Mari, Asyria i Jamchadu
- Połowa 3. tysiąclecia p.n.e. - Po osłabieniu Sumerów dominującą pozycję w północnej Mezopotamii zdobywają ludy semickie.
Ilszu zakłada niewielkie semickie państewko z centrum w mieście Mari nad Eufratem w północnej Mezopotamii na granicy z Syrią. Dynastia Ilszu utrzyma władzę w Mari przez ok. 150 lat, a ostatnim z dynastii będzie Hidaar panujący w XXIV w. p.n.e.
Druga połowa XXIV w. p.n.e. - Władzę w Mari przejmuje Ididisz, założyciel nowej dynastii Szakkanakku.
Od XXII/XXI w. p.n.e. - W północnomezopotamskim mieście Assur nad Tygrysem rządzą kolejno Sulili, Kikkija i Akkija, namiestnicy 3. Dynastii z Ur.
Asyryjska legenda głosi, że twórcą Asyrii był Nimrud, wielki myśliwy i wojownik, któremu przypisują nawet wynalazek łuku, a Izraelici także założenie Babilonu. Dlatego Asyria przez kilka wieków jest nazywana krajem Nimruda. Jej władcy zaś do XIV w. p.n.e. będą się tytułować namiestnikami boga Asura, który jest plemiennym bóstwem Asyryjczyków i patronem miasta.
- XXI/XX w. p.n.e. - Upadek 3. Dynastii z Ur przynosi niezależność lokalnym władcom i namiestnikom.
Puzurassur I z Assur zakłada monarchię asyryjską. W XX i XIX w. p.n.e. pozycję Asyrii umocni jego syn Szalimachum, Iluszuma (syn Szalimachuma), Eriszum I (1939-1900 r. p.n.e., syn Iluszumy), Ikunum (syn Eriszumy), Sargon I (syn Ikunum), Puzurassur II (syn Sargona), Naramsin i Eriszum II (syn Naramsina).
W Mari kończy się dynastia Szakkanakku (ostatnim władcą jest Hanundagan).
XX w. p.n.e. - Między Asyrią i kopalniami cyny w Anatolii krążą wielkie karawany złożone nawet z 200 zwierząt jucznych. Cyna jest ogromnie cennym towarem, ponieważ służy do produkcji brązu, stopu podstawowego dla wytwórców broni i narzędzi.
XIX - XVIII w. p.n.e. - Północna Mezopotamia jest zdominowana przez Jamchadu, Mari i Assur. Mari jest głównym centrum kultury.
W tym czasie w północnej Mezopotamii powstają pierwsze państewka Hurytów.
Na południu zaś o pozycję hegemona rywalizują Larsa, Babilon i Esznunna.
XIX/XVIII w. p.n.e. - W Asyrii rządzi Szamsziadad I, sprzymierzony z Mari i Jamchadu przeciw Larsie. Pod koniec rządów zawiera pakt z Babilonią. Dzięki temu Asyria staje się główną siłą północnej Mezopotamii, chociaż popada też w zależność od potężniejszego babilońskiego sojusznika z południa.
XIX/XVIII w. p.n.e. - W Mari rządzi dynastia Amorytów, którą zapoczątkowuje król Jaggad-Lim.
Jego następcami na tronie Mari w pierwszej połowie XVIII w. p.n.e. są kolejno Jahdun-Lim, Sumujamam i Jasmahadad.
Następny król Zimri-Lim buduje ogromny pałac w mieście Szubatenlilu nad Eufratem. W tym czasie należy on do najwspanialszych budowli świata: zajmuje ok. 2,5 ha, obejmuje ok. 300 sal, wytwórnię pachnideł, łaźnie, pomieszczenia dla służby, pralnie i stajnie. Karawany przywożą do Mari z Dilmun miedź, oliwę, skóry i owce. Miasto jest wielkim ośrodkiem rzemiosła i sztuki.
- XVIII w. p.n.e. - W Asyrii przez 40 lat rządzi Iszmedagan I, syn Szamsziadada.
Z czasem odrzuca zwierzchność Babilonii, dzięki czemu jego syn Mutaszkur i następcy w XVIII w. p.n.e. (Rimusz, Asinum, Aszurdugul, Aszuraplaidi, Nasirsin, Sinnamir, Ipki Isztar, Adadsalulu i Adazi) mogą budować silne państwo.
Ok. 1760 r. p.n.e. - Hammurabi pokonuje króla Zimri-Lim i podbija jego kraj. W ten sposób królestwo Mari znika z kart historii.
XVII w. p.n.e. - Coraz silniejsza Asyria dąży do opanowania północnej Mezopotamii.
