Sumer
- Ok. 250 000 r. p.n.e. - Według sumeryjskich mitów zapisanych w Liście królów bogowie oddają ludziom cząstkę swojej władzy. Alorus, pierwszy mityczny król panujący w niebie przez 162 tysiące lat przekazuje tron człowiekowi na ziemi. W ten sposób mezopotamskim władcą z nadania niebios zostaje Alulim, pierwszy z królów „przedpotopowych” na ziemi. Rezyduje w Eridu i, jak każdy kulturowy heros, jest wynalazcą wielu użytecznych rzeczy. Cieszy się też niebywałą długowiecznością, ponieważ jego panowanie ma podobno trwać 8 sarów, czyli 28 800 lat.
Po nim rządzi siedmiu mitycznych, podobnie długowiecznych władców rezydujących w różnych miastach: w Eridu Alalngar (10 sarów), w Badtibira Enmenluana (12 sarów), Enmengalana (8 sarów) i Dumuzi Pasterz (10 sarów), w Larak Ensipadzidana (8 sarów), w Zimbir Enmendurana (5 sarów i 5 nerów), a w mieście Szuruppa Ubaratutu (5 sarów i 1 ner).
Przekazy o najstarszych królach przechowywane początkowo wyłącznie w formie ustnej mogą odnosić się do okresu przejściowego między społeczeństwami myśliwskimi i rolniczymi kilkanaście tysięcy lat p.n.e., a same postacie władców to prawdopodobnie zmitologizowani wybitni wodzowie, których dokonania wryły się w pamięć potomnych.
Ten schemat dziejów zostanie potem zapożyczony do Biblii, gdzie mityczny praojciec ludzkości Adam również żyje bardzo długo, bo aż 930 lat, jego syn Set 912, Matuzalem 969, a kolejne pokolenia stopniowo tracą tę długowieczność.
Według Listy królów po Ubaratutu następuje potop, który zmiata z powierzchni ziemi całą dotychczasową cywilizację, a odbudowę po potopie zaczyna 1. Dynastia z Kisz.
- Od 9. tysiąclecia p.n.e. - Przejście od myślistwa do przedceramicznego rolnictwa w górach Zagros.
Rolnictwo wprowadzają ludy z północy. Uprawiają pszenicę (orkisz z dwoma rzędami ziaren w luźnym kłosie) i jęczmień (również do produkcji piwa) oraz fasolę i oliwkę, hodują owce i kozy, polują na dzikie osły, onagry i gazele. Ludność zbiera orzechy pistacjowe i ślimaki (na przykład wioska w Dżarmo z 7. tysiąclecia p.n.e.).
Koniec 7. tysiąclecia p.n.e. - W północnej Mezopotamii rozwija się rolnicza kultura Niniwa, z prostą ceramiką.
6000 - 5000 r. p.n.e. - Rolnicze kultury od Halaf na północy do najmłodszej Ubajd na południu Mezopotamii.
Halaf (Hassuna) rozwija barwną ceramikę i transhumancję (od hiszpańskiego transhumar - przemieszczać się; okresowe przepędzanie bydła między niziną i górami) w Zagros. Kultura Samarra nad górnym Tygrysem zaczyna irygację dla rolnictwa. Zbliżona kultura Czoga Mami zajmuje środkową Mezopotamię. Ludność kultury Ubajd (Obeid) mieszka w chatach z trzciny i traw (brak kamienia) na wysepkach bagiennej, żyznej delty. Łowi ryby, uprawia pszenicę, jęczmień i palmę daktylową. Rozwija rzemiosło (ceramika ubajd: zielonkawa z czarnym wzorem). Znana jest miedź.
Powstaje warstwa władców i kapłanów oraz miasta (rządzone przez legendarnych Alulima i Alalngara miasto Eridu ze szkieletowym cmentarzem, jednym z najstarszych na świecie, oraz miasto Ueili).
