← CyprAfganistan →

Mana, Media, Achemenidzi, Partowie, Sassanidzi, Persja i Iran

• 6. - 2. tysiąclecie p.n.e. - Wyżyna Irańska znajduje się w obszarze wpływów kultur rolniczych z Doliny Indusu i Mezopotamii (Sumeru). Na pustyni Desz-e-Lut rozwija się cywilizacja rolnicza.

Północna część Wyżyny Irańskiej jest zdominowana przez kultury koczowników wywodzące się z wielkich stepów Eurazji.

• XIV - XII w. p.n.e. - Indoeuropejskie koczownicze plemiona irańskie wkraczają na Wyżynę Irańską od północy i ją stopniowo podbijają. Sami nazywają siebie Ajria, co oznacza szlachetnych. Stąd późniejsza nazwa całego kraju - Iran. Charakterystyczną cechą kultury tego ludu jest ceramika w kolorach od szarego do czarnego oraz wprowadzenie żelaza.

W tym czasie rozwijają się też pierwsze miasta jak na przykład Ekbatana na północ od gór Zagros w zachodniej części Wyżyny Irańskiej oraz Rhagae u stóp gór Elburs.

• XI - VIII w. p.n.e. - Indoeuropejscy koczownicy ze stepów pod wpływem wyższej kultury miejscowych rolników przechodzą do osiadłego trybu życia. Najszybsze przemiany zachodzą na zachodzie, gdzie są silne wpływy Mezopotamii, a zwłaszcza Asyrii. Tam osiedlają się ludy Mana i Medowie. Drugi obszar, gdzie wcześnie rozwija się kultura rolnicza, to rejon Zatoki Perskiej zamieszkany przez plemiona Parsua. Tam powstają też pierwsze ośrodki scentralizowanej władzy politycznej wokół siedzib najbogatszych i najsilniejszych rodów. Coraz częściej też siedziby te przekształcają się w twierdze.

Z tym okresem są związane legendy o królu imieniem Kajomars. To on ma być twórcą państwa, a jego następcy uczą swoich poddanych sztuki uprawiania ziemi, obróbki metalu, rzemiosła, pisania itp.

W tej legendarnej epoce mają też żyć sławny bohater-wojownik Rostam oraz jego uczeń dzielny Sijawusz walczący z sąsiednimi krajami.

• IX w. p.n.e. - Irańskie plemiona Mana nad jeziorem Urmia zakładają groźną dla Asyrii konfederację.

Na południowy wschód od Urmii działa centrum kultu ognia w Shiz (Taht-i Sulaiman) zbudowane wokół świętego stawu. Potem cel pielgrzymek.

• Ok. 843 r. p.n.e. - Pierwsze wzmianki o Mana w tekstach asyryjskich.

• VIII w. p.n.e. - W zachodniej części Iranu kształtuje się państwo Medów.

Na czele Medów stoją w tym czasie królowie-patriarchowie: Warbaakszatta, Modakku, Sosarmas, Artakszatra i Kszatrita I. Pierwszym szerzej znanym władcą jest Dejok (Dajaukku, według Herodota Dejokes, syn Fraortesa, panujący w 700-647 r. p.n.e.). Stolicą Medii zostaje miasto Ekbatana.

Medowie słyną z pięknej biżuterii, o czym mówią dokumenty i świadczą archeologiczne znaleziska, jak na przykład złote wyroby z Ziwije i srebrne z Nush-i Jan

• Po 700 r. p.n.e. - Konfederacja Mana jest sprzymierzona ze Scytami, którzy tworzą silne państwo na północ od jeziora Urmia. Stolicą Mana jest miasto Izirtu.

Sojusznicy razem walczą przeciw Asyrii, dzięki czemu Mana rozszerza swoje posiadłości na zachodzie.

• VII w. p.n.e. - W Medii panuje Kszatrita II (następca Dejoka).

Achemenes (właściwie Haksamanisz) rządzący plemieniem Parsua w południowym Iranie nad Zatoką Perską zakłada dynastię Achemenidów, co jest uważane za początek Persji. Jednak ani on, ani jego syn i następca Czajszipisz nie są w pełni samodzielni.

W tym czasie większość Medów i Persów wyznaje mazdaizm, czcząc najwyższego boga światłości Ahura Mazdę.

Kapłanem i prorokiem tej religii jest Zoroaster (właściwie Zaratusztra, po persku Złota Gwiazda) pochodzący z Chorasanu, czyli północno-wschodniego Iranu na zachód od Hindukuszu.

Według legendy po jego narodzinach dom trzy dni błyszczał jasnym światłem. Późniejsze lata jednak nie są tak szczęśliwe, ponieważ plemię Zoroastra zostaje wymordowane w trakcie walk, a on sam musi uciekać. Do trzydziestego roku życia hoduje wielbłądy, ma żonę i czworo dzieci. Potem jednak opuszcza dom i po medytacjach na górze Sawalan doznaje oświecenia. Ukazuje się mu świetlisty duch Wohu Manah (Dobra Myśl), który pokazuje prorokowi jedynego boga Ahura Mazdę (monoteizm). Przez następnych 10 lat Zoroaster uczy o Ahura Mazdzie, walce dobra i zła (dualizm), głosi dobro tożsame ze światłem i świętym ogniem i przepowiada jego zwycięstwo. Niestety, nie znajduje zrozumienia, a nawet spotyka się z wrogością. Uciekając przed prześladowaniami, trafia do Chorezmu i tam, na dworze Wisztaspy, po trzech dniach dyskusji pokonuje przeciwników. Mimo knowań kapłanów oskarżających go o magię, zdobywa wyznawców dzięki cudownemu uzdrowieniu konia władcy. Tradycja utrzymuje, że nawrócenie Wisztaspy wywołało najazd sąsiadów, lecz władca Chorezmu zwyciężył wrogów, tym samym udowadniając swoją rację.

Zoroaster zaś niedługo przed śmiercią spisuje swoje nauki. Legenda głosi, że umiera, zanurzając się w jeziorze Kasaoja w Pamirze. Kiedyś dziewica, która o świcie wykąpie się w tym jeziorze urodzi następnego proroka o imieniu Saoszjant, który poprowadzi ludzi do ostatecznego zwycięstwa światła nad mrokiem.

• Ok. 650 - 630 r. p.n.e. - Osłabienie Asyrii ułatwia ekspansję Scytom, którzy podporządkowują sobie Medię i Mana. Przez 20 lat oba państwa muszą płacić Scytom daninę. W tym czasie Medią rządzi scytyjski władca Madjas.

• Od 625 r. - Kjaksares I rządzi w Medii. Wypiera Scytów i umacnia swoją pozycję hegemona na obszarze Iranu.

• 635 - 625 r. p.n.e. - W Persji panuje Cyrus I (Kurusz, po persku kuro oznacza dostojnego albo podobnego do Słońca) syn Czajszipisza. Jest wasalem Asyrii.

• 614 - 612 r. p.n.e. - Media Kjaksaresa I w przymierzu z Chaldeą atakuje i rozbija Asyrię.

• Do 605 r. p.n.e. - Kjaksares I podporządkowuje sobie Mana, Scytów, Urartu i Arme-Supria, a Persję Achemenidów czyni swoim wasalem.

• Ok. 600 r. p.n.e. - Kjaksares I zajmuje Elam i wprowadza monety wzorem Azji Mniejszej.

• Ok. 585 r. p.n.e. - Lidia powstrzymuje ekspansję Medii na zachód po wielkiej bitwie nad graniczną rzeką Halys w Azji Mniejszej. Mimo to medyjskie imperium jest ogromne: panuje nad całym Iranem aż do Beludżystanu na zachodnim brzegu Indusu i Azji Środkowej, a na zachodzie sięga do wschodniej Anatolii i obejmuje Mały Kaukaz.

W tym czasie Medią rządzą Isztumegu (Astiages) i Kjaksares II.

• 559 - 529 r. p.n.e. - Cyrus II Wielki z rodu Achemenidów rządzi w Persji (na południe od centrum Medii).

Według legend i opowieści Herodota władca Medii Astiages miał sen, że jego córka Mandana urodzi syna, który podbije Azję. Przestraszony wydał ją więc za skromnego Persa Kambyzesa, a swego wnuka Cyrusa kazał zabić. Jednak pasterz Mitrydates potajemnie wychował chłopca, który jako przywódca Persów zmontuje potem antymedyjski spisek.

Cyrus słynie z mądrości i sprawiedliwości, a wobec podbitych ludów jest tolerancyjny, na przykład nikomu nie narzuca religii. Dzieli państwo na satrapie (prowincje), reorganizuje administrację i wprowadza nową organizację wojska. Przede wszystkim rozwija szybką konnicę, która rozbija wroga nagłymi atakami.

Popiera rozwój handlu i dlatego też wprowadza perską złotą monetę. Wzdłuż południowych wybrzeży Persji wiodą morskie szlaki handlowe łączące Egipt i Indie. Równoległe szlaki lądowe prowadzą z Azji Środkowej nad Morze Śródziemne. Persowie handlują wełną, tkaninami, dywanami, metalami, drogimi kamieniami i przyprawami sprowadzanymi z odległych krain. Sławę zdobywa irańska przyprawa z wonnego soku rośliny Ferula assa-foetida poszukiwana w całej Eurazji. Ważnym towarem jest też wino wytwarzane między innymi na przedpolu Kaukazu.

O pochodzeniu wina krążą w Persji legendy, utrzymujące, że jedna z nałożnic Dżamszida cierpiała na ból głowy. Przez pomyłkę wypiła przefermentowany sok z winogron i niemal natychmiast poczuła się senna. Kiedy zaś obudziła się, stwierdziła, że nie boli ją głowa. Sok okazał się winem.

• 555 - 550 r. p.n.e. - Powstanie Persów przeciw Medii.

Armia Medii ponosi klęskę, a medyjska stolica Ekbatana dostaje się w ręce Persów. Cyrus II staje się najpotężniejszym władcą Wyżyny Irańskiej. Niedługo potem zakłada nową stolicę Persji w Pasargade.

• 547 - 546 r. p.n.e. - Persowie zajmują Armenię i centrum Azji Mniejszej.

W 546 r. p.n.e. podbijają Lidię z jej słynnymi kopalniami złota i podporządkowują sobie greckie kolonie na wybrzeżach.

• 538 r. p.n.e. - Persja podbija Chaldeę, a następnie całe wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego. Achemenidzi podporządkowują sobie również wybrzeża Omanu.

Cyrus mianuje swego syna Kambyzesa królem Babilonii, lecz po dziesięciu miesiącach odsuwa go od władzy.

• 529 r. p.n.e. - Nieudana wyprawa Cyrusa II przeciw Scytom. Władca ginie w bitwie w Azji Środkowej.

• 529 - 522 r. p.n.e. - Kambyzes II włada Persją.

Budzi niezadowolenie wielmożów, ponieważ próbuje ograniczać ich samodzielność, a jego polityka zewnętrzna nie przynosi wymiernych efektów finansowych. Znany jest z ponurego usposobienia i zaburzeń umysłowych.

• 525 r. p.n.e. - Podbój Egiptu. Kambyzes II ogłasza się faraonem zapoczątkowując w Egipcie 27. dynastię.

Bezcześci egipskie świątynie, znieważa kapłanów w Waset i prowokacyjnie każe zabić świętego byka Apisa w Men Nefer. Według tradycji wkrótce zapłaci za to obłędem i przedwczesną śmiercią.

Faraonami będą potem kolejni władcy Persji: Dariusz I, Kserkses I, Artakserkses I, Dariusz II i Artakserkses II. Aż do czasów Aleksandra Macedońskiego Persja pozostanie największym imperium świata rozciągającym się od Indusu do Anatolii.

• 523 - 522 r. p.n.e. - Jak głosi plotka, Kambyzes II każe zamordować swojego przyrodniego brata Bardiję (Bardiusza), który przewyższał go pod wieloma względami i mógł nawet zdobyć tron. Herodot relacjonuje, że Kambyzes miał sen o Bardiji siedzącym na tronie i pod jego wpływem postanowił pozbyć się groźnego konkurenta. Kambyzes próbuje ukrywać śmierć Bardiji, żeby nie wywołać zamieszek.

Kiedy jednak zbyt długo pozostaje w Egipcie, traci kontakt z perskimi realiami i nie jest w stanie kontrolować sytuacji, co ośmiela buntowników. Wybucha kilka buntów, a najgroźniejsze jest wielkie antyperskie powstanie Medów, które prowadzi sławny wódz i mag Gaumata. Medyjscy powstańcy usuwają perskich zarządców i na krótko odzyskują kontrolę nad swoim krajem. Co więcej, duża część Persji uznaje jego władzę.

• 522 r. p.n.e. - Kambyzes wyrusza z Egiptu, żeby spacyfikować bunty, lecz umiera w niewyjaśnionych okolicznościach, co oczywiście budzi rozmaite domysły. Sytuację wykorzystuje Gaumata i ogłasza się nowym panem Persji. Przenosi stolicę do Medii. Nie potrafi jednak zapanować nad arystokratycznymi rodami, które spiskują przeciw nowemu, niedoświadczonemu władcy. Kilka miesięcy później ginie w mieście Nisa zabity przez siedmiu spiskowców, wśród których znajduje się przyszły Dariusz I.

• 522 r. p.n.e. - Dariusz I, syn Bardiji, przejmuje władzę przy poparciu kilku wpływowych rodów.

Tłumi powstanie Medów (chyba nieprzypadkowo jego imię tłumaczy się jako Ten, Który Zachowuje) związane z nauką proroka Zoroastra, która pełni rolę ideologicznej broni przeciw despotyzmowi Achemenidów. Dla upamiętnienia swojego zwycięstwa nad Medami Dariusz każe wyryć trójjęzyczną inskrypcję klinową po staropersku, akadyjsku i elamicku, na skale góry Behistun (po staropersku Bagastana, co oznacza Boskie Miejsce).

