Wczesna historia Europy
Od ok. 600 - 500 tysięcy lat p.n.e. - Mieszkańcy Europy rozwijają nową technikę obróbki kamienia poprzez otłukiwanie z dwóch stron (technika bifacjalna), co pozwala uzyskać regularny kształt ostrza. Przykładem są narzędzia z archeologicznego stanowiska Notarchirico na południu Półwyspu Apenińskiego.
Od ok. 400 000 lat p.n.e. - Kształtuje się człowiek neandertalski: na przykład szkielet mężczyzny z jaskini Altamura w południowo-wschodniej Italii odkryty w 1993 r. n.e.
Ok. 100 000 - 20 000 r. p.n.e. - W Europie dominują paleolityczne kultury myśliwskie: związana z neandertalczykiem charakteryzująca się bifacjalnymi narzędziami z kamienia kultura mustierska (zidentyfikowana na podstawie znalezisk w jaskini Moustier), a ponad 50 tysięcy lat p.n.e. kultura oryniacka (nazwa od jaskini Aurignac) typowa dla Homo sapiens.
W kulturze solutrejskiej, młodszej wersji kultury oryniackiej, powstają piękne, delikatne kamienne ostrza, świadczące o rozwiniętym poczuciu estetyki.
- Ok. 20 000 - 7000 r. p.n.e. - Paleolityczna kultura magdaleńska laponoidalnych myśliwych i zbieraczy w strefie zimnego klimatu. Jest to epoka Wielkiego Zabijania (zwierząt) związanego z powstaniem sprawnej broni.
W Tessalii (wschodnia Grecja) myśliwi przez kilkanaście tysięcy lat zamieszkują jaskinię Frankthi. Rosnący poziom morza przesuwa linię brzegu w stronę jaskini: ok. 5-6 kilometrów 18 tysięcy lat p.n.e. i tylko kilkaset metrów 7000 lat p.n.e.
Na Wyspach Fryzyjskich łowcy polują na foki a nawet wieloryby, z czym wiąże się rozwój harpuna jako broni myśliwskiej. Pod koniec tego okresu powstają półosiadłe i osiadłe kultury mezolityczne oparte głównie na rybołówstwie, jak na przykład rybacy z Doggerlandu.
9. - 7. tysiąclecie p.n.e. - Myśliwi i zbieracze przekraczają wąskie morskie kanały oddzielające Brytanię od kontynentu oraz Irlandię od Brytanii.
8000 - 6000 r. p.n.e. - Z zachodniej Azji poprzez Anatolię przychodzi rolnictwo (neolit) wprowadzone przez stosunkowo nielicznych jasnoskórych i ciemnowłosych imigrantów, którzy mieszają się z miejscową ludnością i rozpowszechniają nowe metody gospodarowania. Sztuka uprawy ziemi względnie szybko dociera do północnych wybrzeży Europy, na Wyspy Fryzyjskie i do Skandynawii. Mezolityczni rybacy zanikają, a ich odejście przypieczętuje zalanie Doggerlandu i wielu wybrzeży przez podnoszące się wody Atlantyku oraz kilka ataków tsunami. Pamięć o zatopionym lądzie przetrwa jedynie w legendach.
Z rolnictwem wiąże się wczesna ceramika wstęgowa (falisty wzór na powierzchni glinianych naczyń).
Rolnicza kultura Sesklo kwitnie na Peloponezie i w południowych Bałkanach. Na południowym krańcu Peloponezu istnieje nadmorska osada neolityczna. Potem w okresie mykeńskim będzie ona funkcjonowała jako miasto Pawlopetri, centrum tkactwa i port na szlakach handlowych łączących Półwysep Bałkański, Kretę i wschodnie wybrzeża Morza Śródziemnego. W okresie wieków ciemnych ruchy tektoniczne oraz wzrost poziomu wody w morzu doprowadzą do zalania Pawlopetri. Dopiero w 1968 r. n.e. zespół brytyjskich archeologów pod kierunkiem Nica Flemminga z Cambridge odkryje zatopione miasto na głębokości ok. 3-4 m.
Po 6000 r. p.n.e. rozwijają się neolityczne kultury starczewsko-kryszańskie nad Dunajem, które znają żyto, pszenicę i jęczmień, hodują owce, kozy i krowy. Wytwarzają też charakterystyczną malowaną okrągłą ceramikę na nóżkach.
Inna rolnicza kultura zwana cardium impresso zajmuje wybrzeża Morza Śródziemnego aż do Półwyspu Iberyjskiego (ok. 6000-4000 lat p.n.e.), a kultura ceramiki wstęgowej rytej obszar na północy między Dnieprem i Sekwaną (od ok. 5500 r. p.n.e.).
Kultura megalitów zaczyna ekspandować w basenie Morza Śródziemnego (łącznie z Balearami i innymi wyspami) aż po Bretanię (Carnac) i Wyspy Brytyjskie.
