięciu przywódców powieszono a ok. 100 osób zesłano na Syberię. Na tron wstępuje car Mikołaj I (1825-1855), brat Aleksandra.

Powstaje panslawizm, czyli idea podporządkowania wszystkich Słowian Rosji, ponieważ ma to rzekomo wynikać z naturalnego przywództwa Moskwy.

• 1826 r. - Powstaje III Oddział Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Mości, czyli agencja szpiegowska zajmująca się tajnymi organizacjami, cenzurą i śledzeniem cudzoziemców. Jej pierwszym szefem zostaje generał Aleksander von Benckendorf. III Oddział przetrwa do 1881 r.

• 1827 r. - Rosja wprowadza system emerytalny, żeby zapewnić możliwość życia urzędnikom już niezdolnym do pracy.

• 1828 - 1845 r. - Jedyna w dziejach próba użycia monet platynowych (platynę odkryto na Uralu w 1819 r.).

• 1838 r. - Pierwsza linia kolejowa Petersburg-Carskie Sioło-Pawłowsk.

• Od 1850 r. - Uprzemysłowienie, wzrost produkcji rolnej, rozwój rybactwa (słynny kawior z Morza Kaspijskiego, Ochockiego i Białego). Powstaje parowa linia kolejowa Petersburg-Moskwa (1851).

Rosja wprowadza swoją szerokość torów kolejowych 1524 mm.

• Od 1852 r. - Trwa spór Rosji z Francją o to, kto ma prawo opiekować się ludnością chrześcijańską na terenie Turcji.

• 1853 r. - Carskie władze żądają od Turcji wydania powstańców z lat 1848-1849, którzy uciekli z Rosji. Chcą też prawa do obrony prawosławnych poddanych sułtana. W istocie chodzi o opanowanie Cieśnin Tureckich, utrudnianie eksportu zboża z Wołoszczyzny i Mołdawii do Wielkiej Brytanii i odepchnięcie Austro-Węgier od Morza Czarnego. Kiedy Turcja odrzuca żądania Moskwy, rosyjska armia zajmuje Wołochy i Mołdawię i rozbija turecką flotę pod Synopą.

Tak zaczyna się wojna krymska, która stanie się pierwszym dużym konfliktem ekspandującej Rosji z Zachodem. Rząd brytyjski nie godzi się na propozycję Rosji, aby podzielić między siebie ziemie Turcji i wysyła statki do cieśniny Dardanele. Austriacy wkraczają do Wołoszczyzny, a Brytyjczycy i Francuzi atakują rosyjskie cele w Finlandii, na Wyspach Alandzkich, Kamczatce i w Odessie.

We wrześniu 1853 r. wojska tureckie, brytyjskie, francuskie i sardyńskie zajmują Krym. Wątpliwą sławą okrywa się brytyjska kawaleria przez pomyłkę szarżując samobójczo wprost na rosyjską artylerię w bitwie pod Bałakławą (25 X 1854). Mimo rosyjskiego zwycięstwa pod Bałakławą, Brytyjczycy zajmują twierdzę Sewastopol we wrześniu 1855 r. Wbrew pierwotnym rachubom Rosja przegrywa. Po pokoju paryskim (30 III 1856) Morze Czarne staje się terenem neutralnym. Rosja traci wpływy w Mołdawii i Wołoszczyźnie i musi zrezygnować z ekspansji w stronę Cieśnin Tureckich.

• 1855 - 1881 r. - Panuje car Aleksander II, syn Mikołaja I.

Za jego panowania Rosja stopniowo podbija Azję Środkową.

• 1858 - 1863 r. - Niemiecki szpieg Wilhelm Stiebel pracuje dla cara, organizując rosyjski wywiad wojskowy według wzorów niemieckich. Stiebel czasowo opuścił Niemcy po wstąpieniu na tron niechętnego mu Wilhelma I.

• Od 1860 r. - Rosja opanowuje Kraj Ussuryjski we wschodniej Syberii.

• 1861 r. - Zniesienie poddaństwa chłopów i nadanie im prawa do ziemi.

Rosja dzięki swoim rozmiarom staje się gospodarczą potęgą, lecz społecznie i technologicznie jest zacofana w stosunku do Europy. Rosyjski rubel zyskuje status waluty liczącej się, aczkolwiek mało popularnej poza granicami Rosji.

• 1861 - 1864 r. - Działa organizacja Ziemla i Wola (A. I. Hercen, N. P. Ogariow, M. Bakunin, N. G. Czernyszewski - autor wizji socjalistycznego społeczeństwa w powieści Co robić? z roku 1883) głosi zbrojne obalenie caratu i socjalizm agrarny (państwo chłopskie).

W 1879 r. wyodrębniają się narodnicy głoszący socjalizm oparty na chłopstwie (Hercen, Czernyszewski). Groźba rewolucji popycha cara ku klerowi i konserwatystom pod hasłem „samodzierżawije, prawosławije i narodnost” (niepodległość, wiara i naród). Z nową siłą odżywa idea ruskiego miru zakładającego podporządkowanie Moskwie całej wschodniej Słowiańszczyzny.

• 1862 - 1864 r. - Rosja planowo morduje Czerkiesów zamieszkujących północno-zachodnie stoki Kaukazu i wybrzeże Morza Czarnego aż do Morza Azowskiego. Rosjanie mszczą się za klęskę w wojnie krymskiej i antymoskiewską postawę Czerkiesów, którzy nie godzą się na rusyfikację i porzucenie islamu. Ginie niemal milion Czerkiesów, kobiety są gwałcone, czerkieskie osady równane z ziemią, a ocaleni zostają wypędzeni, - jest to największe ludobójstwo XIX w. Wysiedlenia trwają do 1867 r., a na miejsce Czerkiesów są sprowadzani Kozacy.

• 1866 - 1933 r. - Grigorij Aleksandrowicz Kożewnikow, zoolog, ekolog i znawca pszczół. Z jego inicjatywy powstają zapowiedniki, czyli rezerwaty przyrody, gdzie jest chronione środowisko, a człowiek całkowicie rezygnuje z ingerowania w naturalne procesy. Kożewnikow uczestniczy w pierwszej międzynarodowej konferencji w Bernie (Szwajcaria) poświęconej ochronie przyrody. Za czasów Stalina zostaje pozbawiony stanowiska profesora na Uniwersytecie Moskiewskim i odsunięty od pracy naukowej.

Mimo to idea Kożewnikowa przetrwa. Na początku XXI w. będzie w Rosji ponad 100 zapowiedników, kilka razy więcej zakazników, gdzie jest dopuszczalna ograniczona działalność człowieka i 42 parki narodowe typu zachodniego.

• 1867 r. - Rosja sprzedaje Alaskę Stanom Zjednoczonym, uznając ten teren za mało wartościowy i wyeksploatowany.

• 1870 r. - W Symbirsku nad dolną Wołgą rodzi się Władimir Uljicz Uljanow. Jego ojciec, rosyjski szlachcic i nauczyciel Ilja Nikołajewicz Uljanin urodzony w Astrachaniu, zmienił nazwisko na Uljanow, aby ukryć kałmuckie pochodzenie. Matka zaś Maria Aleksandrowna była córką ochrzczonego w obrządku prawosławnym Żyda z Żytomierza doktora Izraela Moisiejewicza Blanka oraz luteranki Anny Großschopf o korzeniach szwedzko-niemieckich. W czasach Związku Sowieckiego te nierosyjskie korzenie Uljanowa będą ukrywane. Po śmierci brata Aleksandra rozstrzelanego w 1887 r. za przygotowywanie zamachu na cara Władimir przyjmuje idee lewicowe. Usunięty z uniwersytetu w Kazaniu i aresztowany w Petersburgu za marksizm, trzy lata spędza na zesłaniu na Syberii, a potem emigruje do Europy. W 1901 r. przyjmuje pseudonim Lenin od syberyjskiej rzeki Leny, wzorując się na Plechanowie, którego rewolucyjny pseudonim to Wołgin od Wołgi.

• 1876 r. - Carski ukaz zakazuje używania ukraińskiego języka i szerzenia ukraińskiej kultury, ponieważ to zagraża jedności imperium.

• 1877 - 1878 r. - Zwycięska wojna z Turcją zakończona pokojem zawartym w San Stefano.

Rosja myśli o zwasalizowaniu krajów bałkańskich, lecz sprzeciwiają się temu Brytyjczycy, Austriacy i Francuzi. Na kongresie berlińskim (1878) Rumunia, Serbia i Czarnogóra uzyskują niepodległość, Bułgaria otrzymuje autonomię, a Austria zajmuje Bośnię i Hercegowinę. Rosji zaś przypadają Kars, Ardagan i Batumi.

• 1881 r. - Po nieudanych zamachach narodników, car ginie od ładunku wybuchowego rzuconego przez Polaka J. Hryniewieckiego. Władzę obejmuje Aleksander III (1881-1894), syn Aleksandra II.

Agenci III Oddziału okazali się nieskuteczni, więc 14 sierpnia powstaje nowa tajna policja znana jako Ochrana, która szybko przystępuje do działania. Rząd oskarża o zamach Żydów, więc Ochrana inspiruje pogromy (1881-1884). Chodzi o wskazanie, że winni są obcy, od zawsze wrogo nastawieni Żydzi. Na zlecenie Ochrany powstaje pamflet Protokoły mędrców Syjonu (1903), budzący nienawiść prawosławnych do Żydów.

• 1882 r. - Żydowski lekarz i myśliciel z Odessy Jehuda Lejb (Leon) Pinsker (1821-1891) ogłasza słynną broszurę Samowyzwolenie przeciw antysemityzmowi i stawia tezę, że judaiści powinni utworzyć własne państwo.

• 1883 r. - Gieorgij Walentynowicz Plechanow (1856-1918) zakłada marksistowską organizację w Genewie do walki z kapitalizmem, burżuazją, klerem i wyzyskiem robotnika. W 1898 r. powstaje Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (komuniści), a w 1901 r. i eserowcy, czyli Socjaliści-Rewolucjoniści (S-R).

W Brukseli w 1903 r. SdPRR podzieli się na rewolucyjnych bolszewików (po rosyjsku bolsze - więcej,, partia od 1912 r.) pod wodzą Lenina i mienszewików (po rosyjsku miensze - mniej) L. Martowa, którzy chcą budować socjalizm drogą parlamentarną. Lenin wzorem Czernyszewskiego wierzy, że komunizm zakończy rozwój świata (finalizm) bezwiednie powtarzając chrześcijańską koncepcję ostatecznego stanu doskonałości.

• 1884 r. - Peter Carl Fabergé (1846-1920), syn Gustava Fabergé, jubilera pochodzącego z francuskiej rodziny osiadłej w Estonii po rzezi Hugenotów, zostaje nadwornym jubilerem cara. Jego dzieła, zwłaszcza słynne jajka wielkanocne, staną się symbolem bogactwa i smaku carskiego dworu. Po upadku caratu wyjedzie do Szwajcarii.

• 1891 - 1899 r. - Powstaje kolej transsyberyjska do Omska (1895), Irkucka (1898) i Wschodniochińska do Władywostoku.

• 1892 r. - W marcu i kwietniu pojawiają się liczne doniesienia o dziwnych obiektach (UFO), które latają w różnych częściach Rosji, jakby patrolując kraj i badając powierzchnię ziemi. Obserwacje tego typu są spisywane przez lokalne władze jako potencjalne zagrożenie dla państwa. W następnych latach informacje o pojazdach latających nad Rosją będą się powtarzały, a ich kulminacja przypadnie na lata I wojny światowej.

• 1894 - 1917 r. - Panuje car Mikołaj II (syn Aleksandra III).

Jego uroczysta koronacja zostaje uznana za zły omen, ponieważ w tłumie gapiów wybucha nagle panika i ludzie wzajemnie zadeptują się - ginie ok. 1400 osób. Car faktycznie będzie znany z nieudolności i braku zdecydowania.

Pod naciskiem rodziny Mikołaj II przerywa skandaliczny romans z Matyldą Krzesińską (1872-1971), piękną baletnicą z Polski. Jego żoną zostaje księżna Hesji i Renu Wiktoria Alicja, która przechodzi z luteranizmu na prawosławie i przyjmuje imię Aleksandry. Niestety, caryca jest nielubiana za swoje niemieckie pochodzenie, używanie języka francuskiego na dworze oraz słabą znajomość kultury rosyjskiej.

Krzesińska zaś zostaje kochanką Sergiusza Romanowa i Andrzeja Romanowa, kuzyna cara, którego potem poślubi. Robi karierę sceniczną: tańczy z W. Niżinskim w zespołach M. Fokina i S. Diagilewa, a współpracuje z P. Czajkowskim. W 1917 r. ucieknie z opanowanego przez bolszewików Petersburga do Francji.