Reorganizuje państwo, dzieląc je na 22 nowe satrapie, tworzy rozbudowaną administrację ze ścisłym podziałem zakresu działania jej poszczególnych urzędów, a także reorganizuje system prawny. Każe rozbudowywać sieć dróg i tworzy sprawną pocztę ze sztafetami biegaczy lub jeźdźców do przesyłania wiadomości dla króla, zwłaszcza między stolicami, Babilonem, Suzą (Tus) i Ekbataną oraz peryferiami państwa. Popiera handel i gospodarkę, bije złotą monetę (znaną jako darejka).

Persja zawdzięcza swoją imperialną potęgę sprawnej i licznej armii wyposażonej między innymi w świetne łuki (kompozytowe a czasem refleksyjne), choć rzadko noszącej pancerze inne niż z utwardzonej skóry lub drewna.

Dariusz I opiera siłę państwa na ekonomii, więc nie interesuje się religią poddanych, lecz żąda rozliczania podatków. Kwitną miasta utrzymujące się z rzemiosła i handlu jak Aspadana w zachodnim Iranie na stokach gór Zagros. Na jego polecenie Grek Skylaks płynie od ujścia Indusu do Zatoki Perskiej, aby ustalić trasę komunikacji zarówno wojskowej, jak i handlowej.

• 520 - 460 r. p.n.e. - Na życzenie Dariusza I Wielkiego powstaje nowa stolica, pałac i twierdza Parsua (znana też pod grecką nazwą Persepolis) zbudowana w środkowej Persji na południe od Pasargade na specjalnie przygotowanym sztucznym tarasie. Równolegle rozbudowuje się Suza (Tus). Między Pasargade i Parsua Dariusz każe przegrodzić murami wielki wąwóz Bolaghi: powstaje tam teren myśliwski władcy, rodzaj parku i rezerwatu. Innym symbolem potęgi Achemenidów jest wspaniała królewska nekropolia Naksz-i-Rustan z wielkimi grobowcami wykutymi w skale.

• 513 r. p.n.e. - Nieudana wyprawa przeciwko Scytom na północ od Morza Czarnego.

• 512 r. p.n.e. - Persja podbija zachodnie Indie opierając granicę o Indus, a w Europie zajmuje Trację, chociaż Triballowie pozostają niezależni.

• 500 - 494 r. p.n.e. - Antyperski bunt greckich miast w Azji Mniejszej wsparty przez Ateny.

• V w. p.n.e. - Na stepowych obszarach północnego Iranu na południe od Amu-darii istnieje konfederacja koczowniczych plemion pod nazwą Dahu. Wspomina o niej inskrypcja Kserksesa wyliczająca ludy i prowincje państwa Achemenidów.

• 492 r. p.n.e. - Nieudana próba podboju Aten w odwecie za pomoc udzieloną buntownikom w Anatolii.

• 486 - 465 r. p.n.e. - Panuje król Kserkses I, syn Dariusza I.

W ciągu swego panowania rozbudowuje stolicę w Parsua i dba o rozwój kultury, często przy tym zatrudniając artystów z Grecji. Specjalnym rozporządzeniem znosi kult Dewów, uznając je za demony i głosi kult Ahura Mazdy, a siebie ogłasza prorokiem i zbawicielem, aby zneutralizować wpływy zbyt rewolucyjnego zoroastryzmu.

Od początku musi walczyć o utrzymanie jedności rozległego i niejednolitego państwa: tłumi powstanie w Egipcie (485 r. p.n.e.) i Babilonie (ok. 482 r. p.n.e.). Z drugiej zaś strony próbuje podbić Grecję (481 r. p.n.e.), ale napotyka zbyt silny opór.

Podczas wyprawy na Grecję w 480 r. p.n.e. każe zbudować pontonowy (pływający) most ze statków przez cieśninę Hellespont (1,5 km) z Azji Mniejszej do Europy, aby przeprawić swoją armię. Buduje też kanał (ponad 2 km) u podstawy półwyspu Athos chcąc uniknąć morskiej drogi dookoła, gdzie grożą sztormy. Są to jedne z większych technicznych i organizacyjnych wyczynów tej epoki, choć nie dały efektów militarnych ani politycznych.

• 465 r. p.n.e. - Kserkses I zostaje zamordowany w wyniku spisku zorganizowanego przez kastrata marszałka dworu Aspamitresa oraz dowódcę gwardii Artabanosa. W walce o władzę do głosu dochodzi Artakserkses, jeden z królewskich synów, który każe zamordować swego starszego brata Dariusza jako głównego pretendenta do tronu.

• 464 - 424 r. p.n.e. - Artakserkses I rządzi Persją.

Wzorem poprzednich władców Persji, próbuje zająć Ateny, które uparcie wspierają większość antyperskich buntów, ale ponosi klęskę. Tłumi za to antyperskie powstanie w Baktrii. W Egipcie zaś w 460 r. p.n.e. pokonuje buntowników prowadzonych przez Inarosa (syna Psametyka III) i Amyrtajosa z Sais, a wspieranych przez flotę z Aten.

W czasie kolejnych wojen wyróżnia się eunuch Hermotim. perski minister wojny znany z pomysłowości i samodzielności myślenia.

• 424 r. p.n.e. - Po śmierci Artakserksesa I na tron wstępuje Kserkses II, lecz po 45 dniach ginie zamordowany na rozkaz swojego przyrodniego brata Sekydianosa. On jednak też nie potrafi utrzymać władzy i wkrótce zostaje zabity przez Dariusza, syna Artakserksesa I.

• 424 - 404 r. p.n.e. - Panuje Dariusz II.

Stabilizuje sytuację po walce o władzę, lecz Persja odczuwa skutki wieloletnich wojen i powstań, a wciąż wybuchają nowe, na przykład groźny bunt Egipcjan w 410 r. p.n.e. To wymaga utrzymywania silnej armii, co jest kosztowne i przekłada się na wysokie podatki. Niestety, podatki pobierane w metalu lub monetach rujnują chłopów. Chodzi o to, że gospodarka jest oparta na rolnictwie i wymianie dóbr bez pośrednictwa pieniądza, a chłop ma płacić państwu podatki w monetach. Musi więc je zdobyć, o czym dobrze wiedzą klienci kupujący produkty rolne i wymuszają możliwie niskie ceny. Jeżeli rolnik nie zgodzi się na daną cenę, nie otrzyma żadnych pieniędzy i nie będzie mógł zapłacić podatku. To zaś oznacza poważne konsekwencje łącznie z konfiskatą majątku, sprzedaniem do niewoli lub karą śmierci. W rezultacie władca dysponuje coraz większymi zasobami pieniądza, ale społeczeństwo biednieje, a gospodarka podupada.

• 404 - 358 r. p.n.e. - Rządy Artakserksesa II, syna Dariusza II.

Persja traci Egipt w 404 r. p.n.e. Pogłębiają się problemy gospodarcze. Na domiar złego satrapowie zarządzający poszczególnymi prowincjami często prowadzą własną politykę i mniej lub bardziej otwarcie dążą do samodzielności.

• Ok. 400 r. p.n.e. - Grecki lekarz Artakserksesa II, Ktesias z Knidos, spisuje wszelkie dostępne dane o Indiach. Jest pierwszym Europejczykiem piszącym o małych, włochatych, czarnych karłach (Negritos) i Weddach.

• 387 r. p.n.e. - Persja narzuca swoją władzę greckim miastom w Azji Mniejszej, lecz po buntach w 363 r. p.n.e. niektóre zdobywają niezależność. Na przykład w Karii samodzielnym władcą staje się król Mauzolos (377-353), który zasłynie jako fundator ogromnego grobowca zwanego mauzoleum postawionego w stołecznym Halikarnasie.

• 358 - 338 r. p.n.e. - Król Artakserkses III, syn Artakserksesa II.

Musi walczyć z kolejnymi powstaniami w Fenicji (346 r. p.n.e.), Syrii, Izraelu i Azji Mniejszej. Przejściowo odzyskuje władzę nad Egiptem, ale nie udaje mu się zapanować nad satrapami. Kiedy próbuje ograniczyć ich samowolę, zostaje zamordowany w wyniku spisku zaufanego kastrata i zarazem ministra Bagoasa (starszego), który osadza na tronie marionetkowego władcę Arsesa, syna ofiary. Po dwóch latach Bagoas morduje cały ród królewski, a tron oddaje Dariuszowi. Potem podejmie próbę otrucia także Dariusza, lecz nowy władca zostaje ostrzeżony i zmusza Bagoasa do wypicia trucizny.

• 336 - 330 r. p.n.e. - Panowanie Dariusza III.

Persja okazuje się zbyt słaba, aby odeprzeć atak Aleksandra Macedońskiego i ulega po bitwie pod Issos (333 r. p.n.e.) oraz Gaugamelą (330 r. p.n.e.).

Obie bitwy pokazują wojskowy geniusz Aleksandra. Pod Issos w Syrii władca Macedonii wykonuje niebezpieczny a przez to nieoczekiwany manewr, przeprowadzając wojsko wąskim przejściem między skałami i morzem. Gdyby Persowie tam zaatakowali, oddziały Aleksandra nie miałyby żadnych szans - zostałyby wybite stłoczone i bez możliwości uformowania jakiegokolwiek szyku. Tylko samobójcy mogli tamtędy poprowadzić swoją armię, a jednak Aleksander to zrobił i zaatakował przeciwnika z niespodziewanej strony.

Równie ciekawa jest decydująca bitwa pod Gaugamelą koło miasta Arbela w północnej Mezopotamii. Wbrew panującym w tym czasie zasadom oddziały Aleksandra atakują szykiem ukośnym a nie na wprost. Na lewym skrzydle Macedończyków powstaje w ten sposób szerokie pole prowokujące szarżę ciężkiej perskiej jazdy i Persowie faktycznie szarżują. Zaczynają spychać Macedończyków, co wygląda na początek zwycięstwa Dariusza. Tymczasem na środku ciężkozbrojna macedońska falanga z długimi pikami wbija się w 10 tysięcy doborowych perskich gwardzistów i stopniowo ich miażdży. Nie pomaga nawet atak perskich rydwanów z ostrzami przymocowanymi do kół, bo Aleksander opracował metodę walki z tą morderczą bronią. Otóż nakazał swoim żołnierzom tworzyć w szeregach pozornie puste miejsca bez nastawionych pik. Konie oczywiście unikają ostrych pik żołnierzy Aleksandra, więc niemal automatycznie wjeżdżają w takie pułapki, a wtedy Macedończycy uderzają z boków. Efekt nowej taktyki okazuje się piorunujący - perskie rydwany zostają unieszkodliwione. Co więcej, jest to koniec rydwanów z ostrzami jako najpotężniejszej broni ofensywnej; odtąd bowiem coraz częściej będą je zastępować jeźdźcy na koniach.

W drugim etapie bitwy Aleksander jeszcze raz zaskakuje Dariusza. Prowadzi bowiem jazdę na prawym skrzydle Macedończyków wzdłuż linii przeciwnika, lecz nie atakuje, a oddala się od centrum bitwy. Persowie zaczynają więc posuwać się równolegle, aby zapobiec spodziewanemu atakowi z boku i okrążeniu. W rezultacie stopniowo tracą kontakt ze swoją piechotą walczącą w centrum. Nie wiedzą, że za macedońską jazdą ukrywają się piesi łucznicy i procarze biegnący równolegle do koni. Kiedy zaś perska jazda oddala się tak bardzo od swoich oddziałów, że powstaje duża luka między nimi i piechotą walczącą z falangą, Aleksander nagle zawraca konnych i wbija się w powstałą wyrwę. Natomiast perskich konnych zasypuje wtedy grad strzał, oszczepów i kamieni niewidocznych dotąd procarzy. Perska jazda nie może więc ścigać jeźdźców Aleksandra, kiedy ci razem z falangą ostatecznie rozbijają perską piechotę. Dariusz ucieka z pola bitwy. Aleksander nie ściga go, chociaż chciał zatknąć głowę pokonanego władcy na swojej pice; musi bowiem wspomóc lewe skrzydło wojsk macedońskich, które od początku bitwy było w najtrudniejszej sytuacji.

W 330 r. p.n.e. Parsua (Persepolis) zostaje zdobyta, obrabowana i częściowo spalona (jeden z najsłynniejszych pożarów w dziejach świata), stając się wielkim zespołem ruin zwanych Tacht-e Dżamszid. Tradycja głosi, że Aleksander nakazał podpalić wspaniałe pałace w odwecie za zniszczenie Partenonu w Atenach.

Pokonany Dariusz ucieka na wschód w góry, lecz jest uparcie ścigany przez Aleksandra, który chce go zabić lub ewentualnie uczynić swoim jeńcem. Tak się jednak nie stanie, ponieważ Dariusz zginie w końcu z ręki jednego z miejscowych władców pragnących zaskarbić sobie łaskę Aleksandra, co zresztą nie spodobało się macedońskiemu zdobywcy.

Ze śmiercią Dariusza kończy się dynastia Achemenidów, a ich ogromna monarchia staje się częścią jeszcze większego świata hellenistycznego.

Po rychłym rozpadzie państwa Aleksandra Persja wejdzie w skład monarchii Seleucydów.

Symbolem nowych porządków jest los Bagoasa (młodszego), słynącego z urody kastrata i kochanka Dariusza III. Bagoas po śmierci perskiego pana zostaje ulubionym partnerem homoseksualnych zabaw erotycznych Aleksandra Macedońskiego.

• IV/III w. p.n.e. - Koczownicze, stepowe plemię Aparnów (Parnów) należące do konfederacji Dahu najeżdża dawną satrapię Partawa (po grecku Partia) w północnej Persji, gdzie się osiedla i szybko przyjmuje irańską kulturę. Aparnowie wtapiają się w miejscowych Partów i wkrótce oni również są nazywani Partami.

• III w. p.n.e. - Partowie stopniowo powiększają zakres swojej niezależności od Seleucydów, czego wyrazem jest na przykład bicie własnej monety przez ich władców już ok. 280 r. p.n.e.

• Połowa III w. p.n.e. - Arszak I (po grecku Arsaces) organizuje bunt Partów przeciw Seleucydom, tworzy królestwo w północnym Iranie i ok. 238 r. p.n.e. zakłada niezależną dynastię Arszakidów (Arsacydów, Artaszesydów).