W późniejszych wspomnieniach okres ten jawi się jako najszczęśliwszy, a bagnista delta to rajski ogród Eden, który Biblia umieszcza u zbiegu czterech rzek: Tygrysu (akadyjski Chidekel), Eufratu (akadyjskie Purattu), Gichon (Karun) i Piszon. Ta ostatnia rzeka, płynąca z Arabii, wyschnie (wycinanie lasów niszczy Żyzny Półksiężyc), pozostawiając suchy Wadi Batin i pustynię.
W Brak i Hamoukar rozkwitają miasta kultury Samarra handlujące miedzią z Anatolii i obsydianem wydobywanym w kilku miejscach w Azji Zachodniej. Coraz częściej powstają wały i mury obronne otaczające miasta, aby chronić zgromadzone dobra przed rabunkiem.
5. tysiąclecie p.n.e. - Kultura Ubajd ekspanduje z południa na całą Mezopotamię i rozciąga się aż do Morza Śródziemnego. Jej wpływy sięgają zachodnich wybrzeży Zatoki Perskiej, gdzie legendy Sumerów umiejscawiają bogatą krainę Dilmun (Bahrajn z częścią pobliskiego wybrzeża kontynentu), czasem uznawaną nawet za ich mityczną praojczyznę.
Ok. 4000 r. p.n.e. - Coraz częściej jest używana „roślina radości”, czyli mak (Papaver) jako lek i narkotyk.
Mak jest uprawiany przez osiadłych rolników, ponieważ wymaga dłuższej opieki, a nie może być zbierany w większych ilościach ze stanu dzikiego. Wiele owoców jest wciąż zbieranych z drzew rosnących półdziko, bez specjalnych zabiegów człowieka, jak na przykład granaty czy figi.
- 4. tysiąclecie p.n.e. - Sumerowie upowszechniają piwo (sikaru, szikaru) z ziaren zboża przeżutych przez kobiety i wyplutych, aby sfermentowały z wodą (potem z dodatkiem drożdży). Piwo jest narodowym napojem Sumerów, Babilończyków i Asyryjczyków, poświęconym sumeryjskiej bogini Nidaba i uznanym za napój boski. Zwykle jest cenione nawet wyżej od chleba, co powoduje, że rolnik częściej uprawia zboże na piwo niż na chleb.
O roli tego napoju świadczy sumeryjska piosenka z 3. tysiącleciu p.n.e., która wychwala błogi nastrój, radość w sercu i szczęśliwą wątrobę (wątroba jest siedliskiem życia) związane z piciem piwa.
Sumerowie hodują kilka drzew owocowych na przykład cedrat, czyli dużą gorzką cytrynę.
Znany, ale jeszcze mało popularny jest brąz po sumeryjsku zwany zabar lub udakabar.
- Połowa 4. tysiąclecia p.n.e. - Zapis liczb dla pomiarów i handlu (małe gliniane znaki, symbolizujące określone towary i liczby, są wciskane w miękką glinianą kulę na znak zawartej umowy, aby wydobyć je w przypadku sporu). Powstają znormalizowane miary (tokeny) i pismo obrazkowe (na przykład gliniane tabliczki z Uruk).
Kolejna powódź zalewa dolną Mezopotamię. Powodzie są tu częste, ale w mitach sumeryjskich i babilońskich, a potem w Biblii, jedna z nich stanie się światowym potopem. Zwłaszcza że po ustąpieniu wód zaczyna się rozwój kultury Sumerów (archeologiczny okres Uruk) kontynuującej tradycje Ubajd. Jest to lud przybyły na łodziach z wyższych rejonów kraju. Według legendy do dolnej Mezopotamii miał ich przyprowadzić bóg-heros Enki posiadający rybi ogon. Enki jest tym, który nauczył Sumerów rolnictwa, rzemiosła i sztuki (na przykład budowy zikkuratów).