• 1896 - 1993 r. - Lew Siergiejewicz Termen (Leon Theremin), prawosławny szlachcic, potomek francuskiej rodziny hugenockiej, fizyk, muzyk i wynalazca.

W latach 1928-1938 Termen jest sowieckim szpiegiem w Stanach Zjednoczonych. Wezwany do ZSRS zostaje aresztowany, zesłany do obozu w Magadanie, a w 1940 r. w Omsku zmuszony do pracy nad nowym sowieckim samolotem razem z Korolowem i Tupolewem.

• 1904 - 1907 r. - Przegrana wojna z Japonią (1904-1906) o Mandżurię (Kolej Wschodniochińską) i Koreę. Flota Bałtycka sprowadzona przez Cieśniny Duńskie i trasą wokół Afryki zostaje rozbita pod Cuszimą (1905).

Klęska wywołuje daleko idące reperkusje. Przez kręgi religijne bywa wiązana ze zbezczeszczeniem ikony Matki Boskiej Kazańskiej, którą ukradziono, odarto z kamieni i spalono. Konserwatywni nacjonaliści uważają, że za klęską stoi brak patriotyzmu. W 1905 r. tworzą ruch pod nazwą Czarna Sotnia, która głosi miłość do ojczyzny i posłuszeństwo carowi, chce narzucić wszystkim w państwie język rosyjski i prawosławie, a nieposłusznych przekonuje siłą. Na przykład przeprowadza pogromy Żydów.

Dla socjalistów klęska Rosji w wojnie z Japonią jest zapowiedzią upadku caratu. W odpowiedzi 22 I 1905 r. (Krwawa Niedziela) w Petersburgu żołnierze zabijają ok. 1000 robotników żądających demokracji. Prowadzi ich tajny agent Ochrany i prowokator pop G. Hapon wydany potem eserowcom przez innego agenta Jewno Azefa, syna żydowskiego krawca z Białorusi. W Moskwie i Polsce wybuchają zamieszki (1905-1907). Bunt pancernika Potiomkin w Sewastopolu (ucieka do Rumunii w 1905 r.), strajki i pogromy Żydów (na przykład w Białymstoku, ponad 1000 ofiar w Odessie) pogłębiają kryzys.

Pod wpływem tych wydarzeń car zezwala na powstanie dumy (rady ustawodawczej), a po strajku generalnym dopuszcza swobody obywatelskie, wolność wyznania, prawo zakładania organizacji politycznych i zawodowych i prawo do języka narodowego („konstytucja” z października 1905 r.). W 1907 r. Rosja znosi zakaz używania języka ukraińskiego.

Z drugiej strony w 1906 r. premier P. Stołypin (1862-1911, zginie w zamachu) represjami tłumi bunt, przywraca przywileje prawosławia i jedynowładztwo cara, a w lipcu rozwiązuje dumę oraz ogranicza autonomię Finlandii i Polski.

• Od 1907 r. - Działa Grigorij Rasputin (1864/5-1916), syberyjski chłop, wizjoner i prorok, znany z orgii seksualnych i alkoholizmu. Obiecuje wyleczyć chorego na hemofilię syna cara; hemofilia jest dziedziczna wśród potomków brytyjskiej królowej Wiktorii, a caryca Aleksandra jest wnuczką Wiktorii. Od 1914 r. Rasputin niemal rządzi państwem dzięki wpływowi na pobożną Aleksandrę, co niepokoi dwór. W końcu dworacy zabijają Rasputina i topią pod lodem w Newie. Car potem surowo ukarze morderców.

• 1914 r. - Rosja przystępuje do wojny przeciw Niemcom i Austro-Węgrom. Szybko okazuje się, że częściej ponosi klęski niż zwycięża, koszty wojny rujnują gospodarkę, a wśród żołnierzy i ludności narasta niezadowolenie. Przyczynia się do tego zakaz handlu alkoholem, który ma zmobilizować Rosjan, a w rzeczywistości wywołuje protesty i często jest omijany.

• 1915 r. - Na Półwyspie Kola nad Morzem Barentsa powstaje końcowa stacja linii kolejowej i port Murmańsk.

• 1917 r. - Kryzys gospodarczy spowodowany wojną wywołuje w lutym strajki i antywojenny bunt żołnierzy w Petersburgu teraz nazywanym z rosyjska Piotrogrodem. Car abdykuje 2 III i wraz z rodziną przebywa w areszcie. Eserowcy jako najliczniejsza partia, tworzą Rząd Tymczasowy z Aleksandrem Kierenskim na czele. Symbolem końca caratu staje się rozwiązanie znienawidzonej Ochrany.

Rosja nadal jednak prowadzi wojnę, co skłania Niemców do podjęcia szczególnej akcji. Wykorzystują komunistycznego działacza Lenina (W. I. Uljanowa), który już wcześniej podczas pobytu w Krakowie był opłacany przez austriacki wywiad, ponieważ pisał, że chce rozbić Rosję. Podczas wojny Lenin przeniósł się do Szwajcarii i tam podjął negocjacje z niemieckimi siłami specjalnymi. W zamian za wywołanie rewolucji zażądał pomocy finansowej i przewiezienia go wraz z kilkoma towarzyszami w zamkniętym pociągu do Petersburga. Docierają tam 16 kwietnia 1917 r. Wkrótce potem Lenin i Lew D. Trockij (rosyjski Żyd L. D. Bronstein) organizują Zjazd Rad Robotniczych i Żołnierskich, a Lenin ogłasza, że zdobędzie władzę w Rosji, czym wzbudza śmiech, bo bolszewicy wbrew swojej nazwie sugerującej większość (bolsze - więcej) mają tylko 10% delegatów w Dumie. W odpowiedzi 17 lipca Lenin organizuje zbrojny pucz (56 zabitych), lecz ponosi klęskę i musi uciekać do Finlandii.

• VII 1917 r. - I 1918 r. - Rząd Kierenskiego czeka na zorganizowanie konstytuanty, czyli rady mającej opracować konstytucję. Tymczasem postępuje anarchizacja, a wojsko żąda natychmiastowego zakończenia wojny. Generał Ławr Korniłow dokonuje przewrotu (7 IX): wkracza do Petersburga i likwiduje anarchię. Wtedy przerażony Kierenskij uzbraja pozornie słabych i niegroźnych bolszewików, by powstrzymali Korniłowa. Jednak nocą 7/8 XI (według kalendarza prawosławnego 24/26 X) Trockij i Lenin (wrócił 21 X) na czele bolszewików opanowują Petersburg. Atak na siedzibę rządu w Pałacu Zimowym i strzały buntowników ze statku Aurora będą potem częścią komunistycznej legendy o rzekomo oddolnej rewolucji, co ma ukryć fakt, że w istocie chodzi o wojskowy zamach stanu finansowany przez niemieckie służby specjalne.

Konstytuanta powstaje 8 XI 1917 r., ale uzbrojeni bolszewicy rozpędzają ją 19 I 1918 r. i przejmują władzę. Wprowadzają dyktaturę, likwidują partie polityczne i firmy. W grudniu Lenin zaczyna mordować uznane za zdegenerowane grupy społeczne i klasy posiadaczy (rasizm klasowy) w imię budowy komunistycznego społeczeństwa. Każe wymordować Romanowów: nocą 16/17 lipca 1918 r. Mikołaja II i jego rodzinę w Jekaterynburgu, a nocą 18 lipca sześcioro innych Romanowów zostaje wrzuconych do kopalni w Ałapajewsku. Inni giną na Syberii i w Twierdzy Pietropawłowskiej (1919). Tylko nieliczni uciekają przez Krym do Europy.

Bolszewicy rabują złoto, klejnoty i dzieła sztuki, aby kupować broń importowaną z Zachodu przez terytorium neutralnej Szwecji.

Ludowa milicja zastępuje policję, a polski szlachcic Feliks Dzierżyński (1877-1926) organizuje policję polityczną i agencję szpiegowską znaną pod nazwą Czeka (Czerezwyczajna Komissja, od 1922 r. jako GPU, a w latach 1934-1941 NKWD - Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł).

W moskiewskim klasztorze na Łubiance zostaje zorganizowany pierwszy sowiecki obóz koncentracyjny, gdzie są przetrzymywani przeciwnicy bolszewizmu. Z czasem klasztor zostanie zlikwidowany, a Łubianka przekształci się w centralne więzienie i katownię sowieckich służb specjalnych.

Głowa Świętego Synodu Makary II (1912-1917) traci władzę (umrze w 1926 r.), a na czele rosyjskiej Cerkwi staje patriarcha Moskwy Tichon (1917-1925). Cerkiew jest odtąd zależna od komunistycznych władz, a Lenin nie niszczy struktur cerkiewnych zgodnie z jego twierdzeniem, że religia to opium dla ludu, czyli ma znieczulać ludzi na nieszczęścia, co ułatwia rządzenie. Z drugiej strony utrzymuje wprowadzony przez cara zakaz handlu alkoholem, ponieważ widzi katastrofalne skutki alkoholizmu dla społeczeństwa i ekonomii. Sam zaś pije niewiele.

• 30 VIII 1918 r. - Rosyjsko-żydowska rewolucjonistka Fanja Kaplan (Fanny lub Dora Kaplan, 1890-1918) strzela do Lenina, ponieważ zdradził idee komunizmu i zaczął budować państwo oparte na przemocy. Raniony Lenin przeżywa i staje się otaczanym niemal kultem komunistycznym męczennikiem. Bolszewicy zaś zyskują pretekst, żeby nasilić terror i w ciągu zaledwie kilku następnych dni mordują ok. 500 więźniów.

• 13 XI 1918 r. - Lenin wydaje rozkaz, według którego bolszewicka Armia Czerwona ma przejść przez kraje bałtyckie i Polskę, aby zdobyć Berlin, a potem całą Europę i wszędzie narzucić komunizm. Armia jest ochotnicza, to znaczy, że jej członkami są ludzie dobrowolnie zgłaszający się do wojska. Uciekają w ten sposób przed szalejącym w Rosji głodem, ponieważ armia zapewnia im minimalne wyżywienie, a z drugiej strony liczą na rabunek.

• 1918 - 1922 r. - Walka bolszewików o władzę nad Rosją.

Na południowym Uralu działa antybolszewicki Korpus Czechosłowacki, na Syberii z centrum w Omsku rządzi admirał Aleksander Kołczak (1874-1920), a południową Ukrainę zajmuje generał Anton Denikin (1872-1947). Brytyjskie siły interwencyjne opanowują Murmańsk i półwysep Kola, ale nie zapuszczają się w głąb Rosji. Japończycy okupują Władywostok, a Polacy część Białorusi i Ukrainy. W odpowiedzi Trockij militaryzuje całe społeczeństwo organizując je w jedną wielką armię, a w 1919 r. tworzy obowiązkową poborową Armię Czerwoną (w 1946 r. przemianowaną na Armię Sowiecką) z ponad milionem żołnierzy.

W kwietniu 1920 r. bolszewicy tworzą marionetkową Republikę Dalekiego Wschodu, która ma przejąć ciężar walki z interwencją japońską, a jednocześnie ma udawać, że nie jest częścią Rosji Sowieckiej.

Szerzą się powstania głodujących chłopów, którym bolszewicy odbierają niemal całą żywność, żeby nakarmić żołnierzy: największe wybucha w guberni tambowskiej na południowy wschód od Moskwy. Wiosną 1921 r. M. Tuchaczewskij zaczyna likwidację tambowskiego buntu: każe wybijać całe wioski, tysiące ludzi deportuje do obozów koncentracyjnych, a ukrywających się w lesie zabija gazami. Oddziały Tuchaczewskiego mordują tam ok. 70 tysięcy ludzi, a dalszych 170 tysięcy ginie z głodu i chorób.

Bolszewicy wykorzystują naiwność i brak konsekwencji przeciwników. W zamian za wydanie komunistom Kołczaka Korpus Czechosłowacki może wrócić z Syberii do ojczyzny, a Kołczak zostaje rozstrzelany w Irkucku. W zamian za pokój Polacy rezygnują ze wspierania Denikina, więc bolszewicy zajmują Ukrainę, a w 1921 r. port wojenny w Sewastopolu. Brytyjczycy i Francuzi uznają, że nie warto interweniować, żeby powstrzymać komunistów w odległej Rosji. Zdaje się im, że bolszewizm to tylko lokalny i krótkotrwały wybryk, po którym wszystko wróci do normy i nawet z bolszewikami będzie można się dogadać. Na wschodzie zaś Japończycy zadowalają się zajęciem Sachalinu i w październiku 1922 r. wycofują się z Zabajkala i Chabarowska. W tej sytuacji 15 listopada 1922 r. niepotrzebna już marionetkowa Republika Dalekiego Wschodu służąca Leninowi za tarczę przeciw Japonii zostaje oficjalnie włączona do Rosji Sowieckiej.