Rządzą Belubani (syn Adazi), Libaja (syn Belubani), Szarmadad I (syn Libaji) i Iptarsin (syn Szarmadada).
- 1647 - 1620 r. p.n.e. - Bazaja (syn Belubani), najdłużej rządzący władca Asyrii w XVII w. p.n.e.
Jego następcy, Lullaja (1620-1614), Szuninua (1613-1600, syn Bazaji), Szarmadad II (1600-1597, syn Szuninuy), Eriszum III (1598-1584, syn Szuninuy), Szamsziadad II (1583-1578, syn Eriszuma III) i Iszmedagan II (1577-1562, syn Szamsziadada II) przekształcają Asyrię w lokalne mocarstwo.
XVII/XVI w. p.n.e. - Hetyci podbijają Jamchadu.
Połowa 2. tysiąclecia p.n.e. - Spisanie asyryjskich praw na wzór kodeksów Babilonii.
XV w. p.n.e. - Huryci zdobywają i plądrują Assur. Co prawda, nie potrafią trwale opanować Asyrii, ale hamują asyryjską ekspansję na sto lat.
XIV w. p.n.e. - Asyryjscy władcy stopniowo odbudowują państwo rozbite przez Hurytów.
Assuruballit I (1363-1328) jako pierwszy władca Asyrii przyjmuje tytuł króla zamiast dotychczasowego namiestnika Assura. Adadnirari I (1305-1274, prawnuk Assuruballita) zdobywa drogę do Syrii kosztem Hetytów.
Jego syn i wnuk, Salmanasar I (1273-1244) i Tukultininurta I (1243-1207), podbijają północną Mezopotamię (dawne obszary Hurytów) oraz szlak handlowy przez Eufrat.
- XIII/XII w. p.n.e. - Gospodarczy i polityczny kryzys Asyrii za królów Assurnadinapli (1206-1203, syn Tukultininurty I), Assurnirari III (1202-1197, bratanek Assurnadinapli) i Enlilkudurriusur (1196-1192, syn Tukultininurty I).
Asyryjczycy tracą wszystkie zdobycze terytorialne, utrzymując tylko ziemie nad środkowym Tygrysem.
XII w. p.n.e. - Asyria za Ninurtaapilekura (1191-1179), jego syna Assurdana I (1178-1133) i Assurresziszi I (1132-1115, wnuk Assurdana I) odzyskuje część ziem do gór Zagros i rzeki Chabur.
1114 - 1076 r. p.n.e. - Król Tiglatpilezar I (syn Assurresziszi) czyni Asyrię dominującą siłą Mezopotamii.
Jest to możliwe między innymi dzięki oddziałom łuczników na koniach, którzy są szybsi, sprawniejsi i bardziej zwrotni od łuczników na rydwanach. Używają przy tym wygodnych, krótkich łuków kompozytowych zbudowanych z kilku sklejonych warstw zapewniających dużą siłę i daleki zasięg strzału.
Tak wyposażona i dobrze zorganizowana asyryjska armia jest w tym czasie jedną z najsprawniejszych na świecie. Agresywna Asyria podbija Babilonię i resztę Mezopotamii. Dociera aż do Morza Śródziemnego, a portowym miastom Syrii narzuca haracz i zmusza Fenicjan do uznania jego zwierzchności. Na zachodzie zdobywa wpływy nawet na Cyprze. Skutecznie odpiera najazd Aramejczyków.
Rozwój handlu i rzemiosła powoduje powstawanie nowych miast i rozbudowę już istniejących jak na przykład Niniwa nad Tygrysem.
Od XI w. p.n.e. - Trwają powtarzające się niszczycielskie najazdy Aramejczyków z zachodu, którzy podbijają dużą część Mezopotamii (łącznie z Babilonią), tworząc wiele drobnych państewek. Powoduje to ponowne osłabienie Asyrii.
934 - 912 r. p.n.e. - Asyryjski król Assurdan II wreszcie powstrzymuje uporczywe najazdy Aramejczyków.
908 r. p.n.e. - Panujący w latach 909-889 p.n.e. syryjski król Adadnirari II (syn Assurdana II) pokonuje Aramejczyków w Syrii. Swemu synowi Tukultininurcie II (890-884) zostawia kraj zabezpieczony przed najazdami, odbudowany i gotowy do ekspansji.
IX w. p.n.e. - W Asyrii upowszechnia się żelazna broń przejęta od Hetytów. Asyryjczycy eksploatują złoża żelaza znajdujące się na podbitych ziemiach Hurytów.
883 - 859 r. p.n.e. - Panuje król Assurbanipal (Assurnasirpal) II, syn Tukultininurty II.