Seleucydzi zachowują władzę w Medii, a Parsua (Pars, Persyda na południu Iranu) jest wasalem Seleucydów.

• Ok. 209 r. p.n.e. - Seleucydzi podporządkowują sobie Arszaka II (panuje w latach 211-191 p.n.e., syn Arszaka I). Partia pozostanie zależna od Seleucydów również za czasów syna i wnuka Arszaka II - Priapatiosa (panuje w 191-176 r. p.n.e.) i Fraata I (panuje w 176-171 r. p.n.e.).

• II w. p.n.e. - Międzynarodową sławę zdobywają perskie dywany z wełny. Kupują je mieszkańcy wszystkich krajów Starego Świata od Chin do zachodniej Europy. Baśniowy latający dywan szybko staje się też elementem wielu legend jako magiczny pojazd popularny w opowieściach z Persji, Indii i Arabii.

Partowie popierają rozwój Szlaku Jedwabnego przyczyniając się tym samym do upadku szlaku transarabskiego w czasach helleńskich łączącego zachodnią Arabię z Mezopotamią. Kwitną zatem miasta handlowe na Szlaku Jedwabnym łączącym Balch na wschodzie oraz Ktezyfont, Antiochię i Aleksandrię na zachodzie. Przykładem jest Bam z cytadelą uznaną za największą na świecie twierdzę z niewypalonej cegły oraz starożytna metropolia Ekbatana.

• 171 - 138 r. p.n.e. - Mitrydates I (brat Fraata) rządzi Partią. Początkowo jest zależny od Seleucydów, ale wraz z rozwojem gospodarki Armenii rośnie samodzielność władcy.

• 141 - 138 r. p.n.e. Mitrydates I opanowuje Parsua (rdzenne terytorium Persów na południu), a potem zdobywa Seleucję nad Tygrysem, niszcząc państwo Seleucydów i zajmuje całą Mezopotamię. To oznacza koniec ery hellenistycznej w Iranie.

Kiedy Mitrydates odbiera Baktrii ziemie na zachód od rzeki Arios, Partia staje się główną siłą Iranu.

• Od 138 r. p.n.e. - Następcy Mitrydatesa I, jego syn Fraat II (panuje w 138-128 r. p.n.e.), wnuk Artaszes lub Artabanos I (panuje w 128-123 r. p.n.e.) i prawnuk Mitrydates II Wielki (panuje w 123-87 r. p.n.e.) przekształcają Partię w mocarstwo dominujące w całej Azji Zachodniej. Stolica Partii Ktezyfont na lewym brzegu Tygrysu wyrasta na wielki ośrodek nie tylko polityczny, lecz także kulturalny.

• Pierwsza połowa I w. p.n.e. - Narasta sprzeczność interesów z Rzymem dążącym do zdominowania Azji Zachodniej. Współzawodnictwo w tym regionie będzie trwało kilkaset lat, wyczerpując siły obu potęg.

W Partii panują kolejno: Gotarzes I (w 90-80 r. p.n.e.), Orod I (w 80-70 r. p.n.e.), Sanatrojkes (w 77-70 r. p.n.e.), Fraat III (w 70-57 r. p.n.e., syn Sanatrojkesa) i Mitrydates III (w 57-54 r. p.n.e., syn Fraata).

Z tego okresu pochodzi perska nazwa Rum oznaczająca Rzym. Potem, u Arabów i Turków, będzie ona opisywać wszystkie kraje zachodnie, czyli Europę.

• 54 - 53 r. p.n.e. - Najazd rzymskiego wodza Krassusa za panowania Oroda II (brata Mitrydatesa III). Rzymianie zostają pokonani pod Carrhae, a sam Krassus ginie podstępnie wciągnięty w zasadzkę.

• 38 r. p.n.e. - 2 r. n.e. - Panuje Fraat IV, syn i następca Oroda II.

• 36 r. p.n.e. - Partowie odpierają następny rzymski najazd pod wodzą Antoniusza, co wskazuje, jak silna jest monarchia Partów.

• I w. n.e. - Kolejni władcy Partów przekształcają zoroastryzm w narodową religię Persji z centrum w wielkiej świątyni Shiz (Taht-i Sulaiman). W tym czasie zostaje dokonana redakcja świętej księgi zoroastryzmu pod tytułem Awesta, gdzie znalazły się bardzo stare teksty zwykle przekazywane dotąd ustnie.

Władcy Partii na ogół niechętnie patrzą na religie z Rzymu traktowane jak narzędzie ideologicznej agresji ze strony wroga. Według tradycji jeden z dwunastu apostołów św. Szymon Gorliwy szerzy w Persji chrześcijaństwo, dopóki nie zostanie skazany na tortury i śmierć za burzenie posągów miejscowych bóstw.

W Mezopotamii św. Tomasz (po aramejsku Thoma Shilkha) we współpracy ze św. Bartłomiejem (Tulmay) i św. Tadeuszem (Addai) Judą z Edessy zakładają chrześcijański patriarchat Babilonu. Ich bezpośrednim następcą jest Agai, uczeń Tadeusza. Mimo wrogości ze strony Partów, patriarchat Babilonu staje się centrum chrześcijaństwa przez kilkaset lat oddziałującym na Iran, a nawet sięgającym dalej w głąb Azji.

• 113 - 117 r. n.e. - Za panowania Wologasesa III (panuje w latach 105-147 n.e.) i Chosroesa (109-129 r. n.e.) dochodzi do kolejnej wojny z Rzymem. Tym razem rzymski wódz Trajan pokonuje armię Partów, a w 115 r. n.e. zdobywa Ktezyfont, gdzie na tronie osadza posłusznego sobie władcę. Nie potrafi jednak trwale zapanować nad tak dużym państwem, więc po jego wycofaniu się Partowie pozostają niezależni.

• 162 - 166 r. n.e. - Wojna z Rzymem. Wologases IV (panuje w latach 147-191 n.e.) zdobywa rzymską Armenię i wkracza do Syrii. Jednak po pierwszych sukcesach Partowie ponoszą w końcu klęskę, a Rzymianie uzależniają od siebie część Mezopotamii.

• 191 -208 r. n.e. - Panuje Wologases V, który do roku 191 był władcą Armenii.

Partia pod jego rządami jest nadal silna, lecz coraz wyraźniej ujawniają się tendencje odśrodkowe.

• III w. n.e. - Walka o władzę czasem przekłada się na równoległe rządy dwóch pretendentów do tronu, co nie sprzyja umocnieniu państwa.

• III w. n.e. - Trudności państwa Partów znajdują odbicie w powstaniu nowych idei religijnych.

Mani, nawiązując do chrześcijaństwa, ogłasza się prorokiem wiary opartej, jak wszystkie religie Iranu, na dualizmie światła i mroku lub dobra i zła. Manicheizm uczy o równości wszystkich ludzi, żądając zbudowania nowego państwa opartego na tej idei.

Pod koniec III w. zaś wystąpi Bundos, mitraista przybyły z Rzymu, który głosi ostateczne zwycięstwo dobra nad złem, a na ziemi postuluje likwidację nierówności społecznych.

• 208 - 224 r. n.e. - Panują królowie z dynastii Arszakidów: Parak, Szapur i Artaszes IV (czasem zapisywany z numerem V).

Partia podupada ekonomicznie i słabnie na arenie międzynarodowej. Sytuację pogarsza kosztowna wojna z Rzymem w latach 216-217. Wszystko to wywołuje zubożenie i niezadowolenie części ludności oraz wzrost roli arystokratycznych rodów.

Jednym z takich rodów są Sassanidzi, wywodzący się od Sassana, który według jednych przekazów był pasterzem, a według innych pełnił rolę strażnika w wielkiej świątyni bogini Anahity w Istachr (Parsua). On sam twierdzi, że jego przodkami byli Achemenidzi. Syn Sassana Papak obala lokalnego przedstawiciela Arszakidów i jednoczy Parsuę (Fars), chociaż pozostaje poddanym Arszakidów.

Młodszy syn Papaka, Artaszir, potrafi utrzymać tak zdobytą władzę, ale nie zostaje zaakceptowany przez panującą dynastię Arszakidów. Kiedy jednak Artaszes IV Arszakida próbuje zlikwidować zbyt silnego wasala, wywołując wojnę z Sassanidami, Parsua odrywa się od Partii.

• 224 r. n.e. - Artaszes IV ginie w toku walk z rebeliantami, a zwycięski Artaszir koronuje się na władcę całego państwa, zakładając nową dynastię Sassanidów ze stolicą w Ktezyfoncie.

Artaszir zdaje sobie sprawę, że nowa monarchia potrzebuje podbudowy ideologicznej, której w dużym stopniu zabrakło ostatnim Arszakidom borykającym się z problemami ekonomicznymi. Rola twórcy państwowej ideologii Sassanidów przypada Tansarowi jako najbliższemu współpracownikowi Artaszira I. Tansar zajmuje się propagandą religijną służącą wewnętrznej konsolidacji państwa. Zostaje zwierzchnikiem perskich kapłanów, a po jego śmierci rolę tę będzie pełnił Kirder (Kartir). Z inicjatywy Tansara dualistyczny monoteizm Zoroastra zostaje przekształcony w religię państwową, którą historycy będą określać jako zaratusztrianizm w odróżnieniu od nieformalnego tradycyjnego zoroastryzmu.

• 227 - 242 r. n.e. - Panuje sassanidzki szachinszach (król królów) Artaszir I.

Znacznie rozszerza państwo na wschodzie, zdobywając Peszawar, w roku 238 najeżdża rzymską Mezopotamię, a w ciągu następnych dwóch lat opanowuje całe terytorium pozostające jeszcze pod rządami ostatnich Partów.

• 240 r. - Artaszir I prowadzi wojskową ekspedycję do wschodniej Arabii, gdzie zdobywa Bahrajn i Oman.

• 242 - 272 r. n.e. - Panuje szachinszach Szapur I, syn Artaszira.

Sassanidzką Persję doprowadza do szczytu potęgi finansowej, militarnej i politycznej. Walczy z coraz większą falą arabskich osadników napływających do perskiej Arabii Wschodniej.

Swoim synom Hormizdowi I (panuje w latach 272-273) i Warachranowi I (panuje w latach 273-276) pozostawia kraj dobrze zorganizowany, bogaty i dysponujący silną armią.

• Druga połowa III w. n.e. - Perskim namiestnikiem we wschodniej Arabii i Mezopotamii zostaje Arab Amr ibn Adi, założyciel lokalnej dynastii Lachmidów z siedzibą w Al-Hira. Władzę objął po śmierci swojego wuja Dżazimy al-Abrasza, który zginął w walce z władczynią Palmyry Bath Zabbai.

• Do III/IV w. n .e. - Złoty okres w dziejach Sassanidów.

W tym czasie panują kolejno: Warachran II (panuje w latach 276-293, syn Warachrana I), Warachran III (syn Warachrana II), Narses (panuje w latach 293-302, syn Szapura I) i Hormizd II (panuje w latach 302-309, syn Narsesa).

• IV w. - Lokalnym centrum chrześcijaństwa staje się Mosul (dawna Niniwa) na północy Mezopotamii. Miejscowy przywódca religijny Naniszo zyskuje opinię świętego, a jego grób w mosulskim kościele staje się celem pielgrzymek.

Kościół został zbudowany na miejscu dawnego pałacu królów asyryjskich związanym z biblijną legendą o Jonaszu, którego Jahwe wysłał do Niniwy, żeby pouczył grzesznego króla. Jonasz jednak przestraszył się trudnego zadania i próbował uciec na morze, a wtedy z rozkazu Jahwe połknęła go wielka ryba lub wieloryb (co ciekawe, nazwa Niniwy w zapisie klinowym zawiera określenie ryby). Uwolniony po kilku dniach Jonasz poszedł w końcu do Niniwy i nakłonił króla, aby zmienił swoje postępowanie, czym uratował miasto przed straszną karą. Zgodnie z miejscową tradycją Jonasz nie wrócił do ojczystego Izraela, lecz miał być pochowany w Niniwie. Z czasem grób Naniszo zostanie uznany za grób Jonasza. Nawet po wkroczeniu muzułmanów, kiedy miejsce kościoła zajmie meczet, wyznawcy islamu będą przekonani, że znajduje się pod nim grób Jonasza przez Arabów zwanego Junusem. Czczą go zarówno judaiści jak też chrześcijanie i muzułmanie.

• IV - V w. - Rosną wielkie posiadłości ziemskie bogatych rodów, którym jest podporządkowana ludność wiejska, co oczywiście wywołuje jej niezadowolenie.

• 337 r. - Szapur II (panuje w latach 309-379, syn Hormizda II) organizuje najazd na rzymską Armenię i Mezopotamię, chcąc osłabić wpływy Rzymu.

• 363 r. - Rzymski cesarz Julian Apostata wyprawia się przeciw Persji i nawet oblega Ktezyfont.

Następny cesarz Rzymu Jovanus zawiera jednak pokój z Persją i uznaje niezależność Armenii.

Kolejni sassanidzcy władcy noszący tytuł szachinszacha to Artaszir II (panuje w latach 379-383, bratanek Szapura II), Szapur III (panuje w latach 383-388, syn Szapura II), Warachran IV (panuje w latach 388-399, syn Szapura III) i Jezdegerd I (panuje w latach 399-420, syn Warachrana IV).

• 420 - 437 r. - Rządzi Warachran V Sassanida, znany mistrz łuku i miłośnik polowań. Odpiera atak Heftalitów i opanowuje graniczną Baktrię.

• 431 r. - Na soborze w Efezie pięć głównych ośrodków chrześcijaństwa (pentarchia) potępia nestorianizm w przeciwieństwie do babilońskiego patriarchy Dadisho I (panuje w latach 421-456), który opowiada się za koncepcją Nestoriusza. Następuje więc schizma patriarchatu Babilonu. Podtrzymuje ją patriarcha Babwahi (panuje w latach 457-482) i jego następcy.

Ośrodek w Babilonii prowadzi intensywną działalność misyjną w Azji. W roku 636 za patriarchy Isho-Yab II (panuje w latach 628-644) nestoriańscy misjonarze będą już pracować w Chinach.