W rezultacie kosztem kilkunastu milionów zabitych Armia Czerwona opanowuje Rosję, Ukrainę, Białoruś, tatarski Krym i Kazań (1920), Azję Środkową i Zakaukazie oraz Syberię. W wyniku terroru, biedy, głodu i chorób umiera jeszcze ok. 16 milionów ludzi, z tego 3 miliony na tyfus.

Zwycięscy bolszewicy proklamują Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich lub Radzieckich (ZSRS lub ZSRR, konstytucja w 1924 r.) rządzoną przez sowiety, czyli rady robotniczo-żołnierskie pod kierunkiem komunistów. Godłem państwa jest czerwona gwiazda pięcioramienna przyjęta przez bolszewików jako znak boga wojny Marsa. Początkowo gwiazda była skierowana jednym ramieniem pionowo w dół, ale kiedy bolszewicy odkryli, że to symbol masonów, odwrócili ją do góry. Druga część bolszewickiego godła to sierp i pług w latach 1918-1919 zamienione na sierp i młot jako symbole chłopów i robotników. Flagą państwa jest czerwony sztandar.

Powstaje system władzy oparty na powszechnym terrorze, donosach i strachu, co Rosjanie przyjmują dość łatwo, ponieważ władza Moskwy działa tak od XVI w., a jej poddani uznają to za stan naturalny.

Charakterystyczną cechą Związku Sowieckiego są zamknięte granice, żeby uniemożliwić obywatelom wyjazd z kraju. Zaczynają się ucieczki z komunistycznego imperium, które staje się wielkim więzieniem.

• 1920 - 1927 r. - Elektryfikacja kraju, walka z analfabetyzmem i zakładający wolność handlu program NEP (po rosyjsku Nowa Ekonomiczna Politika) powodują rozwój energetyki, zbrojeń i przemysłu, który jednak pracuje na użytek władzy, nie poprawiając życia obywateli. W 1940 r. produkcja przemysłowa ZSRS osiągnie ośmiokrotną wartość produkcji Rosji z 1913 r., chociaż poziom życia mieszkańców imperium jest niższy niż za czasów carskich.

• 1920 - 1988 r. - Feliks Ziegel, syn Niemca i Rosjanki.

Jego matka czekała w kolejce na rozstrzelanie jako podejrzana o niechęć do rewolucji, lecz prowadzący egzekucję oficer puścił ją ze względu na zaawansowaną ciążę. Tydzień później urodził się Feliks. Ojciec zaś po donosie napisanym przez sąsiada dwa lata spędza w więzieniu i traci tam nogę. Po wybuchu wojny z Niemcami rodzina jako niemiecka zostaje deportowana do Kazachstanu. Feliks kończy jednak studia astronomiczne i stanie się świetnym popularyzatorem wiedzy o kosmosie. Jako pierwszy w Związku Sowieckim będzie otwarcie pisał o UFO i możliwości życia pozaziemskiego.

Sowieckie władze zaś przez kilka dekad będą oficjalnie głosiły, że UFO to burżuazyjny wymysł. Jednocześnie jednak na rozkaz władz będzie działała tajna grupa Sietka (Siatka) badająca UFO.

• Po 1920 r. - Rosja Sowiecka uruchamia program korienizacji (po rosyjsku korien – korzeń) sformułowany przez Stalina w 1913 r. Zakłada on odbudowę kultury poszczególnych ludów podbitych przez Rosję, ożywienie narodowych języków i organizację partii komunistycznych w poszczególnych grupach etnicznych. Zaowocuje to podziałem Rosji na etnicznie definiowane republiki i obwody autonomiczne. Jednak już po kilkunastu latach okaże się, że wprowadzanie komunizmu wymaga terroru, aby utrzymać jedność państwa. A więc mimo dzielenia kraju na jednostki z nazwy etniczne wraca tradycyjna rusyfikacja i prześladowanie działaczy narodowych podważających autorytet władzy centralnej.

• 1921 - 1989 r. - Andriej Sacharow, fizyk jądrowy i współautor sowieckiej bomby wodorowej (1953). Potem jednak widząc, do czego Sowieci mogą użyć nowej broni, rezygnuje z udziału w dalszych pracach, w 1964 r. krytykuje koncepcje Łysenki, a w 1968 r. publikuje antysowiecki esej, za który zostaje pobawiony naukowych tytułów i przywilejów.

• 1922 r. - Nawiązanie kontaktów z upokorzonymi w wojnie Niemcami (układ w Rapallo) przełamuje międzynarodową izolację Związku Sowieckiego. Wbrew traktatom powojennym (zawartym bez Sowietów) ZSRS pomaga Niemcom szkolić armię na swoich poligonach, a w zamian Sowieci poznają niemiecką technikę.

• 1923 r. - Na polecenie Lenina powstaje obóz koncentracyjny dla wrogów komunizmu na obszarze dawnego klasztoru na Wyspach Sołowieckich (Morze Białe). Do obozu trafiają nawet 12-letnie dzieci, a później powstaje tam pierwszy w ZSRS dziecięcy oddział obozu koncentracyjnego. Więźniowie są głodzeni, wyniszczani pracą, torturowani i mordowani przez psychopatycznych strażników, a kobiety i dziewczęta systematycznie gwałcone. Na Sołowkach zginie kilkadziesiąt tysięcy osób

W roku 1929 na Sołowki jedzie M. Gorkij, który opisuje obóz jako miejsce łagodnej resocjalizacji przeciwników komunizmu, którzy przekonują się o zaletach nowego ustroju.

• 1924 r. - Umiera Lenin, jeden z największych zbrodniarzy w dziejach: według późniejszych szacunków bezpośrednio lub pośrednio odpowiedzialny za ok. 30 milionów ofiar.

Pod koniec życia sowiecki przywódca jest kaleką z powodu postępującej degeneracji mózgu oraz wyniszczenia przez syfilis, którym zaraził się od prostytutki w Paryżu. Przed śmiercią napisał list do władz partyjnych, w którym żądał odsunięcia Stalina jako niebezpiecznego psychopaty. List trafił jednak w ręce Stalina, a okoliczności późniejszej śmierci Lenina wskazują na otrucie.

• 1924 r. - Władzę w sowieckiej Rosji przejmuje Stalin, niedoszły pop, wychowanek seminarium duchownego, a potem fanatyczny wyznawca komunizmu, zakompleksiony, apodyktyczny abstynent, który każdą próbę dyskusji traktuje jako osobisty atak i powód do zemsty. Czasem jest to zemsta po wielu latach.

Z rozkazu Stalina profesorowie A. I. Abrikosow, W. I. Worobiow oraz I. I. Zbarski balsamują zwłoki Lenina otaczanego odtąd rodzajem kultu. Mumia staje się komunistyczną relikwią przechowywaną w mauzoleum na Placu Czerwonym w Moskwie (w latach 1941-1945 w mieście Tiumen na Syberii).

Wiele miast otrzymuje nowe komunistyczne nazwy: Leningrad (do 1924 r. Petersburg-Piotrogród), Gorki (do 1932 r. Niżni Nowgorod), Kirow (do 1934 r. Wiatka), Stalingrad (do 1925 r. Carycyn, od 1961 r. Wołgograd), Uljanowsk (do 1924 r. Symbirsk), Stalino (do 1924 r. Juzowka, od 1961 r. Donieck), Kalinin (do 1931 r. Twer), Mołotow (w latach 1940-1957, potem wróci do starej nazwy Perm), Swierdłowsk (do 1924 r. Jekaterynburg) od komunistycznego działacza Jakowa Swierdłowa, który umarł na hiszpankę w 1918 r.

Stalin dążąc do władzy absolutnej i maskując nieracjonalność komunistycznej ekonomii, poddaje kraj represjom. Funkcjonowanie Związku Sowieckiego opiera się na państwowym terrorze kontrolowanym przez GPU a potem NKWD. Dyktator każe wymordować tysiące ludzi uznanych za przeciwników lub tylko niewygodnych dla komunistów, więc w całym imperium pojawiają się masowe groby. Przykładem może być Babi Jar, głęboki wąwóz pod Kijowem, gdzie trafia kilkadziesiąt tysięcy ofiar terroru. Wzorem leninowskich Sołowek Stalin rozbudowuje system obozów koncentracyjnych na Syberii, w Kazachstanie i północnej Rosji.

Dyktator zwalcza religię: zakłada Związek Bezbożników (1925), zakazuje obrzędów religijnych (1929) i zamyka 6715 świątyń (w latach 1929-1930), w tym Cerkiew Wasilija Błażiennogo. Likwiduje też komunistycznych działaczy (kolejne „czystki”), obawiając się ich popularności. Siergiej Kirow zostanie zamordowany w 1934 r. przez „nieznanych sprawców”, bo wygrał wybory na pierwszego sekretarza partii: wyniki głosowania Stalin fałszuje, a ponad półtora tysiąca uczestników zjazdu każe w latach 1935-1939 uwięzić i skazać na śmierć. Trockij ucieka za granicę, lecz na rozkaz Stalina zostaje zamordowany w Meksyku. Stalin każe zabić w sumie kilkaset tysięcy ludzi mogących zagrozić jego despotyzmowi, ponieważ są znani i ambitni. Ginie ok. 35 tysięcy oficerów, na przykład bohater rewolucji i zarazem zbrodniarz generał M. Tuchaczewskij (1938), a inżynier Siergiej Korolow (1907-1966) trafia do więzienia (pozostanie tam do 1945 r.).

Po zniesieniu NEP (1928) system obozów GUŁag rozsianych po całym ZSRS staje się podstawą gospodarki opartej na niewolniczej pracy więźniów według projektu, jaki opracował Naftali Aronowicz Frenkel, turecki Żyd więziony wcześniej na Sołowkach. Likwidacja wolnego rynku niszczy ekonomię, a protesty ubożejącej ludności dają rządowi pretekst, aby zamykać buntowników w obozach jako darmową siłę roboczą (stąd fale aresztowań w latach 1928-1929 i 1936-1939). Typową karą jest śmierć lub zesłanie: na przykład 10 lat za kradzież bochenka chleba, a 25 lat za krytykę władz.

Istotnym elementem tej polityki jest zniesienie zakazu handlu alkoholem w 1925 r. Stalin, który sam jest abstynentem, wykorzystuje rosyjskie pijaństwo, aby uspokoić niezadowolonych i móc łatwiej rządzić.

• 1926 r. - ZSRS wytycza granice aż do Bieguna Północnego wzdłuż południków 32^o4’35” i 168^o49’30”E.

• 1929 r. - We Francji powstaje sowiecka siatka szpiegowska przez Niemców nazwana potem Rote Kapelle. W ciągu następnych kilkunastu lat ponad 400 agentów Moskwy będzie działało w całej Europie i poza nią. Siatka zostanie rozbita przez Niemców w latach 1941-1944.

• 1929 - 1933 r. - Przymusowa kolektywizacja (łączenie gospodarstw chłopskich w państwowe przedsiębiorstwa zwane kołchozami) gwałtownie obniża produkcję rolną. Ponad 15 milionów chłopów zostaje wysiedlonych, z czego 2 miliony przenoszą się do miast jako robotnicy, milion trafia do obozów, a kilka milionów umiera z głodu. Powstaje klasa liszeńców, czyli ludzi pozbawionych praw (byli posiadacze i mali producenci okresu NEP godni co najwyżej więzienia).

Stalin osobiście opracowuje słynny dekret o pięciu kłosach (7 VIII 1932), według którego zerwanie pięciu kłosów zboża na polu kołchozowym ma być karane śmiercią lub wieloletnim zesłaniem do obozu. ZSRS jest wielkim producentem pszenicy, lecz ludność żyje w biedzie i jest niedożywiona. Rząd prowadzi politykę przesiedleń, aby zerwać więzi społeczne; co czasem prowadzi do absurdalnych decyzji. Na przykład w 1934 r. powstaje Żydowski Obwód Autonomiczny nad Amurem przy granicy z Chinami. Dzięki oddaleniu Żydzi mają być nieszkodliwi dla sowieckiej władzy, a zarazem ma się skończyć antysemityzm typowy dla Europy.

• Lata 1929 - 1932, 1933 - 1937, 1938 - 1942 - Kolejne plany gospodarcze budują sowiecki przemysł ciężki.