Cieszy się ponurą sławą władcy niezwykle okrutnego. W ciągłych podbojach poszerza granice Asyrii. Rozbija Aramejczyków i zajmuje północną Syrię, docierając aż do Morza Śródziemnego (granice jego wpływów odpowiadają obszarowi Żyznego Półksiężyca). Mimo to syryjscy władcy stale buntują się i zmuszają Asyrię do częstych interwencji zbrojnych w ciągu IX-VIII w. p.n.e., zwłaszcza przeciw królestwom Arwad i Damaszek. Assurbanipal przenosi stolicę państwa z Assur do Kalah.
- 859 - 824 r. p.n.e. - Panuje Salmanasar III, syn Assurbanipala.
W 858 r. p.n.e. pustoszy północną Syrię i podbija niektóre porty oraz Izrael, a Fenicjan zmusza do zapłacenia haraczu. Zajmuje Babilonię po części zamieszkaną już przez Aramejczyków. Niedługo później najeżdża Urartu.
853 r. p.n.e. - Antyasyryjski bunt koalicji jedenastu syryjskich państw pod wodzą królestwa Damaszku i Hamat. Kończy go zwycięska dla Asyrii bitwa pod Karkar nad Orontesem, ale mimo to Salmanasar na kilka lat rezygnuje z podbojów. Dopiero w 841 r. p.n.e. znów pustoszy Syrię i oblega Damaszek (bezskutecznie).
824 - 811 r. p.n.e. - Panuje Szamsziadad V. Asyria nadal nie potrafi utrzymać władzy nad państwami syryjskimi.
Ok. 810 - 806 r. p.n.e. - Królowa Szammuramat (Semiramida), żona Szamsziadada V, rządzi jako regentka.
Do historii przechodzi z opinią władczyni prowadzącej pokojową politykę zewnętrzną. Za jej panowania powstają legendarne wiszące ogrody zbudowane na specjalnych, kamiennych łukach.
806 - 783 r. p.n.e. - Asyrią rządzi Adadnirari III, syn Szamsziadada i słynnej królowej Szammuramat.
783 - 745 r. p.n.e. - W Asyrii panują synowie Adadnirariego III: Salmanasar IV (do 773 r. p.n.e.), Assurdan III (do 754 r. p.n.e.) i Assurnirari V (do 745 r. p.n.e.). Ekspansja Urartu i bunty w poszczególnych prowincjach osłabiają państwo. Lokalni władcy Syrii ogłaszają niepodległość.
745 - 727 r. p.n.e. - Tiglatpilezar III zostaje królem dzięki poparciu wojska.
Podbija Mezopotamię i Syrię, zajmuje Arwad (740), Samarię (po 738), terytoria Filistynów (734), Galileę, skąd deportuje ludność i Gilad (734) oraz Damaszek (732). Nie potrafi jednak do końca spacyfikować zajętego obszaru.
Dokonuje też niszczycielskiego najazdu na Urartu, żeby osłabić zbyt silnego i agresywnego sąsiada.
727 - 722 r. p.n.e. - W Asyrii panuje Salmanasar V (syn Tiglatpilezara III). Tłumi bunt w Izraelu.
722 - 705 r. p.n.e. - Panuje król Sargon II.
Jest to złoty okres Asyrii po podboju ziem Hetytów i Izraela w 721 r. p.n.e. oraz spustoszeniu groźnego Urartu. W latach 721-709 Sargon II walczy z buntem Marduk-apal-iddina (Merodach-Baladan) w Babilonie, który w końcu tłumi podczas zwycięskiej wyprawy w latach 710-709. Po tym zwycięstwie Sargona Dilmun bez walki uznaje się za asyryjskiego wasala.
Sargon II zapoczątkowuje nową dynastię i przenosi stolicę do Dur Sarrukin (Dur Szarrukin, późniejszy Chorsabad). Rozwijają się duże miasta, jak na przykład Nimrud, z licznymi pałacami władców.
- 705 - 681 r. p.n.e. - Niespokojne panowanie asyryjskiego króla Sanheriba, który musi prowadzić liczne wojny i uśmierzać mnożące się bunty. Przenosi stolicę do Niniwy, którą uznaje za miejsce bezpieczniejsze od Dur Sarrukin.
W 703 r. p.n.e. Marduk-apal-iddin znów ogłasza się królem Babilonu, lecz Sanherib zbrojnie odzyskuje miasto.
W 701 r. p.n.e. pacyfikuje zbuntowaną Syrię i Fenicję: Sydon, Aszkelon, Ekron i Judę (oblega Jerozolimę).