Ziemnowodne bóstwa będą potem znane w całym wschodnim basenie Morza Śródziemnego. Plutarch jeszcze w II w. n.e. opowiada legendę o półrybie-półczłowieku, co roku opuszczającym Zatokę Perską, aby przez pewien czas pędzić życie wśród morskich istot.
Południową granicą politycznych wpływów Sumerów jest krawędź wilgotnych, aluwialnych nizin Mezopotamii. Natomiast kulturowe wpływy Sumerów w czasach Uruk sięgają wybrzeży Morza Śródziemnego i Kaukazu.
Od 4. tysiąclecia p.n.e. - Napływające od południa i zachodu semickie plemiona koczowników coraz liczniej osiedlają się w Mezopotamii i zaczynają przejmować sumeryjską kulturę.
Ok. 3300 - 3000 r. p.n.e. - Archeologiczny późny okres Uruk. Sumerowie tworzą wspólnoty rządzone przez radę starszych rekrutowaną spośród najbogatszych, którzy stają się arystokracją. Na czele wspólnoty stoi lugal (duży człowiek) - dowódca wojskowy i kapłan. Świątynia na podwyższeniu (zikkurat) to centralny punkt osady, wspólny spichlerz na zboże i miejsce dorocznych rytuałów seksualnych, zapewniających płodność ziemi i ludziom. Dominuje rolnictwo (zboża, fasola) i hodowla (krowa, owca, koza, świnia). Domy mieszkalne są budowane z cegły wytwarzanej z gliny, wysuszonego mułu i trzciny.
Postępuje rozwój pisma obrazkowego. Znane są pieczęcie - walce z wklęsłymi wzorami na bocznej powierzchni, które można odbić w miękkiej glinie jako element ozdobny lub też jako znak własności i podpis.
W okresie późnego Uruk kształtują się peryferyjne kultury związane z sumeryjską Mezopotamią, czego przykładem są kultura kuro-arakska w zachodnim Kaukazie (teren przyszłej Armenii) oraz kultura majkopska (Majkop) na północnych stokach Kaukazu i na Kubaniu.
- Ok. 3000 r. p.n.e. - Zostaje wynalezione wino (czerwone wino ma właściwości lecznicze: choroby serca, nowotwory), a w następnych stuleciach kilka gatunków piwa. Powstają karczmy (tawerny, przyszłe restauracje), czyli instytucje, które za odpowiednią opłatę oferują posiłki i alkohol.
Znane są narkotyki: zwłaszcza opium i haszysz.
W tym okresie pojawia się też jeden z najcenniejszych wynalazków człowieka - koło. Pochodzi z Bałkanów i ziem wokół Morza Czarnego, ale w Sumerze zostaje wszechstronnie wykorzystane jako element wozu ciągniętego przez osły, onagry lub woły i do koła garncarskiego. Wozy stają się też wojennymi rydwanami służącymi do walki, co ilustrują rysunki i mozaiki.
Cennym wynalazkiem Sumerów jest pismo klinowe wyciskane na glinianych tabliczkach. Jego precyzja, a zarazem znaczne uproszczenie struktury znaku w stosunku do starszych piktogramów, zdecydują o upowszechnieniu się tej formy zapisu w całej Azji Zachodniej.
Sporadycznie pojawiają się przedmioty wykonane z żelaza wytopionego z meteorytów lub rudy.
- Od XXX w. p.n.e. - Sumerowie (archeologiczny okres Dżamdat Nasr do ok. 2900 r. p.n.e.) tworzą miasta-państwa jako rozwinięcie dawnych wspólnot, a na ich czele staje król-kapłan patesi (dawny lugal). Władcy tytułują się wielkim ensim (panem) Enlila.