ZSRS staje się potentatem w produkcji żelaza i węgla oraz broni, zwłaszcza czołgów jako broni ofensywnej. Stalin bowiem planuje wywołać wojnę w Europie, a potem podbić osłabione państwa. Dlatego udostępnia Niemcom poligony, na przykład w Kazaniu dla czołgów. Z drugiej strony Sowieci podejmują współpracę z USA, skąd sprowadzają brakujących specjalistów. Na przykład technicy z zakładów Forda budują sowieckie fabryki samochodów Wołga w Stalingradzie. W Kazaniu zaś w latach 1929-1933 funkcjonuje fabryka czołgów oparta na niemieckiej myśl technicznej. Sowieci zlikwidują fabrykę po dojściu Hitlera do władzy, a pracowników wymordują.

Do II wojny światowej uprzemysłowienie pochłania życie ok. 10 milionów ludzi zamęczonych pracą w obozach koncentracyjnych GUŁagu.

• Lata 1930. - Dzięki poparciu Stalina jedną z najbardziej wpływowych osób w państwie staje się Wiaczesław Mołotow (1890-1986), który jest między innymi przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych czyli premierem Związku Sowieckiego (1930-1941), oraz ministrem spraw zagranicznych (1939-1949, 1953-1956).

• Lata 1930. - NKWD tworzy laboratorium (od 1940 r. kieruje nim G. Majranowski) produkujące trucizny testowane na więźniach i wykorzystywane do zabójstw (na przykład S. Bandery, a w 1960 r. samego Majranowskiego). Później, obok arszeniku i cyjanku stosowane będą też dioksyny (zatrucie Juszczenki), tal a nawet radioaktywny polon.

Powstaje globalny sowiecki wywiad i oddział specjalny Jakowa Sieriebranskiego likwidujący przeciwników komunizmu na całym świecie. Sam Sieriebranskij zostanie aresztowany w 1938 r., potem wysłany do partyzantki podczas wojny z Niemcami i znów aresztowany w 1953 r. (umrze w więzieniu w 1956 r.).

Od lat 1930. działa też nowa formacja wojskowa SPECNAZ (od rosyjskiego Specjalnoje Naznaczenije czyli Specjalne Przeznaczenie) grupująca komandosów mających wykonywać szczególnie trudne zadania militarne.

• Lata 1930. - Kwitnie propaganda, która wbrew faktom pokazuje ZSRS jako kraj dobrobytu, zwłaszcza w dzienniku Prawda założonym przez bolszewików w 1912 r.

Stalin występuje jako geniusz, który prowadzi ludzkość ku przyszłości, kiedy sowiecki człowiek zdominuje świat.

Propaganda kreuje postać „bohaterskiego” Pawki Morozowa (1918-1932), który „zdemaskował” swego ojca jako wroga kolektywizacji i wydał go w ręce NKWD. Pawka ginie potem zamordowany rzekomo przez bogatych chłopów. W istocie zaś zginął z ręki NKWD, aby stać się „komunistycznym męczennikiem” oraz wzorem dla Pionierów (paramilitarna organizacja młodzieżowa) i Komsomołu (młodzieżówka komunistyczna).

Wytworem propagandy jest też A. Stachanow, górnik, który rzekomo przekracza normy produkcji i w 1935 r. zaczyna współzawodnictwo pracy dla „wspólnego państwa”.

• 1931 - 1933 r. - Na rozkaz Stalina powstaje Kanał Białomorski łączący Morze Białe z jeziorem Onega i dalej z Bałtykiem. Budowa opiera się na niewolniczej pracy więźniów obozów koncentracyjnych, którzy wszystko muszą wykonać ręcznie. Dla obniżenia kosztów konstrukcje są drewniane, a kanał jest bardzo płytki, co początkowo wyklucza jego realne wykorzystanie. Nigdy nie ustalono, ile tysięcy ludzi zginęło podczas tej budowy.

Sowieci zaś szczycą się potem, że dzięki sieci kanałów można z Moskwy dopłynąć do Bałtyku, Morza Białego, Morza Czarnego i Morza Kaspijskiego.

• 1932 - 1933 r. - Sowieci nakładają nadmierne podatki na chłopów, aby odebrać wsi całą żywność, zbiory i zwierzęta hodowlane. Chodzi o wywołanie głodu i złamanie oporu chłopów wobec kolektywizacji. W rezultacie z głodu umiera ponad 3,5 miliona ludzi w Ukrainie i co najmniej 1,5 miliona w Kazachstanie. Nikt nie liczy ofiar, lecz według późniejszych szacunków całkowita liczba celowo zagłodzonych mieszkańców Związku Sowieckiego może zbliżać się do 10 milionów. W świetle międzynarodowego prawa jest to zbrodnia ludobójstwa.

• 27 XII 1932 r. - Sowieckie władze wprowadzają wewnętrzne paszporty, czyli dokumenty pozwalające podróżować po ZSRS. Paszport jest w posiadaniu miejscowych władz, a dana osoba może go otrzymać, jeżeli władze akceptują podróż. Chodzi o to, by głodujący chłopi nie uciekali do miast i żeby kontrolować obywateli.

Paszporty wewnętrzne przetrwają aż do roku 1974, a utrudnienia w podróżowaniu po ZSRS jeszcze dłużej. Pokłosiem wewnętrznych paszportów będą potem dowody tożsamości (dowody osobiste) ważne tylko na terenie państwa wprowadzone w krajach okupowanych przez Sowietów po roku 1945.

• Od 1933 r. - Stalin próbuje nawiązać współpracę z Hitlerem, lecz niemiecki dyktator odmawia kontaktów z komunistyczną Moskwą. Sytuacja zmieni się dopiero latem 1939 r., kiedy Niemcy zagrożeni przez Brytyjczyków i Francuzów zwrócą się do Sowietów i 23 VIII 1939 r. podpiszą pakt Ribbentrop-Mołotow, aby wspólnie podbić wschodnią Europę.

• 1935 r. - Oddanie do użytku metra w Moskwie.

• 1936 r. - Były generał armii Wrangla Anton Wasiliewicz Turkul (1872-1957) zakłada w Paryżu Rosyjski Związek Narodowy Uczestników Wojny finansowany przez japoński wywiad, dla którego Turkul pracuje. Przenosi się potem do Niemiec (1938) i zostaje niemieckim agentem. Po wojnie zaś pomaga ocalałym własowcom.

• 17 IX 1939 r. - ZSRS w sojuszu z Niemcami zaczyna II wojnę światową napadając Polskę. Sowieci podbijają wschodnią Polskę, a potem zaczynają okupację Litwy, Łotwy, Estonii i oderwanej od Rumunii Besarabii.

Związek Sowiecki odsyła do Niemiec uciekinierów, głównie Żydów, którzy szukali w ZSRS schronienia. Umowa z Niemcami przewidywała deportację 20 tysięcy osób, ale Stalin chce zyskać sympatię Hitlera, więc wydaje Niemcom aż 60 tysięcy ludzi, którzy zostaną potem wymordowani lub zamknięci w obozach koncentracyjnych.

30 listopada Sowieci napadają Finlandię. Sowiecka armia ponosi jednak ogromne straty w walce ze znacznie słabszą Finlandią i Stalin zajmuje w końcu Karelię w zamian za przerwanie najazdu.

• 1941 r. - Moskwa podpisuje pakt o neutralności z Japonią, żeby zabezpieczyć się przed atakiem ze wschodu podczas planowanego najazdu Sowietów na osłabioną przez Hitlera Europę.

• 22 VI 1941 r. - Niemcy zrywają sojusz, napadają ZSRS i w ciągu roku zajmują Białoruś, Ukrainę, Litwę, Łotwę oraz Estonię. Sowiecka armia słabo wyposażona i pozbawiona kadry oficerskiej, którą zniszczył Stalin cofa się w popłochu, ale nawet uciekając Sowieci mordują politycznych przeciwników; na przykład we Lwowie pozostawiają ciała ok. 4000 więźniów.

Ludność na ogół wita Niemców jako wyzwolicieli, lecz wkrótce przekonuje się, że Niemcy nie są tylko pogromcami komunizmu, lecz planują wytępienie „podludzi” z ZSRS. To oczywiście wywołuje narastający opór.

Niemal pokonany Stalin przechodzi na stronę Wielkiej Brytanii oraz USA i uzyskuje gigantyczną pomoc z Zachodu: do połowy 1945 r. ok. 17 milionów ton ładunku (surowce, maszyny, żywność, buty, pociągi, samochody, czołgi, samoloty) o łącznej wartości ok. 11 miliardów dolarów. W ciągu następnych dwóch lat wspomagani przez Zachód Sowieci kosztem wielkich strat ludnościowych zatrzymują pochód Niemców i przechodzą do ofensywy. Sowieci stosują prymitywną taktykę opartą na długim wyniszczającym ostrzale artyleryjskim, po którym następuje zmasowany atak piechoty bez względu na własne straty. Nie oszczędzają swoich ludzi, chcąc liczbą żołnierzy zniwelować niemiecką przewagę techniczną i organizacyjną.

• 1941 r. - Stalin zamienia nazwę NKWD na NKGB, a w 1943 r. tworzy kontrwywiad Smiersz (smiert szpionom - śmierć szpiegom).

• 1944 - 1945 r. - Wojska Stalina podbijają wschodnią Europę i docierają aż do Wiednia i Berlina.

Do 1945 r. ZSRS traci ok. 25 milionów ludzi, gdyż nie oszczędza ani swoich żołnierzy, ani cywilnej ludności. Sowieckie straty niemal zawsze, nawet w zwycięskich bitwach, są dużo wyższe od strat niemieckich.

Armia sowiecka słynie z bestialstwa, bezsensownego niszczenia już zajętych miast, rabunków i masowych gwałtów popełnianych na kobietach wszystkich narodowości, co przekłada się na epidemię chorób wenerycznych.

Sowieci planowo kradną zabytki i dzieła sztuki znalezione na terenie Polski i Niemiec, aby je włączyć do swoich zbiorów muzealnych jako wojenny łup.

Prusy Wschodnie, skąd wypędzono ludność niemiecką, zostają włączone do Rosji. Königsberg (Królewiec) otrzymuje nazwę Kaliningrad na cześć Michaiła Kalinina. Litwa, Łotwa, Estonia i dawna wschodnia część Polski do Bugu zostają włączone do Związku Sowieckiego, a miejscowa ludność w dużej części wywieziona w głąb imperium lub wymordowana. Finlandia uznaje się za wasala Moskwy, a Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria i wschodnie Niemcy dostają się pod sowiecką okupację.

Na wschodzie zaś Związek Sowiecki okupuje odebrane Japończykom południowe Kuryle. Japonia jednak nie uznaje tego zaboru i przez kilkadziesiąt lat będzie się upominać o zwrot zajętych wysp.

Na polecenie Stalina S. Eisenstein nagrywa propagandowy film o Iwanie Groźnym (1944, 1946), żeby wybielić tyrana, z którym Stalin czuje duchową więź. Film ma uzasadniać sowiecki podbój Estonii, Łotwy i Litwy pokazując, że rzekomo już za czasów Iwana Groźnego Rosja miała prawo do wybrzeży Bałtyku. Po wojnie Moskwa prowadzi szeroko zakrojone planowe działania propagandowe mające ukryć sojusz Stalina i Hitlera, więc w sowieckiej historiografii nie ma pojęcia II wojny światowej. Jest za to tak zwana wojna ojczyźniana zaczynająca się od najazdu Niemiec na Związek Sowiecki. Moskwa próbuje też ukrywać kolaborację narodów Związku Sowieckiego z hitlerowcami, budując legendę o rzekomo powszechnym oporze. Sowieci posuwają się nawet do niszczenia miejsc kaźni, czego przykładem są doły ze szczątkami tysięcy ludzi w Babim Jarze koło Kijowa: w 1951 r. powstaje tam zbiornik ścieków z cegielni.

• Od 1945 r. - Rośnie napięcie z USA i Europą zachodnią, co prowadzi do zimnej wojny i wyścigu zbrojeń.

Wstępem do zimnej wojny jest ucieczka Igora Guzenki pracującego dla sowieckiego wywiadu w Kanadzie. Od tego momentu przynajmniej część polityków Zachodu zrozumiała, że Związek Sowiecki dąży do podboju Europy i zniszczenia zachodnich demokracji. Nieprzypadkowo mimo zakończenia II wojny światowej Sowieci pozostawiają pod bronią ok. 4 milionów żołnierzy gotowych do ewentualnej napaści na Europę. Wielu żołnierzy z oddziałów, które były w Europie trafia bezpośrednio do obozów, ponieważ zobaczyli, że w porównaniu do Europy Związek Sowiecki jest zacofany, a ludność żyje w biedzie i strachu przed dyktatorem. Nadal jednak Rosjanie są gotowi do poświęceń dla ojczyzny, nie licząc się z własnym dobrem, ponieważ wychowano ich w przekonaniu, że mocarstwowa Rosja powinna rządzić światem.