Sanherib podporządkowuje sobie Elam, a Dilmun nakłania do uznania się za wasala Asyrii. Potem Sanherib wraca do znów zbuntowanego Babilonu, jego mieszkańców morduje lub zamienia w niewolników, a miasto każe zburzyć i zmienić bieg rzeki, aby je zalać wodą (689). W 688 r. p.n.e. walczy z Egiptem wspierającym nowy bunt Izraela.
681 r. p.n.e. - Królowa Nakija i jej syn Assurhaddon organizują spisek przeciw Sanheribowi i do niedawna wszechwładny król zostaje zamordowany.
681 - 669 r. p.n.e. - Panuje król Assurhaddon, syn Sanheriba. Tłumi bunty w Fenicji po zburzeniu Sydonu, prowadzi wojny z Urartu, a w latach 673-670 p.n.e. podbija północny Egipt (lokalne walki trwają aż do 663 r. p.n.e.). Walczy z Medią, Mana i Scytami. Rządzi największym w tej epoce imperium świata sięgającym od Egiptu i Syrii do centralnej Anatolii oraz Zatoki Perskiej wraz z Dilmun. Nawet plemiona północnej Arabii (zwanej Aribi) formalnie uznają władzę Asyrii.
Potężny monarcha odbudowuje Babilon, a Niniwę przekształca w kwitnący ośrodek kultury. Z drugiej jednak strony jest znany z okrucieństwa. Płaskorzeźby i inskrypcje opisują masowe mordy dokonywane na jego rozkaz, obdzieranie ludzi ze skóry i układanie stosów z odciętych głów przeciwników, gromady niewolników chwytanych w podbitych krajach. Królewski dwór słynie z bogactwa, hucznych zabaw i seksualnych orgii związanych z kultem bogini Isztar.
- Od 669 r. p.n.e. - W Asyrii rządzi Assurbanipal III, syn Assurhaddona.
Łamie bunt w Egipcie, a potem w Babilonii (664-663). Tłumi popierany przez Elam bunt swego brata Szamaszumukina (652), który ginie walcząc w płonącym, zburzonym Babilonie (648). Najeżdża Elamitów (646-645) i zdobywa Suzę (639). Podporządkowuje sobie słabnące Urartu.
Traci jednak wpływy w Arabii, a Egipt odzyskuje niepodległość, wykorzystując osłabienie Asyrii wywołane kolejnymi buntami oraz zagrożeniem ze strony Medów, Kimerów i Scytów.
Mimo to kraj kwitnie jako centrum kultury. W Niniwie, największym ośrodku religijnym i kulturalnym tej epoki, powstaje gigantyczna królewska biblioteka, gromadząca wielojęzyczne dzieła wszystkich ludów Mezopotamii. Król i arystokraci budują wspaniałe pałace i świątynie. Mimo to państwo popada w coraz głębszy kryzys gospodarczy i stopniowo traci kontrolę nad Babilonią.
- 629 - 612 r. p.n.e. - W Asyrii panuje król Szinszariszkun, syn Assurbanipala III.
Nie potrafi odeprzeć ataku Medii. Chaldejczycy zajmują Babilon (626), a Medowie przekraczają Tygrys i zdobywają Assur w 614 r. p.n.e. Widząc, że walkę przegra Szinszariszkun każe spalić wszystkie swoje najcenniejsze bogactwa i kobiety, aby nie wpadły w ręce wroga.
- 612 r. p.n.e. - Chaldejczycy niszczą Niniwę (potem powstanie tu miasto Mosul), a król Szinszariszkun ginie.
Assuruballit II (611-609) tworzy wtedy asyryjski rząd na wygnaniu w mieście Harran i uzyskuje poparcie Egiptu zaniepokojonego powstaniem nowej potęgi, która jest dużo groźniejsza od osłabionej Asyrii. Niestety w 609 r. p.n.e. Assuruballit II zostaje wypędzony z Harran przez Chaldejczyków i ucieka do miasta Ribla na zachód od Eufratu. Wiadomo jednak, że i tam nie zazna spokoju, ponieważ stanowi zagrożenie dla Państwa Nowobabilońskiego, czyli Chaldei.
- 605 r. p.n.e. - Wojska medyjsko-babilońskie w morderczej bitwie rozbijają armię asyryjsko-egipską pod Karkemisz nad Eufratem w północnej Syrii. To oznacza koniec asyryjskiego państwa.
Asyryjczycy zaś stopniowo wtopią się w pokrewne im ludy semickie, które opanowały północną Mezopotamię i Syrię. Jedynie izolowane wioski posługujące się starożytnym językiem asyryjskim przetrwają w górach Syrii aż do XX w. n.e.