• 450 r. - Jezdegerd II (panuje w latach 438-457, syn Warachrana V) pustoszy ziemie Kuszanów podległych Heftalitom.

• Druga połowa V w. - Mazdak z Chorasanu (po persku Chorasan - Skąd Słońce Przybywa) we wschodnim Iranie, kontynuator rewolucyjnych idei Bundosa. Zakłada ruch religijny (mazdakizm) głoszący powszechną równość, wolność dla ludu i ukrócenie samowoli kleru. Sprzeciwia się tworzeniu coraz większych posiadłości feudałów. Zwalcza zoroastryzm, chociaż jego własne idee walki dobra ze złem wyraźnie nawiązują do zoroastryzmu. Idee Mazdaka wiążą się z okresem formowania wielkich feudalnych posiadłości i grup ludności przywiązanej do ziemi.

• 457 - 459 r. - Krótkie rządy Hormizda III, syna Jezdegerda II.

• 459 - 484 r. - Panuje szachinszach Peroz (Firuz), brat Hormizda III.

Prowadzi zaciekłe walki z Hunami o Azję Środkową i ginie w bitwie. Chorasan przechodzi w ręce Heftalitów, a Persja płaci im daninę.

• Lata 488 - 497, 499 - 531 - Panuje szachinszach Kawadh (Kobad) I.

Z pomocą mazdakizmu walczy z arystokracją i klerem o wzmocnienie pozycji władcy w państwie. Obalony przez konserwatywną opozycję. Jego klęska i nieudane ludowe powstanie powodują stracenie Mazdaka (w 529 r.) jako głównego ideologa walki z zoroastryjskim duchowieństwem. Mimo to mazdakizm przetrwa co najmniej do XIII w., stając się doktrynalną podstawą dla kilku antyfeudalnych powstań.

• Po 530 r. - Na prośbę himiaryckiego księcia Sajfa perski wódz Wahraz rozbija abisyńską armię okupującą Jemen. Nie przywraca jednak władzy Himiarytom, lecz przyłącza południową Arabię do Persji jako kolejną satrapię.

• 531 - 579 r. - Panuje Chozroes I (syn Kawadha).

Skutecznie zwalcza mazdakizm, reorganizuje administrację i system podatkowy. Wzmacnia państwo na tyle, aby przestać płacić daninę Heftalitom. W 532 r. zawiera pokój z Bizancjum, lecz już w 540 r. najeżdża bizantyjską Syrię, co staje się początkiem nowej długiej wojny. Niszczy Antiochię, a syryjskich rzemieślników przesiedla stamtąd do Ktezyfontu.

• 536 r. - Głód spowodowany słabymi zbiorami w Mezopotamii, ponieważ pyły wulkaniczne krążące wysoko w atmosferze przesłoniły światło słoneczne. Spowodował to potężny wybuch wulkanu na odległej Nowej Gwinei.

• 540 - 562 r. - Wyczerpująca wojna z Bizancjum zakończona pokojem zachowującym dawne granice.

Chozroes I zawiera przymierze z Turkami przeciw Heftalitom.

• Druga połowa VI w. - Pandemia dżumy przez kilkadziesiąt lat zabija tysiące ludzi w Persji i całej Azji Zachodniej.

• 563 - 567 r. - Zwycięska wojna z Heftalitami we wschodnim Iranie.

• 570 r. - Zajęcie Jemenu wywołuje kolejny zbrojny konflikt z Bizancjum (w latach 570-591) i w konsekwencji utratę Armenii.

• Po 579 r. - Po śmierci Chozroesa I, za panowania jego syna Hormizda IV, sassanidzka Persja jest nadal potęgą, ale jej finanse i gospodarka są poważnie osłabione wieloletnimi wojnami. Feudałowie coraz bardziej uszczuplają władzę szachinszacha.

• 590 - 591 r. - Czubin, sławny wódz i bohater wojen z Turkami, podnosi bunt przeciw Sassanidom i obala Hormizda IV. Obejmuje władzę jako Warachran VI Czubin. Jednak prawowity następca tronu, syn Hormizda Chozroes, prosi o pomoc Bizancjum i dzięki bizantyjskiemu wojsku oraz pieniądzom odzyskuje władzę. Uzurpator zostaje zabity.

• Od 591 r. - Szczyt politycznej potęgi Persji za panowania szachinszacha Chozroesa II (Chosrow Parwiz).

W 602 r. Chozroes atakuje Bizancjum pod pozorem odwetu za śmierć cesarza Maurycjusza, sojusznika Chozroesa. Irańskie oddziały dochodzą aż do Chalcedonu (609). W latach 610-620 Chozroes podbija bizantyjską Syrię, Egipt i część Anatolii. Panuje też nad południową i wschodnią Arabią.

Gospodarka Persji przeżywa rozkwit, a sassanidzkie drachmy i złote denary cyrkulują na całym obszarze zachodniej Azji.

• VII - IX w. - Miasto Raj (dawne Rhagae) jest największym ośrodkiem u stóp gór Elburs.

Otacza go szereg mniejszych miejscowości, często związanych z zoroastryjskim kultem jak Mehran (siedziba Mitry) i Teheran (Tehran - siedziba Tira bóstwa handlu lub podnóże gór).

• 623 - 629 r. - Bizantyjski kontratak pod wodzą cesarza Herakliusza dociera aż do Azerbejdżanu.

Bizancjum panuje na Morzu Śródziemnym, co daje mu znaczącą przewagę, zwłaszcza pod względem komunikacji i zaopatrzenia wojsk. Wyczerpana Persja nie ma dostatecznej liczby żołnierzy. W końcu w roku 627 Chozroes formuje armię złożoną z niewolników i kucharzy, która zostaje rozgromiona w okolicy ruin Niniwy. Wojna kończy się zdobyciem świętego miasta Taht-i Sulaiman (624 r.), podejściem armii pod Ktezyfont w 628 r. i obaleniem szachinszacha przez spiskujących arystokratów. Chozroes II zostaje stracony, a nowy władca Kawadh II (628 r., syn Chozroesa II) zawiera niezbyt korzystny pokój, formalnie oddając ziemie już i tak zdobyte przez bizantyjskie wojska.

Iran ogarnia wojna domowa między poszczególnymi odłamami Sassanidów, rodami i prowincjami. Samozwańczy pretendenci do tronu pojawiają się w różnych częściach państwa, co przekłada się na wzrost tendencji odśrodkowych i zagraża jedności monarchii. W dodatku arabscy muzułmanie Muhammada podbijają Jemen, a Badhan, piąty i zarazem ostatni perski satrapa tej prowincji, przechodzi na islam (w 628 r.).

Postępuje rozkład perskiej potęgi. Podupada gospodarka za Artaszira III (panuje w latach 628-630, syn Kawadha II), uzurpatora Szahrbaraza (w 630 r.) oraz dwóch córek Chozroesa II noszących imiona Boran (panuje w latach 630-631) i Azarmeducht (panuje w latach 631-632). Zaniedbanie kanałów irygacyjnych i melioracyjnych doprowadza do wyschnięcia lub zabagnienia wielu pól.

• 632 - 651 r. - Panuje Jezdegerd III, bratanek Azarmeduchta i wnuk Chozroesa II.

Wstępuje na tron jako ośmioletnie dziecko, co oczywiście nie sprzyja konsolidacji państwa.

Obejmuje władzę niemal z początkiem zoroastryjskiego roku. Między innymi dlatego rok 632 zostanie potem uznany za początek nowej rachuby czasu (ery) używanej w Persji aż do XVIII w.

• Od 633 r. - Seria arabskich ataków na zachodnią część sassanidzkiej monarchii.

Osłabieni Sassanidzi nie potrafią już skutecznie bronić swego państwa przed żarliwymi, a czasem wręcz fanatycznymi muzułmanami, którzy mają poczucie, że są wspierani przez Boga. Nie pomaga nawet zwycięstwo Persów pod Al-Hirą w 634 r., ponieważ muzułmanie nadal najeżdżają ziemie Sassanidów.

• Od 634 r. - W Mezopotamii szerzy się islam.

• 637 r. - Decydująca bitwa pod Al-Kadisijją.

Głównodowodzący armii perskiej Rostam Farrohzad przekracza Eufrat na czele 40 tysięcy żołnierzy. Przeciwko nim wyrusza 30 tysięcy muzułmanów, którymi dowodzi Sad ibn Abi Wakkas. Najpierw uderza arabska konnica, a Persowie odpowiadają atakiem słoni bojowych, lecz arabskie oddziały znające już ten sposób walki powstrzymują atak. Uciążliwe zmagania trwają do popołudnia, kiedy muzułmanie przeprowadzają drugie uderzenie i dokonują wyłomu w perskich szeregach. Ten etap bitwy trwa do późnej nocy. Rano na niemal rozbite oddziały Persów spada burza piaskowa, więc następujący potem trzeci atak muzułmanów jest tylko dopełnieniem perskiej klęski. Uciekający Rostam Farrohzad zostaje schwytany i ścięty. Muzułmanie rozwścieczeni długą bitwą i utratą 7500 żołnierzy nie biorą jeńców, lecz zabijają wszystkich.

Po tej klęsce Jezdegerd III proponuje Arabom pokój w zamian za ziemie na zachód od Tygrysu, ale muzułmanie nie godzą się na to, licząc na całkowite zwycięstwo. Sassanidzi tracą więc Mezopotamię z Ktezyfontem, a Jezdegerd ucieka na wschód, gdzie próbuje organizować obronę. Jednak doborowe oddziały perskie w większości zostały wybite w walkach z Bizancjum i muzułmanami. Jezdegerd musi więc tworzyć armię z ludzi słabo obeznanych z wojną i niewyszkolonych. Tak powstają głównie oddziały piechoty.

• 639 r. - Po ciężkich walkach Arabowie zajmują Chuzestan nad Zatoką Perską.

• 642 r. - Arabowie wyruszają pod Isfahan. Jednocześnie druga armia rozbija wojska Jezdegerda III po trzydniowej bitwie pod Nahawandem. Pokonani Persowie w nocy uciekają z warownego obozu, a muzułmanie zdobywają leżące w pobliżu starożytne miasto Ekbatana, które odtąd nosi nazwę Hamadan. Stąd wyruszają na wschód wzdłuż prowincji południowych (w latach 644-649) oraz północnych (w 651 r.). Osamotniony, porzucony przez niedawnych poddanych Jezdegerd III próbuje jeszcze raz zbudować armię. Wreszcie w roku 651 zostaje zamordowany przez jednego z wasalnych książąt tureckich. Tak kończy się dynastia Sassanidów.

Persja staje się częścią Kalifatu. Stare religie Iranu i miejscowa kultura, której korzenie sięgają czasów Achemenidów, są tępione przez muzułmanów, co wywołuje wiele powstań, ale ostatecznie Persowie przechodzą w większości na islam. Upada stary kultowy ośrodek w Taht-i Sulaiman.

• Druga połowa VII w. - Beludżowie zamieszkujący wybrzeża Morza Kaspijskiego zostają wyparci przez ekspandujących muzułmanów i większość z nich wędruje na wschód. Osiedlają się na wschodnim krańcu Wyżyny Irańskiej, w Górach Wschodnioirańskich, Mekran i Górach Sulejmańskich. Ta kraina będzie odtąd nazywana Beludżystanem. Rozproszone grupy Beludżów będą zamieszkiwały także południową część Azji Środkowej i Afganistanu oraz Oman.

• 680 r. - Śmierć syna Alego, Al-Husajna (Husseina), oznacza początek szyizmu, który będąc ruchem skierowanym przeciw zdominowanemu przez Arabów Kalifatowi znajduje szeroki oddźwięk w Persji.

Szyicki imam Ismail, zostaje pochowany w Udżan między Isfahanem i Szirazem, co tym bardziej sprzyja upowszechnianiu się tej formy islamu w Iranie. W niedługim więc czasie etniczny konflikt persko-arabski przeradza się w religijny spór szyitów i sunnitów.

• 684 - 697 r. - Wielkie zbrojne powstanie sekty azrakitów w Iranie i Iraku. Na czele powstania stoi założyciel sekty Nafi ibn al-Azrak (ginie w 685 r.) głoszący czystość islamu, walkę z niewolnictwem, szyitami i Omajjadami.

• VIII w. - Rośnie ideologiczny opór Persów wobec politycznej przewagi Arabów.

Rodzi się idea mahdiego (szyickiego mesjasza), który ma wyzwolić Persję. Mnożą się mity o uśpionym rycerzu oczekującym odpowiedniego momentu, aby zacząć zwycięską walkę o wyzwolenie.

Prześladowany mazdakizm rozpada się na cztery sekty: kudakitów w Suzie (Tus) i Farsie, abumuslimitów w Chorasanie, mahanitów w Sogdianie oraz ispidżamakitów w Azji Środkowej.

Powstają nowe prądy religijne. Bihafryd z Chorasanu po podróży do Chin przekształca zoroastryzm w monoteistyczny kult Słońca jako religię narodową stanowiącą przeciwwagę dla arabskiego islamu. Ginie zabity przez Abu Muslima, zwolennika mazdakizmu, którego podburzył zoroastryjski kler.

Na pograniczu persko-arabskim rozwija się synkretyczny ruch jazdytów, łączący zoroastryzm z islamem. Mimo niechęci władz i prześladowań, wyznawcy tej religii przetrwają przez 12 stuleci z największym ośrodkiem w mieście Yazd. Wszystko to stanowi o generalnej wrogości Persów do Arabów postrzeganych na ogół jako barbarzyńcy i najeźdźcy.

Z drugiej zaś strony Arabowie osiedlają się w Persji, przyjmują perską kulturę i zaczynają uznawać nowy kraj za swoją ojczyznę. Tak jest na przykład z arabskim rodem Mozaffarydów (Muzaffarydów), który osiada w Chorasanie i pozostanie tam aż do najazdu Mongołów.

• 747 r. - Wybucha perskie powstanie w Chorasanie zakończone wprowadzeniem nowej dynastii kalifów - Abbasydów. Szczytem powodzenia Persów jest od połowy stulecia kulturowe zdominowanie Kalifatu za dynastii Abbasydów, mimo oficjalnego języka arabskiego i panującego islamu.