Granice Związku Sowieckiego są pilnie strzeżone i zamknięte, żeby idee zachodniej demokracji i wolnego rynku nie docierały do obywateli ZSRS. Przede wszystkim jednak, żeby mieszkańcy ZSRS nie mogli wyjechać uciekając przed komunizmem. Granice są obwarowane kilkoma liniami drutów kolczastych, pasem zaoranej ziemi, gdzie widać ślady ewentualnego przejścia i zaopatrzone w gęsto rozstawione posterunki wojskowe. Mieszkańcy ZSRS są praktycznie więźniami: nie mają paszportów ani okazji do przekraczania granicy, nie wolno im jeździć do innych krajów turystycznie ani w celach zawodowych. Jeżeli zaś z jakiegoś powodu sowiecki obywatel powinien chwilowo wyjechać, musi prosić władze o wydanie paszportu i zgodę na wyjazd. W kraju zaś pozostaje jego rodzina jako zakładnicy gwarantujący powrót. Dlatego ucieczki zwykłych obywateli są bardzo rzadkie. Realną możliwość wyrwania się z ZSRS mają przede wszystkim państwowi urzędnicy lub wręcz agenci, którzy są członkami partii komunistycznej, a ich lojalność wobec władzy była wielokrotnie sprawdzana, czego przykładem jest ucieczka Igora Guzenki. Czasem udaje się też uciec niektórym sportowcom i artystom, który uzyskali od władz zgodę na uczestnictwo w międzynarodowych zawodach sportowych lub wydarzeniach kulturalnych poza granicami ZSRS. Mimo nadzoru ze strony sowieckich agentów zdołają uciec między innymi świetni tancerze baletowi Rudolf Nuriejew (Paryż, 1961), Natalia Makarowa (Londyn, 1971), Michaił Barysznikow (Kanada, 1974) i Andriej Ustinow (1987).

• 1946 - 1953 r. - Impulsem rozwojowym dla zniszczonego i technologicznie zacofanego przemysłu na Uralu, w Doniecku i w Kuzniecku na Syberii jest plądrowanie podbitych krajów, zwłaszcza Niemiec. Sowieckie oddziały specjalne rabują maszyny i fabryki przewożone do ZSRS, często wraz z niemieckimi specjalistami traktowanymi jak niewolnicy. Niemieckie samoloty Focke-Wulf po przemalowaniu wchodzą do sowieckiego lotnictwa. Silnik Junkersa ma napędzać Mig-9 i Jak-15, a nielegalnie skopiowany brytyjski silnik Rolls-Royce zostaje użyty w samolocie wojskowym Mig-15 (1947). Mimo to sowieckie samoloty są dużo słabsze od zachodnich i dopiero ok. 20 lat później odrzutowe Migi dorównają konstrukcjom z Zachodu.

Powstają też nowe rodzaje broni, w tym świetny ręczny karabin maszynowy Kałasznikowa (1947).

Dzięki takim agentom jak małżeństwo Rosenbergów w USA czy Philby w Wielkiej Brytanii Sowieci zdobywają plany amerykańskiej bomby atomowej, aby ją skopiować i już 29 sierpnia 1949 r. dokonują próbnej eksplozji na poligonie w Semipałatyńsku. Zachodni specjaliści zastanawiają się, jak to jest możliwe w tak zacofanym kraju, gdzie większość mieszkańców żyje w biedzie. Jeszcze nie wiedzą (ignorują informacje od I. Guzenki), że technologia została skradziona, a zbrojenia są dla Stalina ważniejsze niż głodujący ludzie.

W obozach GUŁagu znajduje się w tym czasie rekordowa liczba więźniów sięgająca 2,7 miliona ludzi, a ok. 2 milionów zostało zesłanych do przymusowej pracy.

• 1947 r. - Stalin zakłada Kominform (zamiast zlikwidowanego w roku 1943 Kominternu), międzynarodową organizację partii komunistycznych zależnych od Sowietów.

• 1948 - 1949 r. - Pierwszy kryzys berliński: sowiecka próba zajęcia całego Berlina w okupowanych Niemczech grozi wybuchem wojny z Zachodem, lecz zdecydowana postawa Amerykanów powstrzymuje Stalina.

• 1949 r. - Stalin tworzy Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej grupującą kraje okupowane i zależne od Moskwy.

• 1952 r. - Powstaje Komunistyczna Partia Związku Sowieckiego jako kontynuacja SdPRR (do 1918 r.), Rosyjskiej Komunistycznej Partii (do 1925 r.) i Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii.

• 1953 r. - Stalin oddaje Mao Kolej Wschodniochińską (umowa podpisana podczas rozmów w Moskwie w 1950 r.).

• 1953 r. - Stalin umiera na wylew krwi do mózgu.

Przez wiele godzin leżał sparaliżowany na podłodze, ponieważ nikt nie ośmielił się wejść do jego pokoju. Wcześniej tacy ludzie byli uznawani za potencjalnych zamachowców i rozstrzeliwani. Kiedy zaś do domu Stalina przybył Ł. Beria, celowo odłożył wezwanie lekarza, ponieważ wiedział, że Stalin planował go zabić oskarżając o wymyślony spisek. Już w 1948 r. na polecenie dyktatora „odkryto” rzekomy spisek żydowski (niewygodnych żydowskich przywódców stracono), a w 1952 r. „spisek lekarzy” na życie Stalina. Oba były wiązane z Ł. Berią, W. Mołotowem, A. Mikojanem i N. Bułganinem, których Stalin chciał zgładzić jako politycznych konkurentów.

Bilans panowania Stalina to co najmniej 60 milionów ofiar zamordowanych w obozach koncentracyjnych, celowo zagłodzonych, zamęczonych niewolniczą pracą, lub zabitych w wyniku błędnych decyzji wojskowych podejmowanych przez dyktatora. Jest też współodpowiedzialny za rozpętanie II wojny światowej i za powszechną biedę mieszkańców ZSRS.

Beria, dotychczas krwawy szef tajnych służb, ogłasza amnestię dla więźniów GUŁagu, chce zakazać noszenia portretów przywódców podczas pochodów, a nawet wspomina o zjednoczeniu Niemiec. Zostaje jednak podstępem aresztowany na Kremlu i zastrzelony, a władzę przejmuje Ukrainiec Nikita Chruszczow (1884-1971). NKGB Berii zostaje przemianowane na KGB (Komitet Gossudarstwiennoj Biezopastnosti).

• 1954 r. - Chruszczow przyłącza do Ukrainy Krym, chociaż półwysep był ojczyzną Tatarów, a nie Ukraińców.

• 1954 r. - Sowiecki agent Nikołaj J. Chochłow (1822-2007) zostaje wysłany do Frankfurtu nad Menem, aby zamordować antykomunistycznego rosyjskiego działacza Gieorgija S. Okołowicza (1901-1980). Ma tego dokonać za pomocą trucizny wystrzelonej z urządzenia imitującego papierośnicę. Chochłow jednak nie wykonuje rozkazu i ujawnia prasie istnienie sowieckiego programu mordowania przeciwników politycznych na całym świecie. W 1957 r. Sowieci spróbują otruć go talem, ale Chochłow przeżyje, a w 1959 opublikuje książkę In the Name of Conscience opisującą zbrodnie sowieckich służb specjalnych. Przenosi się potem do USA i po studiach psychologicznych zostanie wykładowcą w Kalifornii.

• 1955 r. - W Leningradzie powstaje drugie rosyjskie metro.

• 1955 r. - Powstaje Układ Warszawski, wojskowy pakt kierowany przez ZSRS.

Ogromną irytację Sowietów powodują amerykańskie samoloty szpiegowskie U-2 latające nad ZSRS na wysokościach niedostępnych dla sowieckich samolotów, rakiet i armat. Wreszcie jeden samolot zostaje strącony, a pilot trafia do niewoli (zostanie deportowany z ZSRS po dwóch latach więzienia) i loty U-2 nad ZSRS ustają.

• 1956 r. - XX zjazd Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego oficjalnie potępia stalinizm po tajnym referacie Chruszczowa o kulcie jednostki, czyli Stalina, wypaczającym ideały komunizmu, który z założenia miał mieć charakter kolektywny. Tekst referatu wykradnie CIA i opublikuje wywołując sensację. Chruszczow oficjalnie likwiduje GUŁag i uwalnia Niemców więzionych od wojny.

W warunkach osłabienia ZSRS na Węgrzech wybucha antykomunistyczne powstanie krwawo stłumione na rozkaz sowieckiego ambasadora J. Andropowa.

Zaczyna się krótkotrwały okres względnej odwilży politycznej. Na przykład rosyjski pisarz Aleksander Sołżenicyn (1918-2008) może opublikować niektóre swoje utwory (1962).

• Od 1957 r. - Zaostrzenie stosunków z Chinami, które nie godzą się na sowieckie zwierzchnictwo. W 1969 r. wybuchną nawet graniczne walki nad Ussuri.

• 1957 r. - ZSRS wysyła na orbitę okołoziemską satelitę Sputnik, a w 1961 r. człowieka Jurija Gagarina (1934-1968).

Twórcą sukcesu jest inżynier Sergiej Korolow, któremu udało się przeżyć sowiecki obóz. Po II wojnie światowej został przeniesiony do zamkniętego ośrodka badawczego, aby pod ścisłym nadzorem i w absolutnej tajemnicy zająć się budową rakiet dla armii Stalina. Korolow opiera się na pracach Władimira Czełomieja (rakiety bojowe z lat 1940.) i niemieckich V-2 (w 1947 r. kopiowanych na poligonie Kapustin Jar na wschód od Stalingradu). W 1953 r. na prośbę Korolowa powstał kosmodrom Bajkonur w Kazachstanie, skąd startują sowieckie statki kosmiczne.

• 1959 - 1967 r. - Na rozkaz Chruszczowa w Wołgogradzie (Stalingrad) powstaje najwyższy w tym czasie (85 m) posąg świata Moja Ojczyzna wzywa mający upamiętniać zwycięstwo Sowietów nad Niemcami.

• 1960 - 1962 r. - Jedna z największych afer szpiegowskich w czasach zimnej wojny.

Pułkownik sowieckiego wywiadu wojskowego Oleg Pienkowskij (1919-1963) wręcza dwóm amerykańskim turystom spotkanym w Moskwie list przeznaczony dla CIA. Tak zaczyna się jego współpraca z MI6 i CIA, którym dostarcza łącznie 10 tysięcy stron tajnych dokumentów oraz nazwiska 300 sowieckich szpiegów. Informuje o liczbie sowieckich głowic jądrowych (słynna „luka nuklearna”) i wyrzutniach rakietowych na Kubie. Zdemaskowany w 1962 r. według oficjalnej wersji został rozstrzelany rok później. Ryszard Kukliński twierdzi jednak, że spalono go żywcem w hutniczym piecu, a Wiktor Suworow oglądał film pokazujący spalenie pułkownika-zdrajcy.

• 13 III 1961 r. - Pęka ściana zbiornika ścieków w Babim Jarze, a fala gliniastego błota szerokości 20 m i wysokości ponad 10 m wpada na ulice Kureniwki, dzielnicy Kijowa. Przyczyną katastrofy była niedbała konstrukcja zbiornika. Tama została zbudowana z gliny zamiast z betonu, miała mniejszą wysokość niż zakładali inżynierowie, a poziom ścieków w zbiorniku był znacznie wyższy od przewidzianego w pierwotnym projekcie. Sowieckie władze ukrywają katastrofę i dopiero po pewnym czasie ogłaszają, że żywioł pochłonął 148 ofiar, chociaż w rzeczywistości zginęło ponad 1500 osób. Niektórzy twierdzą, że katastrofa jest metafizyczną zemstą Babiego Jaru za zbezczeszczenie miejsca masowego mordu.

• 4 VI - 9 XI 1961 r. - Drugi kryzys berliński prawie wywołuje wojnę światową. Sowieci muszą w końcu zrezygnować z aneksji Berlina, lecz zaczynają otaczać Berlin Zachodni murem.

• 30 X 1961 r. - Na półwyspie Suchoj Nos na Nowej Ziemi zostaje zdetonowana największa na świecie bomba wodorowa Iwan znana na Zachodzie pod nazwą Car skonstruowana przez zespół Tamma i Sacharowa. Rosja grozi Zachodowi, że może użyć nowej broni, lecz w rzeczywistości nie zamierza tego zrobić, ponieważ Iwan niszczy zbyt duży obszar, uniemożliwiając jego zajęcie.

• 16 - 27 X 1962 r. - Kryzys kubański stawia świat na krawędzi wojny jądrowej.

• Od 1962 r. - Toczą się rokowania rozbrojeniowe z NATO.