W Kisz nad Eufratem w północnej Mezopotamii zaczyna się 1. Dynastia z Kisz. Według Listy królów jest to pierwsza dynastia „popotopowa”, licząca 22 niewiarygodnie długowiecznych patesich, począwszy od władcy imieniem Kullasina-bel, który panował 960 lat do ostatniego zapisanego jako Aga rządzącego 625 lat. Rekordzistami są dwunasty król Etana panujący rzekomo 1500 lat, szesnasty król Barsalnuna panujący 1200 lat i dwudziesty władca Iltasadum, który zasiada na tronie przez 1200 lat. Cała dynastia ma podobno trwać aż 24 510 lat, 3 miesiące, 3 i pół dnia.
W mieście Ur powstaje jedna z pierwszych nekropolii królów i kapłanów (w XXX - XXIV w. p.n.e.); wraz ze zmarłą osobą są grzebani niektórzy członkowie dworu, sługi, muzycy, wojownicy i woźnice (nawet kilkadziesiąt osób) oraz liczne przedmioty. Przynajmniej część służby dobrowolnie idzie do grobu ze swoim władcą.
Miasto Uruk (Unug, będzie też znane jako Erech w Biblii i Orchoe u Greków, a w czasach muzułmańskich jako arabska Warka) nad Eufratem powstaje przez otoczenie murami (10 km) osady Kullab i sakralnego centrum Eana.
Miasta walczą ze sobą o dominację, co zmusza do budowania twierdz otoczonych silnymi kamiennymi murami o grubości kilku i wysokości nawet kilkunastu metrów. W czasie wojen są używane między innymi tarany do rozbijania murów.
Rozwija się handel lądowy (karawanowy) oraz morski za pomocą dość prostych w konstrukcji łodzi żaglowych, których gliniane modele są odnajdowane potem przez archeologów na przykład w Eridu.
Wpływy kultury Sumerów sięgają do Morza Śródziemnego; w Syrii na zachód od górnego biegu Eufratu, powstaje sumeryjsko-semickie miasto Ebla, a w Tell Arbid miasto Hurytów handlujące miedzią (po sumeryjsku urudu) z anatolijskich kopalni Ergani Maden, onagrami (gatunek spokrewniony koniem i osłem, wyginie z końcem 3. tysiąclecia p.n.e.), wełną i tkaninami.
- XXVIII - XXVII w. p.n.e. - 1. Dynastia z Kisz wyrasta na potęgę za panowania Etany, który według Listy królów jako dobry pasterz zjednoczył sumeryjskie miasta. Po nim rządzą Balih (syn Etany), Enmenuna, Melemkisz (syn Enmenuny), Barsalnun (syn Enmenuny), Zamug (syn Barsalnuny), Tizgar (syn Zamuga), Ilku i Iltasadum.
Następny władca Enmebaragesi narzuca swoją zwierzchność innym miastom i zostaje zapisany jako ten, który podporządkował sobie Elam. Jego syn Aga dziedziczy państwo rozległe, lecz wyczerpane wojnami.
W Kisz powstaje jeden z najstarszych na świecie pałaców królewskich odrębnych od świątyni.
- XXVII w. p.n.e. - w Uruk panuje 1. Dynastia założona przez Meskiangaszera z Eany. Zgodnie z Listą królów pierwszy władca tej dynastii panuje 324 lata, a następnie wkracza do morza i znika.
Jego następcy to: Enmerkar (syn Meskiangaszera, rządzi podobno 420 lat) i Lugalbanda zwany Pasterzem (rządzi rzekomo 1200 lat). Kolejny władca Dumuzi (rządzi tylko 100 lat) czyni Uruk potęgą konkurującą z Kisz. Natomiast piąty patesi Gilgamesz (Bilgamesz, rządzi podobno 126 lat) staje się hegemonem Sumeru, kiedy pokonuje inne miasta. Zdobyte po oblężeniu i spalone zostaje między innymi Tell Hamukar. Upada też Aga, ostatni władca reprezentujący 1. Dynastię z Kisz.
Uruk staje się pierwszym zachodnioazjatyckim imperium, a Dumuzi i Gilgamesz zostają potem ubóstwieni.