• 754 r. - Abu Muslim przewodzi powstaniu zwolenników Mazdaka (sekta abumuslimitów) przeciw Arabom w Chorasanie.

• 755 r. - Sumbad Mag (mazdakita) organizuje nieudane powstanie przeciw Arabom.

• 774 - 777 r. - Mokanna (mazdakita) organizuje wielkie antyarabskie powstanie w Azji Środkowej, które zostaje stłumione kosztem dużych ofiar i dopiero po kilku latach walk.

• 818 r. - Męczeńska śmierć ósmego imama Alego al-Rezy (Ar-Ridy) w chorasańskim miasteczku Sanabad koło Tus staje się przyczyną zmiany nazwy tej miejscowości. Szyici wprowadzają nazwę Maszhad ar-Rida, co oznacza męczeństwo Ar-Ridy, a z czasem upowszechni się jej skrócona wersja Maszhad.

• 820 r. - Arabski wódz Tahir ibn al-Husajn zostaje namiestnikiem Abbasydów w krajach na wschód od Bagdadu.

• 822 r. - Tahir ibn al-Husajn, założyciel dynastii Tahirydów, zajmuje Chorasan i wschodnią Persję, aby je przekształcić w monarchię formalnie zależną od Kalifatu. Najważniejsze miasta jego państwa to Niszapur, Herat, Merw, Samarkanda, Kabul i Kandahar.

Bezpośrednio przy Kalifacie pozostaje tylko zachodnia, górzysta część Iranu.

• 837 r. - Mazijar w Mazanderan (na południe od Morza Kaspijskiego) i Babak (należący do sekty muhamira od arabskiego słowa ahmar oznaczającego czerwony, ponieważ powstańcy noszą czerwone stroje) w Azerbejdżanie organizują wielkie powstania przeciw panowaniu Arabów i sunnizmu. Głoszą egalitarne idee bliskie poglądom Mazdaka.

• 844 r. - Umiera Abd Allah ibn Tahir, co wywołuje zamęt w Sistanie (południowo-wschodni Iran). Wybuchają zamieszki charydżytów. Do głosu dochodzą lokalni watażkowie i zwykli bandyci rabujący ludność. Na służbie jednego z takich watażków Dirhama ibn An-Nazra jest rzemieślnik, poganiacz mułów a potem rozbójnik Jakob ibn Lajs (867-879) noszący przydomek saffari, co oznacza kotlarza. Przyszłość pokaże, że ten skromny kotlarz może odegrać ogromną rolę w historii.

• 845 r. - Klęska nestorian w Chinach: władze wypędzają duchownych i zamykają nestoriańskie klasztory. Chińscy podopieczni patriarchy Babilonu Abrahama II (837-850) przenoszą się do Mongolii.

Wyrazem osłabienia babilońskiego ośrodka chrześcijaństwa jest trzyletni wakat na patriarszym tronie, a następny patriarcha Teodozjusz I (853-858) przenosi siedzibę do Bagdadu (853).

• 861 r. - Jakob ibn Lajs as-Saffari przejmuje władzę od dotychczasowego zwierzchnika Dirhama ibn An-Nazra, a w roku 865 pokonuje w bitwie charydżytów prowadzonych przez Ammara ibn Jasira. W rezultacie przejmuje realną władzę nad Sistanem, który formalnie podlega Tahirydom. Tak zaczyna się kariera dynastii Saffarydów.

• 864/865 - 928 r. - Zajidzi rządzą w Tabaristanie na południowym wybrzeżu Morza Kaspijskiego. Potem Tabaristan podbiją wojska Saffarydów, lecz ludność w dużej części pozostanie przy zajidzkiej wersji islamu aż do początków XXI w.

• Ok. 865 - 925 r. - Ar-Razi (w Europie znany jako Rhazez). Sławny perski uczony, autor klasycznego opisu ospy. Pisze o szachach, matematyce i muzyce. Jest autorem wielkiego dzieła Kitab Al-Mansuri (Księga Mansura), stanowiącego wszechstronną encyklopedię nauki.

• 867 r. - Jakob ibn Lajs as-Saffari opanowuje Herat. Abbasydzki namiestnik Muhammad ibn Tahir (panuje w latach 862-873) akceptuje te zdobycze, a Saffarydę formalnie uznaje za swojego wasala. Co więcej, stara się nie dostrzegać prowokacyjnej polityki Saffariego, a dla zaspokojenia ambicji coraz silniejszego wasala przekazuje mu zarządzanie Sistanem, Kabulem i Farsem (Parsua).

• 873 r. - Jakob ibn Lajs as-Saffari zajmuje Chorasan i wreszcie więzi Muhammada ibn Tahira. co wywołuje konflikt z Abbasydami, ponieważ Tahir jest ich namiestnikiem. To go jednak nie powstrzymuje od wkroczenia z armią do Farsu (875) i zorganizowania najazdu na Irak. Dopiero przegrana bitwa w Iraku pod Dair al-Akul (8 IV 876) przerywa pasmo zwycięstw.

• 879 - 900 r. - Po śmierci As-Saffariego władzę przejmuje jego brat Amr ibn Lajs jako drugi z dynastii Saffarydów.

Prowadząc bardziej ugodową politykę, w roku 892 uzyskuje od Kalifatu uznanie praw do Chorasanu. W roku 898 zostaje nawet abbasydzkim namiestnikiem Mawarannahru, co jednak w zamyśle kalifa ma doprowadzić do konfliktu z Samanidami rządzącymi tą prowincją.

• 900 r. - Upadek Saffarydów pokonanych przez Samanidów w dwóch bitwach. Ku radości kalifa po drugiej bitwie stoczonej pod Balch Amr ibn Lajs trafia do niewoli. Zwycięski Ismail odsyła jeńca do Bagdadu, gdzie zostanie stracony w roku 902.

• X w. - Arabscy osadnicy zakładają miasto i księstwo Ormuz nad cieśniną o tej samej nazwie.

• X w. - Kapitan Buzurg ibn Szahrijar, sławny żeglarz z Persji. Jest autorem znanego dzieła geograficznego Cuda Indii, ich wybrzeży, mórz i wysp. Książka ta to zarazem doskonały przykład literatury podróżniczej.

• Od X w. - Osada Sziraz w południowym Iranie (istniejąca już w VII w., jej nazwa pochodzi od perskiego szir - mleko) około 60 kilometrów na południowy zachód od ruin Tacht-e-Dżamszid (Parsua, Persepolis) przekształca się w ważne i piękne miasto. W następnych stuleciach powstanie tu szereg meczetów, szkoły oraz sławne ogrody. Miasto jest centrum produkcji i eksportu dywanów poszukiwanych nie tylko na terenie Iranu, lecz również poza nim.

Natomiast największym miejskim ośrodkiem Iranu staje się Isfahan (dawna Aspadana) w zachodniej części kraju.

• Ok. 942 - ok. 1025 r. - Firdausi Ferdousi, najsławniejszy perski poeta tego okresu i jeden z największych pisarzy w historii świata, autor narodowego eposu Persów Szach Name. Zostaje pochowany w chorasańskim mieście Tus.

• 959 - 960 r. - Na polecenie samanidzkiego zarządcy prowincji Niszapur i Chorasan czterej znawcy literatury zestawiają stare kroniki i legendy, aby spisać historię Persji pod tytułem Księga władców. Dzieło to będzie potem podstawą dla wielu historyków i poetów łącznie z Firdausim.

• 971 - 972 r. - Próbujący odbudować Kalifat Adud ad-Daula z arabskiej dynastii Buwajhidów rozbija lokalnych władców Beludżów i włącza Beludżystan do swojej monarchii.

• 986 - 1072 r. - Abu al-Kasim al-Kuszajri, suficki filozof i mistyk pochodzenia arabskiego.

• Początek XI w. - Ścigany przez Ghaznewidów filozof i wielki lekarz Ibn Sina trafia do Persji i osiedla się w Isfahanie (1024 r.) pod opieką miejscowego księcia Abu Jafar Ala Addaula. Tu też umiera i zostaje pochowany w mieście Hameda (1037 r.).

• 1048 - 1131 r. - Omar Chajjam, genialny perski matematyk i astronom początkowo działający na dworze Samanidów. W 1079 r. wprowadza udoskonalony kalendarz. Słynie też jako poeta.

• Do 1055 r. - Sunniccy Seldżucy opanowują wschodni Iran, niszcząc Samanidów. Zajmują Hamadan w zachodniej Persji i stają się dominującą siłą głównie szyickiego Iranu, uzależniając od siebie lub niszcząc lokalne ośrodki władzy.

W Kermanie na południu Iranu rządzi lokalna linia Seldżuków zapoczątkowana przez Kawurda (1041-1073), która przetrwa do 1187 r. W Hamadanie zaś władzę obejmuje Mahmud II (1118-1131, syn Muhammada I Tapara), założyciel seldżuckiej dynastii istniejącej do 1194 r.

Seldżucy wprowadzają system ikta: nadawanie ziemi zasłużonym wojskowym dowódcom. Władca decyduje o tym, kto i na jak długo otrzyma ziemię. Ten system przetrwa do końca dynastii mongolskich.

• Od 1090 r. - Hassan Sabah jako pan twierdzy Alamut na północy Persji, zakłada szyicką sektę fanatycznych morderców Assasinów, która sterroryzuje Azję Zachodnią. Assasini walczą z sunnickimi Seldżukami, krzyżowcami i każdym, kogo ich władcy uznają za wroga. Działalność Assasinów koncentruje się w północnym Iranie i Syrii.

• 1141 - 1203 r. - Nizami, wielki poeta Iranu.

• 1187 r. - Wódz Oguzów Malik Dinar pokonuje Mehmeda II (1183-1187), ostatniego seldżuckiego władcę Kermanu.

• 1194 r. - Ostatni seldżucki sułtan Hamadanu Tugril III (rządzi od 1174 r.) ginie, walcząc z Chwarazm Szachem. Chorezm zajmuje Hamadan.

• XIII w. - Lew z szablą w łapie (symbol siły) i Słońce (astrologiczny symbol potęgi i władzy) stają się godłem Persji.

• Od XIII w. - Prześladowany mazdakizm ostatecznie znika z Iranu.

• 1220 - 1221 r. - Mongolskie najazdy pustoszące Chorezm skłaniają ocalałą ludność do emigracji. Wielu uciekinierów osiedla się w Maszhadzie, który szybko przekształca się w duże miasto.

• 1220 - 1256 r. - Mongołowie podbijają Iran, nad którym utrzymają władzę do końca XV w.

Iran wchodzi w skład mongolskiego państwa Hulagidów (władcy noszą tytuł ilchana a państwo bywa nazywane Ilchanatem) istniejącego do początku XIV w. Podupada gospodarka. Rosnące podatki rujnują rolników, którzy coraz częściej opuszczają ziemię, aby szukać innych możliwości utrzymania.

Przybycie Mongołów oznacza zniszczenie dawnych centrów kultury. Na przykład Hamadan traci znaczenie w handlu, stając się w XVI-XVII w. prowincjonalnym ośrodkiem zachodniej Persji. Mongołowie niszczą też miasto Raj (1221) - jest to początek przyspieszonego rozwoju pobliskiego Teheranu (w XX w. Raj i Mehran staną się przedmieściami rosnącego Teheranu). Jeżeli miejscowe rody arystokratyczne nie akceptują mongolskiej władzy, są pozbawiane posiadłości a nawet mordowane. Inne zaś podejmują współpracę, budując swoją pozycję w nowych warunkach politycznych. Przykładem takiego pragmatycznego podejścia jest postawa Mozaffarydów z Chorasanu, Sharaf al-Din Mozaffar zostaje namiestnikiem ilchana w mieście Maibud, a jego syn Mubaraz al-Din Muhammad jest nawet dworzaninem.

• 1256 r. - Mongołowie atakują dolinę Alamut, aby zniszczyć Assasinów (między innymi za zamordowanie Czagataja, syna Czyngis-chana). Odrzucają propozycję rozmów ze strony mistrza Kwarshaha, zdobywają zamek Maymun Diaz i okrutnie mordują całą załogę. Potem zajmują inne twierdze, łącznie z Alamut, zabijając ponad 12 tysięcy wojowników, w tym samego mistrza. Dzieła dokończy mamelucki sułtan Bajbars I nakładając wysokie podatki na resztki Assasinów, a wreszcie zdobywając ich główną twierdzę Al-Kehf (1273). Niedobitki Assasinów będą ukrywać się w górach Persji (na przykład niedostępny zamek Kellatel-Kef) i Indii jeszcze w XIX w., sporadycznie mordując sunnitów.

• Od 1283 r. - Osiemdziesiąty nestoriański patriarcha Babilonu, następca Dinchy I, Yaballaha III Bar Turkaye (przybyły z Chin Marcus, 1283-1317) przenosi się z Bagdadu do Tebrizu.

Później patriarcha Shimun II (1365-1392) powędruje do Mosulu, a Shimun VII (1538-1551) do asyryjskiego miasteczka Alqosh (asyryjskie Bóg Jest Moją Strzałą, aramejskie Bóg Prawości) 30 km na północ od Mosulu.

• Lata 1285, 1287-1288 - Ilchan Argun wysyła poselstwa do Europy (drugie prowadzi Rabban Bar Sauma, przyjaciel patriarchy Yaballahy III), żeby zawiązać sojusz przeciwko muzułmanom, ale władcy Państwa Kościelnego, Francji i Anglii nie są zainteresowani współpracą. Natomiast po śmierci Arguna jego następcy już nie będą kontynuować dialogu z Europą.

• 1295 - 1304 r. - Wielki wezyr dynastii Hulagidów Raszid Ad-Din próbuje reformować rolnictwo, aby powstrzymać ubożenie irańskich chłopów, ale udaje mu się to tylko na krótko.

• XIV w. - Upadek Hulagidów i podział Iranu między lokalne dynastie, z których najsilniejsze to Mozaffarydzi (1314-1387) i rządzący z Isfahanu i Dżelajridzi. Odtąd niezależnymi państwami są także między innymi Media, Mazanderan i góry Taurus.