• Od 1962 r. - Ponad połowa ludności ZSRS mieszka w miastach, a jednocześnie ogromne obszary Syberii pozostają puste.

• 1963 r. - Amerykanie wznawiają loty szpiegowskie nad ZSRS znów wykorzystując swoją przewagę technologiczną, ponieważ ich samoloty osiągają pułap ponad 100 km jeszcze niedostępny dla Sowietów.

Spektakularną klęską Sowietów jest też ucieczka na Zachód Anatolija Golicyna, sowieckiego oficera i amerykańskiego szpiega. Golicyn ujawnia, kim jest Philby.

• 1964 r. - Leonid Breżniew usuwa Chruszczowa, lecz go wbrew sowieckiej tradycji nie zabija. Breżniew będzie rządził do śmierci w 1982 r. Za jego władzy ZSRS staje u szczytu militarnej potęgi, a komunizm zdobywa wpływy na całej planecie, zwłaszcza w biednych krajach Afryki, południowej Azji i Ameryki Łacińskiej.

Związek Sowiecki za Breżniewa zaostrza kurs. Mówienie o GUŁagu zostaje zakazane, KGB konfiskuje archiwum Sołżenicyna, a pisarz nie pojedzie po odbiór literackiej Nagrody Nobla (1970), obawiając się, że władze nie wpuszczą go do ZSRS. Zostanie i tak wydalony ze Związku Sowieckiego po opublikowaniu za granicą książki Archipelag GUŁag (1973) o sowieckich obozach koncentracyjnych. Sacharow zaś za krytykę napaści na Afganistan trafi na zesłanie do miasta Gorki (1980).

• 1965 r. - Z inicjatywy admirała S. Gorszkowa na Krymie powstaje ośrodek szkolenia delfinów do celów wojskowych. Zwierzęta mają przenosić bomby, zwykle ginąc podczas eksplozji.

• 1966 r. - Na Półwyspie Kola powstaje centrum górnicze Apatity, wkrótce duże miasto. Wydobywa się tu apatyty do produkcji nawozów fosforowych. Kola jest jednym z najbogatszych złóż fosforu znanych na świecie.

• Lata 1966, 1968 - Śmierć Korolowa a potem Gagarina staje się symbolicznym końcem złotego okresu sowieckiej astronautyki. Korolow umiera, ponieważ NKWD w 1939 r. złamało mu szczękę, która krzywo się zrosła i nie można mu prawidłowo założyć respiratora do sztucznego oddychania. Gagarin zaś ginie w katastrofie lotniczej, kiedy pogwałcono zasady bezpieczeństwa: duży samolot wojskowy zbytnio zbliżył się w chmurach do samolotu Gagarina i wytrącił go z równowagi.

Śmierć Gagarina zbiega się z pierwszymi sowiecko-amerykańskimi umowami o odprężeniu.

• 1968 r. - Atomowy okręt podwodny K-129 z głowicami jądrowymi wyrusza z Pietropawłowska Kamczackiego i wkrótce potem traci kontakt z dowództwem. Mimo poszukiwań Sowieci nie odnajdują okrętu, który zatonął na północny zachód od Hawajów. Podejrzewają, że to Amerykanie zatopili ich okręt.

• Koniec 1974 r. - Stanisław Kuryłow, oceanograf, jogin i świetny pływak, dokonuje jednej z najgłośniejszych ucieczek ze Związku Sowieckiego. Wykupuje wycieczkę na statku Sowietskij Sojuz (przerobiony wycieczkowiec Hansa zrabowany Niemcom po II wojnie światowej) z Władywostoku do równika. Statek nigdzie się nie zatrzymuje i nawet nie zbliża się do lądów, żeby nikt nie mógł uciec, a pasażerowie są pod ścisłą kontrolą tajnych agentów. W nocy 13 grudnia, kiedy statek znajduje się ok. 20 km od Filipin, Kuryłow wyskakuje do oceanu. Nie ma żadnego pontonu czy kombinezonu, bo wnosząc takie przedmiotu na statek zwróciłby uwagę agentów. Płynie lub tylko utrzymuje się na wodzie przez dwa dni, a trzeciej nocy dociera do lądu. Uzyska potem azyl polityczny w Kanadzie. Sowieckie władze zaś uznają Kuryłowa za zdrajcę i zaocznie skazują na 10 lat więzienia. Przed sowieckim sądem staje kapitan statku, pracę traci część personelu statku, a nawet kasjerka, która w Leningradzie sprzedała Kuryłowowi bilet na samolot do Władywostoku.

• 1975 r. - Ku oburzeniu władz w Moskwie Andriej Sacharow otrzymuje Pokojową Nagrodę Nobla.

Dzięki temu, gdy w 1980 r. potępi sowiecką napaść na Afganistan, uniknie obozu koncentracyjnego. Zostaje tylko zesłany do miasta Gorki (Niżni Nowgorod), skąd wróci po sześciu latach.

• 8 XI 1975 r. - Oficer marynarki wojennej i zapalony komunista Walerij M. Sablin inicjuje bunt na fregacie Storożewoj (Stróżujący) zakotwiczonej w Rydze. Chce przepłynąć do Leningradu, żeby w rocznicę bolszewickiej rewolucji zaapelować w telewizji o powrót do ideałów komunizmu, które Sowieci według niego zaprzepaścili. Fregata zostaje jednak zaatakowana na Bałtyku, a buntownicy schwytani. Sablin ponosi karę śmierci, inni oficerowie trafiają do więzienia, a załoga trafia na inne okręty na Oceanie Arktycznym i Pacyfiku.

• 24 I 1978 r. - Sowiecki satelita z materiałem radioaktywnym na pokładzie spada na Kanadę wywołując międzynarodowy skandal. Wypadek to ogromna porażka wizerunkowa Moskwy.

• 1978 r. - Władimir Bogdanowicz Riezun (Rezun), sowiecki wojskowy i agent w Wiedniu, prosi o azyl i ucieka do Wielkiej Brytanii. Pod pseudonimem Wiktor Suworow pisze książki o wywiadzie i historii Związku Sowieckiego.

• 1978 - 1990 r. - Psychopatyczny zbrodniarz Andriej Czikatiło znany jako „rzeźnik z Rostowa” morduje ponad 50 osób. Skazany na śmierć.

• 1979 r. - W tajnej fabryce broni biologicznej i chemicznej w Swierdłowsku dochodzi do awarii. Władze ukrywają rozmiary katastrofy, lecz wiadomo, że co najmniej 79 osób zostało zakażonych wąglikiem, z czego zmarło 68.

• 1979 r. - Sowieci zaczynają podbój Afganistanu, aby uzyskać dostęp do Indii a docelowo do Oceanu Indyjskiego. Głównym architektem wojny jest Jurij Andropow wsławiony już okrutną rozprawą z Węgrami.

• Od 1982 r. - Po śmierci Breżniewa za rządów jego następców J. W. Andropowa (1982-1984) i K. Czernienki (1984) narzucony przez USA wyścig zbrojeń ostatecznie załamuje niewydolną sowiecką gospodarkę.

Sowieccy szpiedzy zaś donoszą o rzekomych przygotowaniach NATO do ataku, ponieważ takich informacji oczekuje od nich Andropow, a inne doniesienia uznaje za fałszywe.

• 1983 r. - Obawa słabnących Sowietów przed atakiem sięga szczytu, zwłaszcza że Amerykanie i NATO przeprowadzają ćwiczenia wojskowe w Europie, co Andropow uznaje za kamuflaż dla planowanej napaści. Na szczęście sowiecki oficer Stanisław Pietrow (1939-2017), który 26 września na ekranach komputerowego systemu szpiegowskiego Oko zauważa domniemany start amerykańskich rakiet nie zawiadamia o tym Kremla. Ostrzega za to inne jednostki szpiegowskie, że to fałszywy alarm, chociaż nie do końca jest tego pewien. I rzeczywiście alarm okazuje się fałszywy, więc nie dochodzi do wybuchu wojny światowej. Kiedy NATO kończy ćwiczenia w Europie, Andropow w końcu przyjmuje do wiadomości, że Amerykanie nie planują ataku na ZSRS.

• 1985 r. - Uruchomienie metra w Niżnym Nowgorodzie.

Następne będą sieci metra w Samarze (1987) i Kazaniu (2005).

• 1985 r. - Po śmierci Czernienki szefem państwa i sekretarzem generalnym partii zostaje Michaił Gorbaczow. Po przegranym wyścigu zbrojeń podczas zimnej wojny ogłasza pieriestrojkę, czyli przebudowę (11-12 VI), aby uratować sowieckie imperium. Pozując na liberała i demokratę Gorbaczow zaczyna likwidację obozów koncentracyjnych GUŁag. Jednak KGB przemianowana na FSB (Federalna Służba Bezpieczeństwa) nadal morduje przeciwników Kremla i nadal funkcjonują karne obozy rozsiane po całym kraju, zwłaszcza na Syberii.

Mimo odbudowy prawosławia za patriarchy Cerkwi Rosyjskiej Aleksego II (wybrany w roku 1990 panuje do śmierci w roku 2008), aż 30-48% Rosjan deklaruje areligijność, a jednocześnie trwa odbudowa świątyń, a duchowieństwo bogaci się. Patriarchat w Moskwie ogłasza cara Mikołaja II męczennikiem za wiarę.

• 26 IV 1986 r. - W Czernobylu (północna Ukraina) obsługa elektrowni jądrowej przeprowadza ryzykowny eksperyment, który ma pokazać, jak długo można wyłączyć chłodzenie reaktora bez jego stopienia. Próba kończy się przegrzaniem reaktora, eksplozją pary wodnej, rozsadzeniem jednego bloku elektrowni i pożarem.

Awarie w C zernobylu zdarzają się już od kilku lat, a w roku 1982 został nawet uszkodzony reaktor, lecz wtedy nie doszło do uwolnienia substancji radioaktywnych. Tym razem zaś radioaktywna chmura wędruje nad Białoruś i Skandynawię. Sowieci próbują ukryć katastrofę: dopiero trzy dni po eksplozji w gazecie Prawda zamieszczają krótką informację o rzekomo nieistotnej awarii w Czernobylu. Wojskowe samoloty potajemnie rozsypują nad chmurami tony suchego lodu (zamrożony dwutlenek węgla), aby wywołać opady. W rezultacie na wschodnią Białoruś i część Rosji na południowy zachód od Moskwy spada czarny, radioaktywny deszcz. Chodzi o zatrzymanie radioaktywnej chmury przed Moskwą. Tak więc 1 maja odbywa się manifestacja mająca jak zwykle świadczyć o potędze Związku Sowieckiego i idei komunizmu. Tysiące ludzi maszerują nie tylko w Moskwie, ale też w Kijowie, na który opadł radioaktywny pył. Świat dowie się o katastrofie dzięki Szwedom, którzy odnotowują nienormalnie wysokie promieniowanie w atmosferze. Dopiero 5 maja Sowieci zarządzają przymusową ewakuację okolicznego miasta Prypeć: mieszkańcy zostają nagle pozbawieni swoich rzeczy i w ciągu kilkudziesięciu minut wywiezieni. W elektrowni zaś żołnierze przysłani do oczyszczania terenu łopatami przesypują radioaktywny pył bez żadnych zabezpieczeń, a potem używają masek przeciwgazowych z czasów II wojny światowej lub prymitywnych osłon samodzielnie wykonanych z arkuszów ołowiu. Inni gaszą pożar z helikopterów latając bezpośrednio nad płonącym reaktorem. Część z nich choruje już na miejscu, a niektórzy umierają po kilku dniach na chorobę popromienną. Bezpośrednio w elektrowni ginie ok. 60 osób, lecz nieznana jest prawdziwa liczba ofiar, ponieważ tajne służby zakazują świadkom mówienia o katastrofie, a władze rozsyłają napromieniowanych po całym Związku Sowieckim, żeby umierali daleko od Czernobyla. Kilkaset kobiet w ciąży mieszkających w Prypeci zostaje zmuszonych do aborcji, aby uniknąć urodzenia napromieniowanych dzieci. Poza tym władze odbierają matkom noworodki, żeby je zabić, a oficjalnie informują o śmierci z przyczyn naturalnych. W ciągu następnych lat wzrośnie liczba białaczek i innych nowotworów, które zabiją kilka tysięcy ludzi.

Rok po katastrofie trzej dyrektorzy czernobylskiej elektrowni zostają skazani na 10 lat więzienia, ale nikt nie zmienia wadliwej konstrukcji elektrowni. Dobitnie pokaże to kolejna eksplozja w elektrowni Czernobyl 11 października 1991 r. Tym razem jednak radioaktywna para i pył nie wydostaną się na zewnątrz.