XXVI w. p.n.e. - W Uruk rządzą następcy Gilgamesza reprezentujący 1. Dynastię z Uruk, a czas trwania ich władzy podany przez Listę królów nie jest już tak fantastycznie długi, jak to było poprzednio. Urnungal (syn Gilgamesza) rządzi 30 lat, Udulkalama (sym Urnungala) 15 lat, Labaszum 9 lat, Ennuntarahana 8 lat, Meszhe 36 lat, Melemana zaledwie 6 lat, a Lugalkitun 36 lat.
Koniec XXVI w. p.n.e. - według Listy królów w Ur (po sumeryjsku ur to miasto, a po chaldejsku jasność) nad Eufratem kilkadziesiąt kilometrów od jego ujścia władzę obejmuje 1. Dynastia z Ur, której legendarnym założycielem jest Meskalamdug. Ur przejmuje od Uruk rolę sumeryjskiego hegemona.
XXVI/XXV w. p.n.e. - Patesi Nansze (Urnansze) zakłada 1. Dynastię w Lagasz i potrafi narzucić swoją wolę odległemu zamorskiemu Dilmun, skąd przypływają statki z miedzią z Magan, z wyjątkowo smacznymi dilmuńskimi daktylami, warzywami oraz cennym drewnem.
Politykę umacniania państwa i nawiązywania dalekosiężnych kontaktów kontynuuje potem jego syn Akurgal.
- XXV - XXIV w. p.n.e. - W Ur panują reprezentanci 1. Dynastii: Mesannipada (następca Meskalamduga), Meskiangnanna (syn Mesannipady), Aannipada, Elulu i Balulu.
Jedną z pierwszych odnotowanych w historii władczyń lub wielkich kapłanek jest Puabi (Szubad) z Ur.
Patesi Ur bogacą się na handlu, budują świątynie i pałace, są grzebani z częścią swego dworu (nawet kilkadziesiąt osób zabitych w grobowcu), przedmiotami potrzebnymi w życiu pośmiertnym i dziełami sztuki (Sztandar z Ur, biżuteria).
Rozwija się administracja - zespół ludzi służących władcy do kontrolowania społeczeństwa i pobierania podatków. Z biegiem lat osiąga ona tak wielkie znaczenie, że izoluje władcę od ludności, stając się samodzielną siłą polityczną (biurokracja). W toku wojen władca gromadzi coraz większą liczbę jeńców zamienionych w niewolników - ludzi pozbawionych wolności, pracujących dla swego właściciela. Niewolnictwo stanie się w końcu podstawą gospodarki.
Monarchie rozwijają się też w innych sumeryjskich miastach: Eridu (nad Zatoką Perską na południowy wschód od Ur), Larsa (nad Eufratem poniżej Ur), Nippur (między Tygrysem i Eufratem), Lagasz (na północ od Larsa), Sippar (nad Eufratem), Szuruppa (na północ od Uruk).
Patesi Mesilim zakłada 2. Dynastię z Kisz przez kilkadziesiąt lat dominującą nad sąsiadami, lecz w końcu podbitą przez Hamazi.
Enszagkuszana zakłada 2. Dynastię z Uruk, która próbuje konkurować z Lagasz w dziele jednoczenia kraju.
Potem rozwiną się jeszcze Babilon (nad Eufratem kilkanaście kilometrów na południe od Kisz), Adab i Umma (pomiędzy dolnym biegiem Tygrysu oraz Eufratu).
W Nippur, Kisz i innych miastach sumeryjskich powstają archiwa gromadzące dokumenty państwowe. W każdym mieście działa też edubba - szkoła dla pracowników administracji.
- Połowa 3. tysiąclecia p.n.e. - Patesi Eannadu z Lagasz, wnuk Nansze, popada w konflikt z miastem Umma.