Pod koniec stulecia Timur podbija i plądruje Iran. Dodatkowym czynnikiem niszczącym ekonomię jest system ikta, ponieważ aktualny użytkownik ziemi wie, że będzie ją musiał komuś oddać, co sprzyja rabunkowej gospodarce.

W rezultacie zanika produkcja towarowa, przeznaczona wyłącznie na sprzedaż i zmniejsza się kumulacja pieniądza, co zatrzymuje rozwój stosunków wczesnokapitalistycznych obserwowany na ziemiach Iranu od XII/XIII w.

• XIV/XV w. - System ikta przeradza się w dziedziczne użytkowanie ziemi, co pogłębia feudalne rozdrobnienie, bo ziemia odziedziczona po ojcu jest dzielona między synów. Rozwija się kilka miast, w tym Teheran jako centrum handlowe.

• XV w. - Po śmierci Timura władzę obejmują jego syn, a potem wnuk Uług Beg.

Po zabójstwie Uług Bega następuje jednak rozpad państwa. W Iranie powstaje kilka krótkotrwałych monarchii rządzonych przez różne odłamy dynastii Timurydów lub ich wasali, jak na przykład turkmeńska federacja Czarne Barany (Irak oraz zachodni Iran) i Chorasan (wschodni i środkowy Iran). Czarne Barany przeżywają krótki rozkwit za panowania Szach Dżihana (1439-1467).

• XV w. - W Persji upowszechnia się zwyczaj picia kawy zapożyczony od Arabów z Adenu.

• 1457 - 1458 r. - Abu Said z dynastii Timurydów na krótko jednoczy Azję Środkową oraz Chorasan izaczyna odbudowę państwa Timura. Jednak Safawidzi w Iranie i Szejbanidzi w Azji Środkowej usuną Timurydów na początku XVI w.

• 1452 - 1478 r. - Uzun Hasan włada turkmeńską federacją Ak Kojunłu (północny Irak, Azerbejdżan, wschodnia Anatolia). Podbija Czarne Barany (1467) i pokonuje Abu Saida (1468) sięgając po Bagdad.

• XVI w. - W Beludżystanie powstaje kilka niewielkich księstw, których ekonomia opiera się na hodowli owiec, kóz i bydła, a w oazach na uprawie żyta, ryżu, pszenicy i daktyli. Poza tym Beludżowie pośredniczą w handlu między Iranem i Indiami.

• XVI - XVIII w. - Wśród muzułmanów rozpowszechnia się palenie tytoniu zapożyczonego od Hiszpanów, którzy przywieźli go z Ameryki. Mniej znany jest dalekowschodni tytoń z Chin.

W Azji Zachodniej powstaną legendy związane z początkami tej używki. Na przykład wśród Persów mówi się, że pewien człowiek rozpaczał po śmierci ukochanej żony. Wreszcie, nie mogąc znaleźć pocieszenia, poprosił o pomoc pewnego mędrca. Ów stary człowiek doradził mu, aby zerwał rosnącą na grobie żony roślinę, a ta zastąpi mu całą rodzinę. To był właśnie tytoń (Nicotiana tabacum). Wród ludów Azji Zachodniej tytoń, skądinąd jedna z najsilniejszych trucizn, będzie uznawany nawet za lekarstwo.

• 1502 r. - Pochodzący z Azerbejdżanu Ismail I (1486-1524) zakłada dynastię Safawidów (w szóstym pokoleniu pochodzi od szejka Safi Ad-Din) i zdobywa władzę w Persji, niszcząc Timurydów i Ak Kojunłu.

Safawidzi są szyitami, czczą dwunastu imamów, a sami uważają się za potomków siódmego imama. Szyizm staje się oficjalną religią Persji, co wzmaga wrogość Persów i Arabów. Szyici surowiej od sunnitów oceniają malarzy jako bluźnierców wobec Boga.

• 1507 r. - Płynący do Indii Afonso de Albuquerque napada nadbrzeżne osady w wejściu do Zatoki Perskiej, w tym Ormuz. Portugalski admirał każe rabować i palić osiedla. Dla zastraszenia ludności każe schwytanych jeńców okaleczać, obcinając im nosy oraz prawe dłonie mężczyznom i uszy kobietom.

• 1514 r. - Ismail I pokonuje Turków pod Czaldiran koło Urmii, zdobywa Tebriz, Mezopotamię i część Armenii (1515).

• 1515 r. - Portugalczycy opanowują Ormuz jako bramę do Zatoki Perskiej, narzucając Królestwu Ormuz swoje zwierzchnictwo i żądając trybutu. Cieśnina Ormuz to niezmiernie ważny punkt strategiczny, który pozwala kontrolować szlaki handlowe prowadzące do Zatoki. Na wyspie Qeshm Portugalczycy budują swoją twierdzę.

• 1534 r. - Wojna Tahmaspa I (1524-1576, syn Ismaila I) z Turcją, zakończona utratą Bagdadu i Iraku.

• 1552 r. - Patriarchat Babilonu rozpada się na nestoriański Kościół asyryjski i katolicki Kościół chaldejski, który uznaje zwierzchność Rzymu. W ciągu następnych wieków Kościół asyryjski praktycznie zaniknie, a jego patriarcha Shimun XXIII (żyje w latach 1920-1975, zamordowany) przeniesie swoją siedzibę do Chicago.

• 1566 r. - W Tebrizie umiera Abdullah-chan, ostatni niezależny władca Medii. Jego syn musi uznać się za wasala Safawidów.

• 1576 - 1587 r. - Panowanie Ismaila II (do 1577 r., syn Tahmaspy) i jego syna Sultana Muhammada.

• 1587 - 1628 r. - Panuje szach Abbas I Wielki, syn Sultan Muhammada, jeden z najlepszych władców w dziejach Persji, zapalony myśliwy, wojownik i gracz w trohugan. Abbas (to imię oznacza Wspaniały Władca) reformuje gospodarkę i administrację państwa, centralizuje władzę w swoim ręku.

Nawiązuje stosunki handlowe i dyplomatyczne z Europą. Tworzy nowoczesną armię wyposażoną w broń palną i artylerię: Brytyjczycy bracia Anthony i Robert Shirley przywieźli zdolnego ludwisarza, który nauczył Persów sztuki odlewania armat (1598).

Abbas I przenosi swoją siedzibę z Kazwinu do Isfahanu (1598) i rozbudowuje nową stolicę, przekształcając to miasto we wspaniałe centrum zachodniej Azji. Powstaje tu rozległy zespół pałaców, meczetów i parków wokół placu Majdan-e Szach.

• Ok. 1600 r. - Szach Abbas I podbija Mazanderan (na południe od Morza Kaspijskiego), gdzie rządził szach Ali Mirza (tytuł Mirza - Szlachetny), absolutny władca północnego Iranu. Po ciężkich walkach Abbas zdobywa góry Taurus rządzone przez Malika Bahmana, ale ta część Persji ciągle pozostaje dzika i nieznana. Krążą legendy o rzekomych potworach i olbrzymach włóczących się po górach, jak na przykład o Arneoście i jego odrażającej żonie Lamasak, zabitej przez legendarnego bohatera Ham sza-Honkoira.

• XVII w. - Rozkwit isfahańskiej szkoły miniatury. Najbardziej znanym malarzem tej epoki jest Reza Abbasi.

• Lata 1620, 1622 - Walki z Brytyjczykami próbującymi podbić część Persji.

Przeciw Brytyjczykom walczą też Portugalczycy usadowieni w cieśninie Ormuz (na Qeshm ginie William Baffin w 1622 r.). Ostatecznie cieśninę i Królestwo Ormuz zajmują perscy Safawidzi w roku 1622.

• Pierwsza połowa XVII w. - W Beludżystanie lokalny władca Mir Hasan jednoczy kilka plemion, stając się w 1638 r. pierwszym chanem Beludżów. Jego następcą jest panujący od 1666 r. Ahmad I, który oficjalnie zakłada księstwo Kalat na zachodnim brzegu dolnego Indusu i Zatoką Oman.

Do połowy XIX w. Kalat zachowa względną niepodległość lawirując między Persją i państwami indyjskimi.

• 1623 r. - Korzystając z zamieszania w Turcji szach Abbas odbiera Turkom Bagdad.

Jednak sułtan Murad IV nie godzi się na tę aneksję i osobiście prowadzi kilka kampanii wojskowych przeciw Persji na terenie wschodniej Anatolii, północnego Iraku oraz Półwyspu Arabskiego. W 1638 r. Turcy zdobywają Bagdad, a w maju następnego roku dochodzi do podpisania pokoju w Kasr-e-Szirin. Persja godzi się zrezygnować z Iraku, lecz Turcja musi uznać prawa Persji do Azerbejdżanu.

• 1628/9 - 1699 r. - Muhammad Bakir al-Madżlisi al-Thani. Jeden z najwybitniejszych szyickich teologów i duchownych. Liczący się polityk i autor między innymi hadisów mających uzasadniać założenia szyizmu. Tworzy agresywną szyicką ideologię i czyni ją podstawą funkcjonowania państwa w opozycji do sunnickich sąsiadów. Wpływ myśli al-Thaniego na Iran będzie odczuwalny jeszcze na przełomie XX i XXI w.

• 1629 - 1642 r. - Panuje Safi I, wnuk Abbasa.

• 1652 r. - Za Abbasa II (1642-1666, syn Safiego I) powstaje pierwsza holenderska misja handlowa w Persji.

Następne zorganizują Francuzi (1664) i znów Holendrzy (1666).

• 1666 - 1694 r. - Dynastia Safawidów słabnie za Safiego II (syn Abasa II), choć Persja nadal jest potęgą.

• 1709 r. - Afgańskie plemię Ghalzaj (Gilzaj) zajmuje wschodnie krańce państwa.

Wykorzystuje to Turcja, aby zająć zachodnie części Persji i Rosja, która opanowuje wybrzeża Morza Kaspijskiego. Safawida Sultan Husajn (1694-1722, syn Safiego II) zostaje usunięty (umrze w 1726 r.), a Persja popada w wojnę domową (do 1794 r.).

• 1722 - 1729 r. - Afgańczycy na krótko opanowują Isfahan. Samozwańcza afgańska dynastia Ghalzajów (1722-1725 Mahmud, a potem jego syn Aszraf) przenosi stolicę do Teheranu.

• 1729 - 1736 r. - Restauracja Safawidów. Panuje Tahmasp II (syn Sultan Husajna), a od 1732 r. Abbas III (syn Tahmaspa).

• Do 1736 r. - Wódz Nadir Szach obejmuje tron jako założyciel dynastii Afszarydów. Wprowadza wojskowy styl rządzenia oparty na terrorze. W 1739 r. pokonuje armię Wielkiego Mogoła i plądruje Delhi, skąd wywozi między innymi słynny Pawi Tron oraz pochodzące z kopalń Golkondy wielkie diamenty Koh-i-noor i Darya-i Noor.

Różowy Darya-i Noor (Ocean Światła) ważący 182 karaty będzie potem należał do Szahrucha, Zandów i Kadżarów. W XX w. zaś będzie jednym z klejnotów koronacyjnych władców z dynastii Pahlawi, a później znajdzie się w irańskim skarbcu klejnotów w Teheranie.

• Do 1749 r. - Dynastia Afszarydów rządzi Iranem: w latach 1747-1748 panuje Adil, bratanek Nadir Szacha; w latach 1748-1749 Ibrahim, brat Adila; a w 1749 r. Szahruch wnuk Nadir Szacha.

Wysokie podatki i narzucenie sunnityzmu wywołują jednak coraz mocniejszy opór ludności oraz szyickiego kleru. W rezultacie w 1749 r. wybucha bunt pod wodzą Safawidów.

• 1749 - 1773 r. - Nominalna restauracja dynastii Safawidów: do 1750 r. panują Sulajman II, wnuk Safiego II, a potem Ismail III, wnuk Sultan Husajna. W istocie jednak kraj jest rozbity na małe efemeryczne księstwa. Na przykład w Chorasanie na wschodzie Persji formalnie panuje Afszaryda Szahruch (1750-1796).

• 1760 - 1779 r. - Kerim-chan z rodu Zend (Zand) rządzi dużą częścią Persji, przybierając tytuł wakil (wysłannik narodu). Jego stolicą jest Sziraz, ponieważ Afgańczycy zburzyli Teheran w 1772 r. (miasto zostanie szybko odbudowane). Energiczny władca jednoczy cały Iran oprócz Chorasanu pod władzą Szahrucha. Niestety, śmierć Kerim-chan Zend znów wywołuje wojnę o tron, która wyniszcza perską gospodarkę.

• 1794 - 1797 r. - Wódz Aga Muhammad-chan (Szach) z tureckiego plemienia Kadżarów pokonuje ród Zend, kończy wojnę domową i zakłada dynastię Kadżarów z siedzibą w odbudowanym Teheranie.

• 1797 - 1834 r. - Szach Fath Ali, bratanek Agi Muhammada.

• 1804 - 1813 r. - Persja zaczyna wojnę z Rosją, żeby zahamować jej ekspansję na Zakaukaziu, lecz ponosi klęskę. Na mocy Traktatu z Gulistanu (Uzbekistan) Rosja zajmuje chanaty w dolinie rzeki Kura. Persja zaś zachowuje południowy Azerbejdżan z centrum w Tebrizie.

• 1808 r. - Szach ustanawia Order Lwa i Słońca jako główne odznaczenie w kraju. W roku 1930 order przybierze postać wzorowaną na europejskich odznaczeniach wojskowych, a w roku 1979 zniesie go rząd zdominowany przez duchownych.

• 1821 - 1823 r. - Wojna z Turcją o część Iraku, zakończona bez rozstrzygnięcia.

• 1826 - 1828 r. - Perski najazd na rosyjskie Zakaukazie kończy się klęską i zajęciem Tebrizu przez Rosjan (1827). Według umowy pokojowej z Turkmanczaju Persja musi oddać Rosji Nachiczewan i Erywań. Ma też zapłacić 20 milionów rubli jako kontrybucję, a rosyjska flota zyskuje prawo swobodnego pływania po Morzu Kaspijskim.

• 1834 - 1848 r. - Rządzi Muhammad, wnuk Fath Alego.