• 7 VIII 1987 r. - Dwa pociągi zderzają się w Kamieńsku Szachtyńskim w obwodzie rostowskim. Ginie 106 osób.

Dwa lata później 4 VI 1989 r. dochodzi do jeszcze większej katastrofy kolejowej pod Ufą w Baszkirii. Podziemny gazociąg uszkodzony w 1985 r. został niedbale naprawiony, a cztery lata później gaz zaczął wypływać na zewnątrz, co oznaczało spadek ciśnienia w rurociągu. Wtedy jednak zamiast naprawić rurociąg, zwiększono ciśnienie gazu, a nad uszkodzeniem powstaje chmura łatwopalnego gazu. Eksplozja następuje w momencie, gdy obok przejeżdżają dwa pociągi wiozące łącznie ok. 1300 osób. Według oficjalnych, przypuszczalnie zaniżonych danych, ginie 575 pasażerów, a kilkuset innych zostaje rannych.

• 1989 r. - Powstaje Gazprom, kontrolowane przez władze przedsiębiorstwo wydobywające gaz ziemny, głównie na Półwyspie Jamał. Po połączeniu się z firmą Sibneft zajmującą się wydobyciem ropy Gazprom będzie jedną z największych na świecie korporacji naftowych i narzędziem politycznego nacisku Rosji na inne kraje.

• 1989 r. - Filmowiec Jewgienij Jewtuszenko, pisarz Andriej Wozniesienskij (1933-2010) i fizyk Andriej Sacharow zakładają Stowarzyszenie Memoriał (Obszczestwo Memoriał), aby dokumentować sowieckie zbrodnie. Nikt jednak nie zostanie naprawdę ukarany. Za to w 1988 r. Unia Europejska ustanawia doroczną nagrodę imienia Sacharowa przyznawaną za pracę na rzecz praw człowieka i wolności.

• 1989 r. - Powstaje Komitet Matek Żołnierzy Rosji (Sojuz Komitietow Sołdatskich Matieriej Rossiji) jako organizacja kobiet żądająca zwolnienie Rosjan wysłanych na wojnę do Afganistanu. Komitet pomaga dezerterom z wojska pod względem prawnym i ułatwia unikanie służby wojskowej. Żąda także zniesienia obowiązkowej służby (poboru), czego oczywiście władze Rosji nie zamierzają zrobić. Mimo represji ze strony władz organizacja będzie funkcjonowała przez lata i da o sobie znać podczas agresji Rosji w Czeczenii, Gruzji, Syrii i Ukrainie.

• 1989 r. - Związek Sowiecki poniósł spektakularną klęskę w Afganistanie: po dziesięciu latach walk wojska Moskwy wycofują się z Afganistanu ze stratą co najmniej kilku tysięcy żołnierzy i nadwerężoną gospodarką.

• 1989 - 1990 r. - Wschodnie Niemcy, Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia i Bułgaria odrzucają władzę Moskwy, a Sowieci są zbyt słabi, żeby odpowiedzieć zbrojną interwencją. Dopiero kiedy również Litwa, Łotwa i Estonia ogłaszają niepodległość, Gorbaczow każe je spacyfikować zbrojnie, lecz na próżno - okupowane od II wojny światowej państwa bałtyckie podejmują walkę i w końcu pozbywają się władzy Moskwy.

Co więcej, referendum przeprowadzone w Ukrainie ujawnia, że niemal wszyscy Ukraińcy chcą niepodległości. Rosja, Ukraina i Białoruś wybierają swoje władze, chociaż formalnie wciąż w ramach Związku Sowieckiego. Borys Jelcyn zostaje prezydentem Rosji, Leonid Krawczuk prezydentem Ukrainy, a Stanisław Szuszkiewicz prezydentem Białorusi. Michaił Gorbaczow zaś od 1990 r. jest prezydentem całego Związku Sowieckiego.

Na fali zmian, częściowego otwarcia kraju na wpływy Zachodu i dekomunizacji zostają przywrócone niektóre nazwy miast zmienione w czasach stalinowskich, na przykład Kalinin w 1990 r. wraca do historycznej nazwy Twer, a Swierdłowsk w 1991 r. odzyskuje nazwę Jekaterynburg.

• Lata 1990. - W. Mirzajanow i L. Fiodorow ujawniają, że Rosja wciąż prowadzi badania nad bronią chemiczną i ma nową grupę szczególnie groźnych trucizn znaną pod nazwą Nowiczok zawierającą między innymi fosfor, fluor, azot i chlor. W 1995 r. Mirzajanow wyjeżdża do USA i publikuje tam książkę o rosyjskich truciznach.

• 1991 r. - Masowe protesty przeciw biedzie, strajki, zamieszki oraz ambicje prezydentów Rosji, Ukrainy i Białorusi grożą rozpadem Związku Sowieckiego. W tej sytuacji Gorbaczow próbuje ratować imperium zachowując jednak wizerunek liberała, żeby nie przerywać współpracy z Zachodem. W porozumieniu z Gorbaczowem G. Janajew aresztuje prezydenta Związku Sowieckiego oraz jego żonę przebywających na urlopie na Krymie i przeprowadza w Moskwie prokomunistyczny pucz (18 VIII). Wtedy Gorbaczow miałby wystąpić jako obrońca demokracji, z pomocą wojska stłumić bunt i przywrócić centralną władzę, aby utrzymać jedność imperium. Kiedy jednak Janajew każe aresztować prezydenta Rosji Jelcyna, siły specjalne odmawiają wykonania rozkazu, a mieszkańcy Moskwy popierają Jelcyna i plan Gorbaczowa upada.

• 8 XII 1991 r. - W Wiskulach (białoruska część Puszczy Białowieskiej) prezydent Rosji Borys Jelcyn, prezydent Ukrainy Leonid Krawczuk i prezydent Białorusi Stanisław Szuszkiewicz likwidują ZSRS oraz prezydencki urząd Gorbaczowa. Tworzą Wspólnotę Niepodległych Państw ze stolicą w Moskwie obejmującą dawne republiki związkowe ZSRS oprócz państw bałtyckich. W ten sposób Moskwa chce nadal kontrolować formalnie niepodległe Białoruś, Ukrainę, Mołdawię, państwa Zakaukazia (Gruzja, Armenia, Azerbejdżan) i Azji Środkowej (Turkmenistan, Uzbekistan, Kirgistan, Tadżykistan, Kazachstan), chociaż wycofuje swoje głowice jądrowe z Kazachstanu, Ukrainy i Białorusi.

Kraje zachodnie zaś deklarują finansową pomoc w odbudowie gospodarki, żeby zapobiec rozpadowi Rosji, co uważają za zagrożenie dla reszty świata.

• Po 1991 r. - Rosja jest największym powierzchniowo państwem świata (ponad 17 milionów km²) i siódmym pod względem liczby mieszkańców (144 miliony w 2000 r., z czego 81,5% to Rosjanie). Spada przyrost naturalny: do 2008 r. liczba obywateli zmaleje o ponad 3 miliony, jest 1,5 miliona alkoholików i rocznie ok. 130 tysięcy śmiertelnych wypadków związanych z alkoholem (ponad 46% zgonów), ok. 70% ciąż jest przerywanych. Szerzą się prostytucja, choroby weneryczne i AIDS. Rośnie udział mniejszości nierosyjskich: ponad 100 grup etnicznych, z których największą są Tatarzy, a najbardziej antyrosyjscy są mieszkańcy Kaukazu, zwłaszcza Czeczeni.

Rosjanie stanowią istotne mniejszości w krajach ościennych: 8 milionów (prawie 6% ludności) w Ukrainie, 4 miliony (prawie 25% ludności) w Kazachstanie, 1,5 miliona w Uzbekistanie, 1,1 miliona (prawie 9% ludności) w Białorusi, 700 tysięcy w Kirgistanie i po kilkaset tysięcy w Estonii, Litwie, Łotwie i Mołdawii. Moskwa wykorzystuje to jako pretekst do wtrącania się w sprawy tych państw.

Z drugiej strony Rosjanie przeżywają kryzys tożsamości po rozpadzie imperium, które było powodem do dumy i elementem samoidentyfikacji nawet w warunkach sowieckiej biedy. Ku zaskoczeniu Moskwy Ukraińcy i wielu Białorusinów określa się jako odrębne narody, chociaż według Moskwy są Rosjanami. Nawet rosyjskojęzyczni obywatele Ukrainy, Białorusi, Kazachstanu i republik środkowoazjatyckich nie zawsze czują się Rosjanami.

Badania socjologiczne wykazują, że ponad 70% Rosjan jest dumnych z Rosji jako mocarstwa, którego ma obawiać się cały świat, a dla realizacji tego celu są gotowi poświęcić własne dobro. Taka postawa jest zaskakująca i niezrozumiała dla ludzi Zachodu, którzy próbują traktować Rosjan jak naród podobny do narodów europejskich i odkrywają, że to niemożliwe.

• Po 1991 r. - Rosja jest krajem niemal wyłącznie eksportującym surowce, przeżywa kryzys, nie ma pieniędzy na inwestycje, rośnie bieda, wracają choroby zakaźne i załamuje się kultura, a Rosjanie tęsknią za dawną potęgą. Jedyną firmą, która otrzymuje duże pożyczki jest Gazprom, bo świat potrzebuje rosyjskiego gazu.

Rosyjskie górnictwo należy do najniebezpieczniejszych na świecie, ponieważ władze nie inwestują w sprzęt chroniący życie pracowników. Sytuacja nie zmieni się też w XXI w. W 2004 r. w kopalniach Kuzbasu dojdzie do ośmiu wybuchów metanu i zginie co najmniej 60 górników. Kolejne lata przynoszą następne katastrofy górnicze: w 2005 r. 25 górników w kopalni węgla Jesaulskaja w Kuzbasie, w 2006 r. 25 górników w kopalni złota koło Czity na Syberii, w 2007 r. 110 ofiar w kopalni węgla Uljanowskaja na Syberii, 38 zabitych w pobliskiej kopalni Jubilejnaja i 7 ofiar wybuchu metanu w kopalni węgla Komsomolskaja w Workucie. Wśród największych katastrof można jeszcze wymienić wybuchy metanu w 2010 r. w kopalni węgla Raspadskaja na Syberii, które zabijają 43 górników oraz w 2013 r. w kopalni Workutinskaja w Workucie, gdzie ginie co najmniej 18 osób.

• Po 1991 r. - Były sowiecki żołnierz, milicjant i robotnik Siergiej Torop (urodzony w Krasnodarze w 1961 r.) uznaje się za inkarnację Jezusa Chrystusa i jako prorok Wissarion (po grecku Dający Nowe Życie) zaczyna wygłaszać kazania. Zakłada Kościół Ostatniego Testamentu, w którym jest praktykowany kult Wissariona obiecującego swoim wyznawcom zbawienie i wieczne szczęście. Warunkiem jest przestrzeganie jego nauk (na przykład wegetarianizm), odrzucenie zła świata (chciwości, nienawiści) i zwrot ku duchowości (zjednoczenie ludzkości w drogę do wszechświata). Dla znawców sekt wissarionici są przykładem ucieczki Rosjan przed nową, nieprzyjazną rzeczywistością. W 2020 r. rosyjski mesjasz zostaje aresztowany w Kraju Krasnojarskim pod zarzutem wyłudzania pieniędzy oraz stosowania wobec wyznawców przemocy psychicznej i fizycznej.

• 15 V 1992 r. - Rosja podpisuje w Taszkencie wojskowy pakt z Kazachstanem, Uzbekistanem, Kirgistanem, Tadżykistanem i Armenią. W 1993 r. do paktu dołączą Azerbejdżan, Gruzja i Białoruś. 2 kwietnia 1999 r. pakt zostanie przedłużony, a podpiszą go Rosja, Białoruś, Armenia, Kazachstan, Kirgistan i Tadżykistan.

• 1999 r. - Prezydentem Rosji zostaje wyznaczony przez Jelcyna Władimir Putin, były przestępca z Leningradu a potem pracownik KGB we wschodnich Niemczech.

Putin twierdzi, że rozpad ZSRS był największym nieszczęściem XX w. i otwarcie zapowiada odbudowę imperium mimo anachronicznej gospodarki opartej na eksporcie surowców. Kraje demokratyczne zaś nie chcą tego dostrzec, chętnie współpracują z Moskwą i nie zauważają, że Putin dąży do uzależnienia Zachodu od rosyjskich surowców energetycznych.