Sprawę rozstrzyga Mesilim, patesi 2. Dynastii z Kisz i zwierzchnik skłóconych stron. Zostaje zawarta jedna z pierwszych zapisanych umów międzynarodowych i przykład prawa międzynarodowego. Jednak Umma bezprawnie zajmuje sporny teren, na co Eannadu odpowiada atakiem i podbija wrogie miasto (pamiątką tego zwycięstwa jest Stela Sępów postawiona przez Eannadu). Dzięki temu Lagasz za Eannadu i jego brata Enannatu I przekształca się w rozległą monarchię. Podbija też Uruk, konkurenta do roli hegemona i zajmuje Ur (usuwa Balulu, ostatniego patesiego 1. Dynastii z Ur). Pokonuje Kisz (odtąd władcy Lagasz tytułują się królami Kisz dla dodania sobie powagi), Larsę i Eridu. Lagasz prowadzi zwycięskie walki z Elamem.
W związku z wylesieniem dużych obszarów przeznaczonych pod uprawę następuje relatywne podniesienie średniej temperatury i częściowe zestepowienie niektórych rejonów. Zostają więc rozbudowane kanały nawadniające (na przykład kanał Tygrys-Eufrat, służący też do komunikacji), aby utrzymać wysoką produkcję rolną i wyżywić zwiększoną liczbę ludzi. Rozwija się zatem nie tylko rolnictwo, lecz także pasterstwo wykorzystujące trawiaste obszary. Kwitnie handel, powstają nowe świątynie i pałace. W tym okresie Sumerowie zaczynają wytwarzanie kolorowego szkła. Na użytek scentralizowanej monarchii powstają spisy praw, a z mitologii kształtuje się literatura piękna (na przykład Epos o Gilgameszu).
- Połowa 3. tysiąclecia p.n.e. - Wzrasta znaczenie Semitów, z których wielu to pasterze.
Semiccy Akadowie z północnej Mezopotamii zdobywają liczebną przewagę nad Sumerami, przyswajając ich kulturę i stopniowo wchłaniając sumeryjską ludność
- Od XXV/XXIV w. p.n.e. - Lagasz przeżywa rozkwit, chociaż obciążenie podatkami, koniecznymi do prowadzenia wojen, wywołuje niezadowolenie ludności, a ograniczenie władzy bogatych rodów gniewa arystokrację.
W tym czasie rządzą patesi Endemena (syn Enannatu I), Enannatu II (syn Endemeny), Enentarzi i Lugalanda.
- XXIV w. p.n.e.- Bunt ludności obala Lugalandę w Lagasz.
Na czele rebelii stoi wysoki dostojnik Urukagina (Uruinimgina), wykorzystujący niepokoje, by samemu przejąć władzę. Zaburzenia społeczne pozwalają mu zmniejszyć zakres władzy wielkich rodów i umocnić własną pozycję. Ogranicza podatki od ludności i jako jeden z nielicznych władców tej epoki, ustanawia prawa chroniące biednych przed bogatymi. Jednak rządzi krótko, ponieważ nie zbudował silnej armii.
XXIV w. p.n.e. - Klinowe pismo sylabiczno-wyrazowe używane w Mezopotamii osiąga stan pełnego rozwoju.
Od połowy XXIV w. p.n.e. - Niestabilność Lagasz umożliwia wyzwolenie się miasta Umma. Jego patesi Lugalzagissi zdobywa Lagasz, przy poparciu miejscowej arystokracji zajmuje Uruk, Ur i Larsę oraz niszczy Girsu. Zakłada nową 3. Dynastię z Uruk, gdzie ustanawia swoją stolicę. Miasto Uruk ma w tym czasie ponad 50 tysięcy mieszkańców.
W ciągłych wojnach Lugalzagissi podbija rozległe ziemie od Zatoki Perskiej do Morza Śródziemnego.
Ok. 2330 r. p.n.e. - Sargon z semickiego Akadu pokonuje Lugalzagissiego, niszcząc krótkotrwałe państwo 3. Dynastii z Uruk, a potem zajmuje cały Sumer.