• 1837 r. - Mirza Saleh Szirazi wraca ze studiów w Anglii (od 1815 r.) i zakłada drukarnię w Tebrizie, którą potem przenosi do Teheranu (1846) i tu wydaje pierwszą irańską gazetę Kaghaz-e-Akhbar (1846-1849).

• 1844 r. - Perski kupiec Bab-Ud-Din ogłasza, że doznał oświecenia (23 V) i zapowiada nadejście nowej religii. Zginie jako męczennik rozstrzelany 9 VII 1850 r., lecz odwołujący się do Baba bahaizm szerzy się w zachodniej Azji.

• 1844 - 1852 r. - Babidzi, wyznawcy idei równości, które szerzył Sejid Ali Muhammed, wzniecają powstanie w Persji i Azerbejdżanie, aby przyspieszyć zapowiadane nadejście mesjasza i jego królestwa sprawiedliwości.

• 1848 - 1896 r. - Długie i na ogół pomyślne dla kraju panowanie Nasir Ad-Dina, syna Muhammada.

• 1856 r. - Zdobycie Heratu (Afganistan) przez Persję wywołuje zbrojną interwencję Brytyjczyków traktujących ten teren jako swoją strefę wpływów. Prowincja Herat jest bramą wiodącą do Azji Środkowej i rzeczywiście w latach 1856-1861 Persja podejmuje stąd próby podboju ziem Turkmenów. Równolegle trwa konflikt z Wielką Brytanią. Kończy się on traktatem w 1857 r. Na jego mocy Persja wycofuje się z Heratu, a Wielka Brytania z zajętych dotąd ziem Persji.

• 1863 r. - Nasir Ad-Din udziela Brytyjczykom koncesji na budowę pierwszej linii telegraficznej. Od 1868 r. powstaje indoeuropejska linia telegraficzna Londyn-Berlin-Warszawa-Odessa-Tbilisi-Teheran-Kalkuta. Brytyjczycy otrzymują też prawo do zbudowania linii kolejowej od Zatoki Perskiej do Morza Kaspijskiego (1872).

• 1870 - 1871 r. - Klęska głodu zabija półtora miliona mieszkańców Persji (ponad 15% ludności).

• 1876 r. - Kalat we wschodnim Beludżystanie zostaje podporządkowany Brytyjczykom i włączony do brytyjskich posiadłości w Indiach. Książęta z lokalnej dynastii zachowują władzę jako wasale Wielkiej Brytanii.

Zachodni Beludżystan zaś pozostaje pod władzą Persji i z czasem wejdzie w skład jednostki administracyjnej nazwanej Sistan i Beludżystan.

• 1881 - 1890 r. - Persja popada w niemal całkowitą zależność od Wielkiej Brytanii. Rośnie liczba koncesji przyznawanych Brytyjczykom, Rosjanom i innym potęgom kolonialnym.

• 1896 r. - Szach Nasir Ad-Din zostaje zamordowany przez panislamistów, zwolenników utworzenia imperium muzułmańskiego. Nowym szachem zostaje Mozaffar Ad-Din (do 1907 r.), syn Nasira.

• 1902 - 1989 r. - Ruhollah Muawi Chomeini (Chomejni), szyicki przywódca religijny i ultrakonserwatywny teolog pochodzący z tradycyjnie religijnej rodziny o korzeniach indyjskich.

• 1903 - 1904 r. - Angielsko-Irańska Spółka Naftowa znajduje ropę naftową, lecz w ilościach zbyt małych jak na potrzeby przemysłowe. Większe złoża zostaną odkryte w roku 1908, a rok później ruszy budowa rafinerii w Abadan (będzie działać od 1913 r.). Iran stanie się wkrótce naftową potęgą. Sama spółka zaś w roku 1954 przyjmie nazwę BP (British Petroleum).

• 1905 - 1906 r. - Antyrządowe demonstracje ludności i aresztowania przeciwników politycznych, utrata południowego Azerbejdżanu zdobytego przez Turków oraz Bahrajnu, zajętego przez Brytyjczyków osłabiają pozycję szacha. W końcu wprowadza parlament (medżlis), którego członkowie są wyznaczani przez wybory i pierwszą perską konstytucję.

• 1907 r. - Rosyjsko-brytyjski układ poddaje północ Iranu pod wpływy Rosji, a południe zostaje podporządkowane Brytyjczykom. Wywołuje to protesty w Teheranie i innych miastach. Rośnie zagrożenie ze strony lewicowych i panislamskich terrorystów. W końcu szach Ali (rządzi w latach 1907-1909, syn Mozaffara) ogłasza stan wojenny w kraju i siłą rozbija zagrażający mu medżlis (1908 r.).

• 1909 r. - Rada Nadzwyczajna zastępująca medżlis detronizuje szacha Alego i wprowadza na tron jego syna, czternastoletniego Ahmeda Mirzę (do 1925 r.). Powstaje nowy medżlis. Ali wyjeżdża do Rosji i jeszcze w tym samym roku do Persji wkraczają wojska rosyjskie i brytyjskie żądając przywrócenia mu tronu. Rośnie zależność Persji od obcych mocarstw.

• 1910 r. - Sattar-chan i Beghir-chan organizują przewrót antyrządowy, zakończony śmiercią 300 buntowników.

• 1914 - 1918 r. - Persja jest neutralna, mimo prób wciągnięcia jej do wojny przez Turcję i Niemcy.

Turcy zajmują jednak perski Azerbejdżan i Tebriz (1915), skąd wyprą ich później Rosjanie. Do 1917 r. północną Persję okupuje Rosja, zachodnią Turcy i Niemcy, a południową Brytyjczycy. Rosną wpływy komunistów, co jest częściowo spowodowane okupacją. Po wojnie Persja dostaje się pod protektorat Wielkiej Brytanii.

• 1921 r. - Perskie władze anulują kolonialne umowy z Wielką Brytanią i Rosją.

• 1925 r. - Inspirowany przez Brytyjczyków zamach obala dynastię Kadżarów. Ahmed Mirza traci władzę (umrze w 1930 r.). Na czele prozachodniego rządu staje Reza-chan (po chaldejsku reza - książę) i ogłasza się nowym szachem, założycielem dynastii Pahlawi.

• 1925 - 1941 r. - Szach Reza Pahlawi modernizuje kraj na wzór demokratycznych państw Zachodu, czym wywołuje oburzenie szyickiego kleru wyrażane między innymi przez Chomeiniego.

Szach ujednolica podatki (1925), wprowadza obowiązkową służbę wojskową dla mężczyzn (1925), zakłada Bank Centralny (1927), wzorem Zachodu wprowadza nazwiska i ewidencję ludności. W roku 1929 narzuca wszystkim mężczyznom europejski styl ubierania. Uwalnia kobiety od tradycyjnego stroju, zwłaszcza od nakazu zasłaniania całego ciała łącznie z włosami a nawet twarzą.

• 1934 - 1935 r. - W Teheranie powstaje uniwersytet wzorowany na szkołach europejskich. Na mocy rządowego dekretu kobiety zostają dopuszczone do pracy w państwowych urzędach, bankach, szkolnictwie i służbie zdrowia.

Postępuje uprzemysłowienie.

• 1935 r. - Persja zmienia nazwę państwa na Iran (nazwa starsza i szersza, obejmująca wszystkie ludy kraju).

Trwa walka z coraz groźniejszymi komunistami, a z drugiej strony z konserwatywnymi muzułmanami, którzy obawiają się modernizacji. Przykładem może być rebelia muzułmańskich fundamentalistów w Chorasanie, którzy ostatecznie zamykają się w meczecie Alego al-Rezy w Maszhadzie. Przez cztery dni policja i wojsko oblegają buntowników, lecz boją się wejść do najświętszego miejsca w mieście. W końcu robią to oddziały sprowadzone z Azerbejdżanu, zabijając kilkanaście osób, a kilkaset raniąc. Islamiści uznają to za dowód bezbożności szacha.

• 1937 r. - Pragnienie jak najszybszej modernizacji kraju prowadzi czasem do absurdalnych przepisów, na przykład do zakazu noszenia tradycyjnych chust przez kobiety. Wywołuje to opór konserwatystów i powiększa ich niechęć do reformatorskiego rządu.

• 1938 r. - Zostaje oddana do użytku transirańska kolej z północy przez Teheran aż nad Zatokę Perską.

• 1941 - 1946 r. - Okupacja kraju przez wojska sowieckie, brytyjskie i amerykańskie neutralizuje niemieckie sympatie szacha. Reza Pahlawi sprzyja bowiem Hitlerowi, aby osłabić zagrażające Iranowi mocarstwa kolonialne. W końcu zostaje zmuszony do abdykacji, a tron otrzymuje jego syn Mohammed Reza Pahlawi.

W strefie sowieckiej powstaje komunistyczna partia Tudeh (przetrwa tylko do wycofania się Sowietów w 1946 r.).

• 28 XI - 1 XII 1943 r. - Konferencja Churchill-Roosevelt-Stalin w Teheranie.

• 1945 - 1946 r. - Likwidacja autonomicznych republik w irańskim Azerbejdżanie i Kurdystanie.

• 1949 r. - Powstaje irańska organizacja medyczna Czerwony Lew. Zlikwiduje ją reżim islamistów Chomeiniego.

• 1951 r. - Początek irańskiego przemysłu naftowego (ok. 5% światowego wydobycia) po upaństwowieniu brytyjskich pól naftowych. Centrum wydobycia jest Chuzestan (Arabistan) zamieszkany głównie przez Arabów.

• 1953 r. - Pucz zorganizowany przez konserwatywnego premiera Muhammada Musaddika, który chce powstrzymać modernizację kraju i wrócić do zasad islamu. Szach ucieka za granicę, skąd rękami nowego premiera, generała Mohammeda Faizulli Zahediego i przy poparciu USA, przeprowadza kolejny zamach. Odtąd swoją władzę opiera na organizacji SAVAK (1956), która przeciwników potajemnie morduje, terroryzuje i wtrąca do więzień. Szach chce jak najszybciej (spieszy się z realizacją swojej idei, ponieważ ma nieuleczalny nowotwór, co ukrywa przed Irańczykami) upodobnić Iran do Zachodu, lecz osłabienie roli islamu w państwie oraz przemoc wobec konserwatystów zrażają coraz szersze kręgi społeczeństwa.

• 1963 r. - Kobiety otrzymują prawa wyborcze, co wywołuje ostry sprzeciw kleru, a Chomeini wysyła do szacha protest powołując się na zasady islamu. Wyrazicielką ambicji kobiet jest poetka Forugh Farrochzad, która w wieku 19 lat opuściła męża narzuconego jej przez rodzinę (zginie w wypadku samochodowym w 1967 r.).

Rośnie rola ściśle kontrolowanej przez rząd turystyki: zabytki Teheranu i Isfahanu, plaże nad Zatoką Perską i solne jaskinie na Qeshm.

• 1965 r. - Powstaje opozycyjna wobec szacha Organizacja Bojowników Ludowych Iranu znana szerzej jako Ludowi Mudżahedini (po arabsku mudżahedin to liczba mnoga od słowa mudżahid - bojownik). Jej ideologia łączy fanatyczny szyizm i marksizm, co oznacza, że celem organizacji jest walka z szachem i kulturą Zachodu zagrażającą islamowi oraz z zachodnim imperializmem. Mudżahedini nawiązują współpracę z prosowieckim rządem Libii Kaddafiego, ze wspieranym przez Sowietów Jemenem Południowym oraz z Organizacją Wyzwolenia Palestyny. Od Palestyńczyków uczą się metod terroryzmu. W 1971-1972 r. większość działaczy mudżahedinów zostaje aresztowana i stracona. Pozostali dzielą się na grupę muzułmańską z Masudem Radżawim na czele i odrębną grupę maoistowską.

• 1968 r. - Chomeini zostaje zmuszony do opuszczenia Iranu, ponieważ odrzuca wszystkie reformy wprowadzane przez władze. On sam wypracował koncepcję totalitarnego systemu „demokracji” religijnej, gdzie wszystkie instytucje, całe prawo i życie publiczne mają być podporządkowane szyizmowi. Wszelkie inne poglądy miałyby być zakazane. Nie ma więc miejsca na swobodę wyznania, wolną prasę, prawa człowieka i prawa kobiet, naukę i filozofię niezależne od szyizmu, powszechne, świeckie i koedukacyjne szkolnictwo. Chomeini przenosi się do Turcji, potem do Iraku i w końcu osiada we Francji, korzystając z demokracji gwarantującej mu wolność słowa i wyznania, które on sam zdecydowanie potępia.

• 1976 r. - Wprowadzenie irańskiej ery liczonej od koronacji Cyrusa Wielkiego (559 r. p.n.e.).

• 18 IX 1976 r. - Nad Teheranem pojawia się UFO. Obiekt widzi wielu świadków i rejestrują go radary. Kiedy wysłane w pościg dwa irańskie myśliwce typu F4 Phantom II zbliżają się do dziwnego pojazdu na dystans 46 km, przestają działać ich systemy elektroniczne, łączność i pokładowa broń. Ostatecznie UFO oddala się z prędkością nieosiągalną dla samolotów, a urządzenia myśliwców znów zaczynają działać.

• 1978 r. - Władza szacha słabnie podkopywana przez kler, mudżahedinów i niektórych konserwatywnych intelektualistów (na przykład socjologa Alego Szariati, 1943-1977), a zwłaszcza przez ludzi ajatollaha (imama) Chomeiniego przebywającego w tym czasie na emigracji. Symbolem staje się demonstracja opozycji na teherańskim placu Jaleh (8 IX): wojsko z broni maszynowej wybija uczestników (nocą usunie zwłoki, a plac zmyje wodą), lecz szach obawia się otwarcie aresztować duchownych kierujących opozycją. Zwłaszcza że popierający go dotąd rząd USA myśli o zmianie coraz bardziej niewygodnych irańskich władz. Amerykanie prowadzą tajne negocjacje z Chomeinim, który miałby zapewnić spokój. 5 XI na rozkaz Chomeiniego z Paryża fanatycy-islamiści niszczą hotele, banki, sklepy z alkoholem, kina i restauracje. Szach znowu nie tyka kleru, a 15 I 1979 r. ucieka do Egiptu.