Rosją rządzi postkomunistyczna mafia złożona z oligarchów. W kraju, gdzie większość mieszkańców żyje w nędzy Putin zgromadzi z czasem prywatny majątek szacowany na co najmniej kilkadziesiąt milionów dolarów. Prezydent jest dyktatorem, który „wygrywa” kolejne sterowane wybory, a przeciwników usuwa siłą. Za jego panowania krytycy rządu są napadani, bici lub truci, a „nieznani sprawcy” mordują ok. 200 działaczy na rzecz praw człowieka i dziennikarzy ujawniających gigantyczną korupcję. Na przykład ekonomista Siergiej Magnickij, który pokazał kleptokratyczny charakter władzy Putina zostaje uwięziony w 2008 r., poddany torturom i po jedenastu miesiącach zamordowany w więzieniu w Moskwie.

• 1999 r. - Na polecenie Putina rosyjskie tajne służby organizują spektakularne zamachy na własną ludność, aby oskarżyć Czeczenów o terroryzm i zablokować ich dążenie do niepodległości. 4 września w Bujnaksku w Dagestanie eksploduje ciężarówka przed budynkiem zamieszkanym przez rosyjskich żołnierzy - giną 64 osoby. 8 września eksplozja ok. 400 kg materiałów wybuchowych pod budynkiem mieszkalnym w Pieczatnikach na terenie Moskwy zabija 106 osób i rani 690. 13 września zostaje wysadzony dom przy moskiewskiej ulicy Kaszyrskoje Szosse - pod gruzami giną 124 osoby, a 7 jest rannych. 16 września w Wołgodońsku na południu Rosji eksplozja ładunku przed domem mieszkalnym zabija 19 osób. 22 września w Riazaniu mieszkaniec jednego z budynków zawiadamia milicję, że nieznani ludzie wnieśli do piwnicy jakieś worki. Milicja ustala, że to materiały wybuchowe i aresztuje zamachowców. Okazuje się jednak, że zamachowcami byli agenci rosyjskich służb specjalnych. Władze stwierdzają wtedy, że całe zajście to były ćwiczenia, a worki nie zawierały substancji wybuchowych. Putin zaś ogłasza, że zamachy organizowali Czeczeni i nakazuje spacyfikować ich kraj, co oznacza najazd i masowe ludobójstwo obliczone na fizyczne wyniszczenie Czeczenów.

• 12 VIII 2000 r. - Atomowy okręt podwodny Kursk idzie na dno Morza Barentsa ze 118 ludźmi na pokładzie. Rosjanie próbując ukryć wypadek odrzucają pomoc ze strony innych krajów. Uwięzieni marynarze, którzy przeżyli zatonięcie jeszcze kilka dni czekają na pomoc, która jednak nie nadchodzi.

• XX/XXI w. - W Rosji działa tajna grupa hakerów Sandworm (nazwa nawiązuje do robaka z powieści Diuna). Jej zadaniem jest prowadzenie cyberwojny przeciw instytucjom i państwom wskazanym przez Putina. W 2020 r. Stany Zjednoczone wydadzą międzynarodowy list gończy za sześcioma rosyjskimi hakerami.

• Od XX/XXI w. - Rosja prowadzi agresywną politykę w ramach „ruskiego miru” - programu, który zakłada budowę wschodniosłowiańskiego imperium pod rządami Moskwy.

Zacofana Rosja jest jednak zbyt słaba na otwarty konflikt z demokratycznym Zachodem, więc zgodnie z koncepcją generała Walerija Gierasimowa prowadzi wojnę hybrydową. Doktryna Gierasimowa zakłada sianie chaosu i osłabianie innych państw poprzez propagandę, rozbudowaną sieć agentów, wspieranie ruchów rozbijających społeczeństwa i nacisk ekonomiczny.

Władze w Moskwie wspierają Abchazję i Południową Osetię przeciw rządowi Gruzji, a ich mieszkańcom rozdają rosyjskie paszporty, żeby zyskać pretekst do agresji rzekomo w obronie rosyjskich obywateli. W 2008 r. zaś Rosja zbrojnie napada Gruzję.

Rosyjski Gazprom, czyli główny dostawca ropy naftowej i gazu dla Azji Środkowej, Zakaukazia i części wschodniej Europy, używa surowców jako narzędzia szantażu (blokowanie gazociągów i podnoszenie cen). Kazachstan, Kirgistan, Uzbekistan, Tadżykistan i Turkmenistan są w praktyce wasalami Moskwy. Rosja podsyca zbrojne konflikty na całym świecie od Czeczenii, Gruzji, Mołdawii i Ukrainy po Syrię, Jemen, Somalię, Afrykę i Wenezuelę. Wspomagani przez Kreml najemnicy, na przykład Dmitrij Utkin, założyciel Grupy Wagnera (działa od 2014 r.), prowadzą akcje wojskowe między innymi w Libii, Czadzie, Sudanie, Republice Środkowej Afryki, na Madagaskarze, w Kenii, Kongo, w Naddniestrzu, na Krymie, w Donbasie, Syrii i Wenezueli. Działalność Grupy Wagnera przynosi duże dochody najemnikom i powiększa wpływy imperialnej Rosji kosztem państw liberalnych i demokratycznych. Temu samemu celowi służą loty rosyjskich samolotów wojskowych nad Bałtykiem, cieśninami tureckimi i Morzem Ochockim, a łodzie podwodne naruszają wody terytorialne innych państw (na przykład Szwecji), aby zastraszać i testować odporność prowokowanych państw.

W ramach wojny hybrydowej Rosja finansuje działalność organizacji dążących do rozbicia Unii Europejskiej, wspiera faszystowskie organizacje we Francji i Niemczech, ruch na rzecz oderwania Katalonii od Hiszpanii i zwolenników wyjścia Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej. Wspiera i częściowo finansuje fanatyczne organizacje religijne w Polsce, faszyzujące rządy Orbana na Węgrzech i Kaczyńskiego w Polsce. Rosyjskie służby specjalne dokonują cyberataków na sieci komputerowe na całym świecie, a przy pomocy propagandy i szerzenia fałszywych wiadomości mieszają się do wyborów (na przykład w USA, w Wielkiej Brytanii, na Węgrzech i w Polsce).

Putin próbuje też odtwarzać sieć rosyjskich baz na przykład w Wietnamie (morska baza Cam Ranh formalnie zamknięta w 2002 r., lecz wciąż dostępna dla rosyjskiej floty wojennej) oraz na Kubie (posowiecka baza szpiegowska SIGINT Lourdes na przedmieściach Hawany reaktywowana w 2014 r.). Poza tym Rosja tworzy swoje bazy wojskowe w Syrii i Sudanie.

• 2006 r. - Służby specjalne Putina eliminują ludzi demaskujących rosyjskie zbrodnie w Czeczenii.

Były rosyjski agent Aleksandr Litwinienko uciekł z Rosji i ujawnił, że ludzie Putina wysadzili kilka budynków w Moskwie i Wołgodońsku, żeby oskarżyć o to Czeczenów. Mieszkający w Londynie Litwinienko umiera później otruty domieszanym do herbaty radioaktywnym polonem-210.

Dziennikarka Politkowska zaś była truta w 2004 r. i w końcu ginie zastrzelona w Moskwie (co ciekawe w dniu urodzin Putina 7 X 2006 r.). Morderca zostanie schwytany po kilku latach, ale jego kompani i zamieszani w aferę byli milicjanci, zostaną uniewinnieni, a zleceniodawców mordu oficjalnie nie uda się wykryć.

• 2010 - 2012 r. - Gazprom w porozumieniu z Niemcami buduje gazociąg Nordstream (Siewiernyj Potok) o długości 1222 km biegnący po dnie Bałtyku od wybrzeża należącego do Rosji, potem koło Gotlandii i Bornholmu, aby wyjść na ląd w okolicy Greifswaldu. Rosja omija w ten sposób gazociąg biegnący po lądzie przez Białoruś oraz walczące z rosyjską dominacją Ukrainę i Polskę. Dla Rosji gazociąg jest narzędziem nacisku na kraje wschodniej Europy, metodą rozbijania jedności krajów Unii Europejskiej oraz źródłem dochodów.

• 2014 r. - Wysłane z Rosji bojówki bez oznaczeń wojskowych zajmują Krym, a potem, korzystając z bierności krajów demokratycznych, opanowują ukraiński Donieck i Ługańsk.

Niektóre zagraniczne firmy wycofują się z Rosji, a Unia Europejska zakazuje udzielania kredytów i sprzedaży nowoczesnej technologii do Rosji, lecz na tym reakcja Zachodu się kończy. Co ciekawe, rosyjską politykę agresji pochwalają niektóre nacjonalistyczne środowiska w Europie, na przykład Marine Le Pen we Francji i M. Zeman, prezydent Czech (od 2013 r.).

• 2015 r. - Rosja organizuje Euroazjatycką Unię Gospodarczą pomyślaną jako przeciwwaga dla Unii Europejskiej i dla Chin. Do organizacji zakładającej wspólny obszar wymiany handlowej i system celny należą Rosja, Białoruś, Armenia, Kazachstan i Kirgistan. Rosja jest jednak zacofana, ponad 90% obywateli mieszka na południu i w europejskiej części Rosji, a Syberia jest praktycznie bezludna. Prawie 70% mieszkańców nie ma kanalizacji, prawie 30% nie ma toalet, ponad 33% nie ma ciepłej wody w mieszkaniu, a 25% nie ma żadnej wody w domu.

• 2015 r. - Działacz na rzecz demokracji Boris Niemcow ginie zastrzelony na ulicy w Moskwie tuż obok Kremla, a jego współpracownik Władimir Kara-Mursa jest truty w 2015 r. i 2017 r. ale przeżywa.

Agent Siergiej Skripal, który przeszedł na stronę Zachodu i jego córka ulegają tajemniczemu zatruciu w Londynie w 2018 r.: użyto trucizny z grupy Nowiczok. Piotr Werziłow, który badał działalność rosyjskich najemników w Republice Środkowej Afryki trafia do berlińskiego szpitala Charité w 2018 r. z objawami ciężkiego zatrucia. Największy polityczny oponent Putina Aleksiej Nawalny ociera się o śmierć po próbie otrucia go w 2019 r. Rok później ludzie Putina po raz drugi próbują otruć Nawalnego Nowiczokiem, lecz przeżywa dzięki przewiezieniu go do Berlina. Po wyleczeniu Nawalny wraca do Rosji i natychmiast trafia do aresztu. W sfingowanym procesie zostaje skazany na 9 lat obozu karnego, a w 2023 r. dodatkowo na jeszcze 19 lat. Mając 47 lat umrze zamordowany w obozie na północy Syberii w roku 2024.

• 2020 r. - Putin próbuje lekceważyć pandemię Covid-19, a potem ukrywa liczbę zakażonych w Rosji. Nawet jednak zaniżona liczba ofiar jest jedną z najwyższych na świecie. Główną troską dla Putina nie jest służba zdrowia ani epidemia, lecz odbudowa imperium. Dlatego dyktator zmienia konstytucję Rosji, żeby rządzić dożywotnio.

• 2022 r. - Opanowany obsesją „ruskiego miru” Putin napada Ukrainę, która jest zagrożeniem, ponieważ stanowi widomy dowód, że Zachód oznacza rozwój i dobrobyt w przeciwieństwie do rosyjskiej biedy i autorytaryzmu.

Ku zaskoczeniu świata nieudolna i skorumpowana rosyjska armia okazuje się niezdolna do podboju Ukrainy. W tej sytuacji Rosja wraca do sowieckiej terrorystycznej taktyki niszczenia miast i wsi za pomocą artylerii. Rosyjscy żołnierze i rekrutowani częściowo z więzień najemnicy z Grupy Wagnera pod dowództwem J. Prigożyna (byłego przestępcy z Leningradu) rabują i palą, torturują i mordują Ukraińców, masowo gwałcą dziewczynki i kobiety. Około miliona cywilnych Ukraińców zostaje deportowanych w głąb Rosji, a porwane dzieci są poddane rusyfikacji. Rosjanie grabią przemysł, zasoby rolne i dzieła sztuki.

Ok. 80% Rosjan i Cerkiew prawosławna popierają Putina. Tylko część rosyjskich elit intelektualnych sprzeciwia się agresji, a w miastach sporadycznie zdarzają się manifestacje antywojenne, na co władze odpowiadają aresztowaniami.

USA, Unia Europejska, NATO, Australia, Japonia i inne kraje pomagają Ukrainie finansowo i wysyłają broń, a na Rosję nakładają sankcje bankowe, handlowe, polityczne, sportowe i kulturalne. Moskwa zaś grozi bronią jądrową oraz najazdem na kraje bałtyckie i inspiruje prorosyjskie wystąpienia w Mołdawii, Naddniestrzu, a nawet w Niemczech, Francji i Hiszpanii.

← Ruś, Ukraina, Rusini, BiałoruśKaryntia, Słowianie panońscy i Słowenia →