XXIV - XXIII w. p.n.e. - Większość sumeryjskich monarchów jest podporządkowana Akadowi, zachowując tylko lokalną władzę w miastach pod nadzorem gubernatorów. Trwa asymilacja Sumerów przez Semitów. Zanika język sumeryjski spychany do roli elitarnej, lecz marginalnej mowy najlepiej wykształconych kapłanów i arystokracji.
Patesi Urningin podejmuje próbę odbudowy pozycji Sumerów, zakładając 4. Dynastię z Uruk, lecz zdoła ona wydać zaledwie pięciu władców i przetrwa tylko 49 lat.
- XXIII/XXII w. p.n.e. - Sumeryjskie miasto Lagasz zdobywa coraz większą autonomię (na przykład za rządów Urbaby).
W Ur następuje krótkotrwała restauracja władzy Sumerów w postaci 2. Dynastii z Ur, której przedstawiciele to patesi Nane oraz jego syn Meskiag-Nanna. Za ich czasów Ur podbija dużą część Mezopotamii, a nawet Elamu. Niestety, po kilkudziesięciu latach 2. Dynastia z Ur zostaje rozbita przez armię miasta Adab.
Sam Adab zaś rozpadnie się po najeździe Mari.
- Ok. 2200 r. p.n.e. - Wieloletnia susza załamuje gospodarkę Mezopotamii. Wykorzystują to barbarzyńskie irańskie plemiona Guta (Kutta, Gutejczycy) plądrują Akad i rozbijają 4. Dynastię z Uruk (ostatnim patesim jest Lugalmelen).
W ciągu następnych niecałych stu lat zmienia się aż 21 gutejskich władców, co dobitnie świadczy o niestabilności ich rządów. Założyciel dynastii Inkiszusz rządzi tylko 6 lat, rekord długości panowania w tej dynastii to 7 lat, a ostatni Tirigan utrzymuje się na tronie zaledwie 40 dni i ulega armii 5. Dynastii z Uruk.
Ok. 2144 - 2124 r. p.n.e. - Patesi Gudea (jego imię oznacza Powołany Do Rządzenia) wykorzystuje sytuację i restauruje potęgę Lagasz. Zmusza do uległości wiele miast. Na rozkaz boga Ningirsu, ujrzanego ponoć we śnie, odbudowuje świątynie w Girsu. Następuje odrodzenie sumeryjskiej kultury. Z tej epoki pochodzą liczne dzieła sumeryjskiego piśmiennictwa.
Ok. 2120 r. p.n.e. - Utuchengal, patesi Uruk (jedyny reprezentant 5. Dynastii z Uruk), pokonuje plemiona Guta i wyznacza Urnammu na gubernatora Ur. Ginie niedługo potem w starciu z armią zbuntowanego Ur.
Ok. 2112 r. p.n.e. - Według Listy królów na tron Ur wstępuje Urnammu, dotąd namiestnik tego miasta, i zakłada 3. Dynastię z Ur. Powstaje silne sumeryjsko-akadyjskie państwo sięgające aż do Syrii.
Zostają odnowione stare centra i znów rozkwitają świątynie dawnych bogów: zikkurat bogini miłości Inanny (semicka Isztar) w Uruk, wielkie zikkuraty w Nippur i Ekur, czy świątynia boga Księżyca Nannara (semicki Sina) w Ur.
Urnammu każe sporządzić jeden z najstarszych kodeksów prawnych: kara jest w nim na ogół odwetem (prawo talionu) dokonywanym na przestępcy, ale zależy od woli państwowego sądu działającego w imieniu władcy i jego praw.
XXII/XXI w. p.n.e. - W Ur powstaje Lista królów - sławny spis władców Mezopotamii od legendarnych początków niemal do końca panowania Sumerów. Dzieło ma pokazać 3. Dynastię z Ur jako spadkobierczynię prastarych tradycji.