• 1979 r. - Dzięki poparciu Stanów Zjednoczonych, które otwierają dla Chomeiniego zablokowane dotąd szlaki powietrzne nad Iranem, imam wraca do kraju (1 II). Amerykanie sądzą, że imam przekaże władzę swoim mniej fanatycznym współpracownikom. On jednak sam staje na czele państwa. Ogłasza powstanie Republiki Islamskiej łączącej muzułmański konserwatyzm z pozorami ustroju republikańskiego opartego na wyborach, które w rzeczywistości są sterowane.

Dla islamistów symbolem bożego gniewu skierowanego przeciwko prozachodniemu szachowi jest tragiczne trzęsienie ziemi (według badaczy związane z pełnią Księżyca 16 IX), które zabija 25 tysięcy ludzi w Tabas i okolicy.

Po przewrocie zmienia się symbolika państwa - obowiązujący od roku 1933 hymn, który sławił dynastię szacha zostaje usunięty i zastąpiony nowym odwołującym się do islamu.

Teokratyczna dyktatura kleru popierana przez fundamentalistów z Bractwa Muzułmańskiego oznacza cywilizacyjną zapaść, cofając Iran o kilkaset lat. Zgodnie z prawem koranicznym kara śmierci grozi za odstępstwo od islamu, obrazę wiary, stosunki seksualne z innowiercą i homoseksualizm (do roku 2008 zostanie wykonanych ponad 4000 wyroków na homoseksualistach), a chłosta lub śmierć za pocałunek w miejscu publicznym, odkrytą głowę kobiety (brak czadoru lub hidżabu narzucanych przez kler), makijaż i kolorowe, krótkie suknie. Z czasem islamscy strażnicy islamu będą patrolować ulice miast, aby zwracać uwagę kobietom, które nadmiernie odsłoniły włosy, ośmieliły się nosić zasłony na bakier lub częściowo zsunięte, albo też poruszają się w sposób przez strażników uznany za wyzywający i niemoralny. Oporne kobiety mogą nawet trafić do więzienia. Z drugiej zaś strony Chomeini nie odbiera kobietom prawa do udziału w wyborach politycznych (co wcześniej potępiał), ponieważ duża część jego elektoratu to pobożne kobiety.

W Iranie Chomeiniego islamiści otwarcie szydzą z praw człowieka i stosują tortury jako zgodne z prawem koranicznym. Kobiety zostają zmuszone do zakrywania włosów uznawanych za „niemoralne” i „grzeszne”, pozbawione dostępu do wielu zawodów i podporządkowane mężczyznom. Za nieposłuszeństwo są surowo karane: bite, więzione, gwałcone i mordowane. Zakazany jest alkohol, zachodnia muzyka i filmy, zachodnie stroje, a przede wszystkim zachodnia filozofia i nauka jako niezgodne z islamem. Szariat ogranicza swobodę w ekonomii i kontakty z zagranicą, co doprowadza do kryzysu gospodarczego. Zaczynają się ucieczki z kraju, a wewnątrz pogłębia się przepaść między rządzącymi ajatollahami (wyższym klerem) i większością inteligencji, która postrzega władzę duchownych jako element obcy, konserwatywny i szkodliwy.

Chomeini odwraca się od dotychczasowego protektora, czyli Stanów Zjednoczonych i ustawia Iran w ostrej opozycji wobec Waszyngtonu. Z czasem wyrośnie fałszywa legenda o Chomeinim jako rzekomo niezłomnym bojowniku, który wbrew Amerykanom wrócił do Iranu i przejął władzę.

Nawet mudżahedini opowiadają się przeciw dyktaturze kleru i powszechnej korupcji, co wywołuje represje ze strony władz podporządkowanych Chomeiniemu, a nawet dochodzi do krwawych starć ulicznych (na przykład w 1981 r. w takich walkach ginie ok. 50 osób).

• 1980 - 1988 r. - Wojna z Irakiem, próbującym obalić irańskich islamistów i dążącym do zdominowania Azji Zachodniej, kończy się zwycięstwem Iranu za cenę kilkuset tysięcy ofiar i regresu gospodarki.

Armia wypiera z Iranu oddziały mudżahedinów, które przenoszą się do Iraku (1982-1983). Stamtąd prowadzą akcje terrorystyczne i zbrojne. Już po zakończeniu wojny iracko-irańskiej armia mudżahedinów podejmuje próbę zdobycia Teheranu jesienią 1988 r. i zatrzymuje się dopiero po bitwie pod Kermanszah, gdzie ginie ok. 2000 mudżahedińskich żołnierzy.

Po zamachu z 11 IX 2001 r. mudżahedini zadeklarują rezygnację z terrorystycznych metod działania i w 2012 r. Amerykanie usuną ich z listy organizacji terrorystycznych.

• Od 1982 r. - Mohsen Makhmalbaf produkuje filmy niezależnie od dyrektyw kleru. W 1996 r. zakłada własną szkołę filmową. Jego córki Samira i Hana reżyserują filmy, a syn Maysen jest operatorem. Działalność rodziny Makhmalbaf staje się niemal symbolem walki o nowoczesność i wolność w Iranie.

• 1983 r. - Z uszkodzonej platformy wiertniczej Nawruz Oil Field wycieka do Zatoki Perskiej ok. 260 tysięcy ton ropy.

• 1989 r. - Śmierć Chomeiniego i nowy prezydent imam M. Chatami na krótko budzą nadzieje na demokratyzację Iranu. Szybko się jednak okazuje, że Chatami jest równie fanatyczny, jak jego poprzednik, a różni się jedynie łagodniejszym sposobem komunikacji ze światem.

Koło cmentarza Behesht-e Zahra w Teheranie rusza budowa ogromnego kompleksu związanego z mauzoleum Chomeiniego. Na powierzchni ok. 20 km² ma powstać centrum pielgrzymkowe, muzeum i islamski uniwersytet. Mauzoleum będzie celem ataków terrorystycznych w latach 2009 i 2027, lecz eksplozje nie naruszą zasadniczej konstrukcji.

• 1990 r. - Silne trzęsienie ziemi zabija około 50 tysięcy ludzi w północnym Iranie. W warunkach kryzysowych na jaw wychodzi zła organizacja państwa, nieudolna administracja i słabość służb medycznych.

• 1998 r. - Seria mordów dokonanych na przeciwnikach kleru w Teheranie. Winnych oczywiście nikt nie szuka.

W 1999 r. zaczynają się protesty przeciw fundamentalistom: w zamieszkach giną studenci. Ikoną sił demokracji staje się 19-letnia studentka Neda zabita przez siły rządowe podczas demonstracji w Teheranie. Po raz pierwszy wykształceni Irańczycy otwarcie zwracają się przeciw Chatamiemu. Zakazane przez mułłów telewizja satelitarna (władze tropią ukryte anteny), internet, zagraniczne książki i radio przełamują granice i cenzurę nałożoną przez kler. Mnożą się protesty przeciw wszechobecności religii i dyskryminacji kobiet, zwłaszcza w miastach. Dlatego klerykalne władze próbują ukrywać niektóre swoje decyzje. Na przykład to, że w 2002 r. został osądzony i powieszony Said Hanoi, który zamordował 16 kobiet, żyjących rzekomo niezgodnie z muzułmańską moralnością, ponieważ nie zakrywały głowy i pracowały zawodowo, czego nie akceptują mułłowie.

• Od 2000 r. - W Teheranie powstaje pierwsze irańskie metro, czyli system podziemnej kolei miejskiej usprawniający komunikację w ogromnej i wiecznie zatłoczonej stolicy.

Następnym irańskim miastem wyposażonym w metro będzie Meszheda (2011).

• 2003 r. - Znienawidzona przez kler irańska prawniczka Shirin Ebadi otrzymuje pokojową Nagrodę Nobla za walkę o demokrację i prawa kobiet.

Sławę zdobywa irańska autorka Marjane Satrapi, która ucieka do Francji i tam opisuje Iran pod władzą kleru, a w roku 2007 wraz z reżyserem Vincentem Paronnaudem tworzy animowany film Persepolis przez imamów uznany za antyislamski.

• 25 XII 2003 r. - Trzęsienie ziemi zabija ok. 40 tysięcy osób i uszkadza zabytkową twierdzę w Bam.

• 18 II 2004 r. - Jedna z największych katastrof kolejowych. Eksplozja pociągu wiozącego siarkę i benzynę niszczy wioskę Khayyam niedaleko Niszapuru i zabija co najmniej 328 osób.

• Od 2006 r. - Iran buduje reaktor jądrowy, ponieważ zamierza wyprodukować broń jądrową, co wywołuje niepokój krajów obawiających się fanatyzmu rządzącego Iranem kleru. Najbardziej zagrożony czuje się Izrael, o którym ajatollahowie mówią jako o państwie do likwidacji. Dlatego władze Iranu spodziewają się ataku izraelskiego lotnictwa na instalacje jądrowe, lub ataku informatycznego poprzez sieć komputerową. Próbują więc sprowadzić urządzenia chroniące przed wirusami komputerowymi, lecz tajne transporty odpowiednich maszyn zostają zatrzymane w roku 2009 przez służby specjalne Zjednoczonych Emiratów Arabskich w Dubaju i w cieśninie Ormuz.

• 2009 r. - W wyborach prezydenckich zwycięża konserwatywny klerykał Mahmud Ahmadineżad, co wywołuje falę zamieszek i protesty ze strony grup nieco bardziej liberalnych (choć też religijnych). Kilka osób ginie zabitych przez policję, kilkaset jest rannych, a parę tysięcy zostaje uwięzionych.

• 2012 r. - Kiedy władze Iranu nie chcą zrezygnować z produkcji broni atomowej, Izrael grozi lotniczym lub rakietowym atakiem na irańskie instalacje jądrowe, co jednak może doprowadzić do wojny w Azji Zachodniej. Żeby tego uniknąć, tajne służby Stanów Zjednoczonych i Izraela dokonują wirtualnego ataku na irańskie zakłady wzbogacania uranu w Natanz: wirus Stuxnet poważnie uszkadza 984 wirówki, opóźniając ewentualne powstanie irańskiej broni jądrowej o co najmniej 3 lata.

• 2012 r. - W Isfahanie powstaje wzorowane na zachodnich wielkie centrum handlowe, jedno z największych w Azji Zachodniej. Pięć lat później jeszcze większe centrum Iran Mall zostanie oddane do użytku w Teheranie.

• 2013 r. - Profesor Mostafa Ahmadi Roszan prowadzi tajne badania nad wzbogacaniem uranu. Ginie w zamachu w Teheranie (11 II), kiedy do jego samochodu podjeżdża motocyklista i za pomocą magnesu przyczepia do karoserii potężną bombę. Od roku 2010 to już trzeci zabity specjalista pracujący w irańskim programie atomowym.

• 2016 r. - Fizyczka i demokratyczna działaczka Narges Mohammadi zostaje postawiona przed sądem i skazana na 16 lat więzienia, ponieważ walczy o zniesienie kary śmierci. Mimo uwięzienia Mohammadi dąży do emancypacji kobiet, a w dalszej perspektywie do obalenia klerykalnej dyktatury. To wywołuje reakcję ze strony władz i nowy proces zakończony dodatkową karą 10 lat i 9 miesięcy więzienia oraz 154 batów. To jednak nie powstrzymuje odważnej kobiety od dalszej działalności zza więziennych krat. W 2023 r. wciąż więziona Mohammadi otrzyma Pokojową Nagrodę Nobla.

• 2020 r. - Pandemia Covid-19 przetacza się przez Iran. Władze próbują początkowo ukrywać zakażenia, a potem nie podają prawdziwej liczby zachorowań. Okazuje się bowiem, że irańska służba zdrowia jest tragicznie niewydolna, brakuje sprzętu medycznego, a rząd nie radzi sobie z trudną sytuacją. Co więcej, nawet po opracowaniu szczepionki na Zachodzie duchowni rządzący Iranem są jej niechętni. Wyrażają wątpliwości, czy należy szczepić Irańczyków, ponieważ nie ufają wynalazkowi dokonanemu przez naukowców z wrogiego Iranowi i rzekomo antymuzułmańskiego Zachodu.

• IX 2022 r. - Na ulicy w Teheranie religijna policja aresztuje 22-letnią Mahsę Amini za „niemoralny” wygląd, ponieważ miała nadmiernie odsłonięte włosy. Według klerykalnego prawa Iranu kobiety muszą zasłaniać włosy i nosić strój szczelnie zasłaniający całe ciało. Trzy dni później Mahsa umiera w więzieniu ze śladami pobicia. Wybuchają masowe protesty w wielu miastach Iranu. Manifestacje spotykają się z poparciem kobiet i demokratów na całym świecie, co rozwściecza irański kler mówiący o rzekomym spisku Zachodu przeciwko islamowi. W ciągu kilku dni uzbrojone oddziały rządowe zabijają ok. 100 osób. W odpowiedzi protestujący żądają zmiany prawa i większej emancypacji kobiet, a nawet odsunięcia islamistów od władzy. Zamieszki trwają tygodniami i rozlewają się na cały kraj, a 18 listopada demonstranci podpalają nawet nietykalne dotąd mauzoleum Chomeiniego w Teheranie, formalnie świętego założyciela islamskiej republiki, oraz jego rodzinny dom w mieście Chomeini na zachodzie Iranu.

Do światowej opinii publicznej dociera coraz więcej informacji o torturach i mordach popełnianych przez irańską policję moralną i armię. Świat dowiaduje się o setkach „zaginionych” osób oraz o stosowanych od lat gwałtach na więzionych kobietach. Liczba zabitych szybko rośnie (pod koniec roku ponad 500 ofiar), lecz protesty nie ustają.

Potem władze w Teheranie wykorzystują napaść Rosji na Ukrainę, aby osłabić Zachód, ponieważ państwa zachodnie krytykują irański kler za łamanie praw człowieka. Dlatego ajatollahowie zaczynają sprzedawać Rosji broń, chcąc uderzyć w demokratyczne kraje Europy i w znienawidzone Stany Zjednoczone.

← CyprAfganistan →