Początek XXI w. p.n.e. - Szulgi, syn Urnammu, rządzi w Ur przez 48 lat, doprowadzając kraj do szczytu potęgi.
Zdobywa Assur i góry Zagros. Ogłasza się bóstwem i włada jako dyktator, opierając się na zawodowej armii oraz rozbudowanej biurokracji.
Ur staje się jednym z większych miast świata, mając ok. 25 tysięcy mieszkańców.
XXI w. p.n.e. - Osłabienie Ur spowodowane przez postępującą suszę, zmianę koryta Eufratu i najazdy. W Ur rządzą synowie Szulgiego Amarsin (Bursin, przez 9 lat) i Szusuen (Szu Sin, przez 10 lat), który posiada słynną menażerię w Puzurisz. Szusuen powstrzymuje semickich Amorytów (po sumeryjsku Martu) z północy, budując mur wzdłuż granicy państwa.
XXI/XX w. p.n.e. - Następca Szusuena, patesi Ibisuen (Ibi Sin), rządzi w Ur ponad 20 lat. Niestety, w tym okresie słabnie gospodarka i armia, ceny żywności w stolicy rosną sześćdziesięciokrotnie. Elam w rejon Zagros przestaje płacić daniny, a Amoryta Naplanum odrywa miasto Larsa. Uniezależniają się Esznunna, Lagasz i Umma.
Wreszcie Iszbierra, królewski gubernator z plemienia Amorytów, wykorzystuje walki Ur z Elamem i ogłasza się niezależnym władcą w Isin oraz Nippur, sławnym centrum religijnym.
XXI/XX w. p.n.e. - Iliszu-Ilia ogłasza niepodległość sumeryjskiego miasta Esznunna. Miasto leży w strategicznym punkcie na skrzyżowaniu szlaków łączących Sumer, Elam i Asyrię oraz Mari, co daje mu szansę na szybki rozwój i zdobycie rozległych wpływów.
Ok. 2003 r. p.n.e. - Elamici najeżdżają Ur. Ibisuen nie ma dość sił, by powstrzymać napastników, więc zamyka się w murach miasta. Po dłuższym oblężeniu w Ur zaczyna się głód, który ostatecznie łamie wolę obrońców. Elamici wkraczają do miasta i uprowadzają Ibisuena do Elamu, gdzie umrze jako ostatni król sumeryjski. W ten sposób 3. Dynastia z Ur nieodwołalnie znika z kart historii, wyznaczając zarazem kres państw sumeryjskich.
Początek 2. tysiąclecia p.n.e. - Iszbierra rządzący w miastach Isin i Nippur podbija ziemie zajęte przez Elam. Zajmuje Ur i zakłada silną monarchię Amorytów, panującą nad południową Mezopotamią.
Niewiele lat po tych wydarzeniach powstanie słynny utwór Lament nad upadkiem Ur, stanowiący rodzaj literackiego pomnika ginącej cywilizacji sumeryjskiej.
Samo Ur zostanie opuszczone ostatecznie w V w. p.n.e., kiedy Eufrat po raz kolejny zmieni swoje koryto, odsuwając się 16 kilometrów od prastarego miasta. Sumerowie zaś będą stopniowo zanikać w ciągu następnych kilkuset lat, chociaż ich język jeszcze bardzo długo będzie używany podczas liturgicznych (religijnych) obrzędów. Sumeryjska kultura przetworzona przez Amorytów wejdzie w skład cywilizacji babilońskiej, a poprzez nią oddziała na całą Azję Zachodnią i strefę Morza Śródziemnego. Na przykład pieśni o Gilgameszu stają się ulubionym motywem literackim Mezopotamii.
Jeszcze w III w. n.e. Ailianos, grecki sofista z Italii, opisze dzieje chłopca Gilgamosa, który po trudnym dzieciństwie odebrał ojcu tron Babilonu.