Wraz z roślinami dostarczającymi żywność rozprzestrzeniają się narkotyki - szczególnie opium z maku, które jest używane w ceremoniach religijnych, podczas zabaw i jako środek przeciwbólowy. Powstają psy pasterskie (zapowiedź dużo późniejszych colie, owczarków i wilczurów): silne i inteligentne pomagają chronić stada owiec oraz bydła przed drapieżnikami, zwłaszcza wilkami.
Ok. 5500 - ok. 3500 r. p.n.e. - Na Bałkanach rozwija się kontynuująca tradycje kultury starczewsko-kryszańskiej chalkolityczna, rolnicza kultura Vinča. Jej nazwa pochodzi od miejscowości niedaleko Belgradu, gdzie serbski archeolog Miloje Vasić prowadził wykopaliska w 1908 r. Ludność uprawia pszenicę, jęczmień, owies, soczewicę, groch, len i hoduje owce, kozy oraz krowy. Istnieją duże osady: na przykład Divostin ma ponad 1000 domów i 8000 mieszkańców, Stubline ponad 4000 mieszkańców, a Belo Brdo ok. 2500. Domy są początkowo plecione, a potem budowane z drewna i nawet bywają piętrowe. Ludność czci siły płodności, zwłaszcza żeńskiej, o czym świadczą liczne posążki kobiet. Na glinianych tabliczkach i amuletach pojawiają się graficzne symbole, które pełnią rolę prostego protopisma.
Ok. 4500 - ok. 2750 r. p.n.e. - Między Karpatami oraz Dniestrem, Prutem i Dnieprem funkcjonuje zespół eneolitycznych kultur przez archeologów nazwanych Cucuteni-Trypole (Trypolje). Reprezentują stadium przejściowe między neolitem z narzędziami kamiennymi oraz chalkolitem znającym też narzędzia miedziane. Ludność wykorzystuje żyzny czarnoziem, aby uprawiać zboża, głównie pszenicę i jęczmień, a także hoduje krowy, świnie, kozy, konie. Rozwinięte rzemiosło, na przykład ceramika. Cechą charakterystyczną są duże osady (miasta) zamieszkane przez kilka-kilkanaście tysięcy ludzi, a w skrajnych przypadkach nawet ponad 20 tysięcy, czego przykładem są Talianki w basenie Dniepru. Budowane z drewna domy bywają bardzo rozległe, czasem mają po kilkaset metrów powierzchni, i mogą być piętrowe. Co kilkadziesiąt lat domy są palone w celach rytualnych, być może dla oczyszczenia danego miejsca. Z drugiej strony co pewien czas ludność musi się przenosić ze względu na wyeksploatowanie zasobów środowiska, wycięcie okolicznego lasu na drewno i wyjałowienie gleby. Ludność tej kultury praktykuje pogrzeby ciałopalne.
4000 - 3000 r. p.n.e. - Na północy Europy powstają nadmorskie osady hodowców i rybaków jak Newgrange we wschodniej Irlandii i Skara Brae na Orkadach.
Neolityczne kultury tego regionu tworzą wielkie konstrukcje. Na przykład kamienny kopiec w Newgrange jest największą tego typu budowlą w całej Europie i największym grobowcem tunelowym, gdzie w korytarzach są składane zwłoki zmarłych.
Na Orkadach funkcjonuje megalityczna świątynia-labirynt w Ness of Brodgar i ceremonialny kamienny krąg w Brodgar. W Maes Howe zaś powstaje wielki ziemny kopiec i kamienny grobowiec, do którego są zrzucane zwłoki zmarłych.
W tym czasie rolnicy budują sztuczne wysepki na jeziorach, układając na dnie wielkie głazy. W ciągu kilku tysiącleci w Irlandii powstanie ponad 2000, a na Hebrydach kilkaset takich wysepek nazwanych przez Szkotów kranogami. Służą jako miejsca względnie bezpieczne, gdzie można zbudować dom lub niewielką świątynię. Co ciekawe, sporadycznie będą używane jeszcze w XVII w. n.e.
Archeolodzy przez wiele lat uznają, że kranogi budowano w 1. tysiącleciu p.n.e., czyli w epoce żelaza. Jednak zaprzeczą temu badania przeprowadzone na Hebrydach Zewnętrznych, ponieważ odkryta w latach 1980. kranoga Eilean Dòmhnuill na jeziorze Loch Olabhat istniała już w 3. tysiącleciu p.n.e. W 2012 r. zaś Chris Murray z wyspy Lewis nurkując w Loch Arnish, znajduje ceramikę, która wskazuje na neolit. Wreszcie w latach 2016-2017 r. brytyjscy archeolodzy Fraser Sturt i Duncan Garrow badający kranogi z hebrydzkich jezior Loch Arnish, Loch Bhorgastail i loch Langabhat datują je radiowęglowo na połowę 4. tysiąclecia p.n.e.
- Od ok. 3200 r. p.n.e. - Upowszechnia się używanie miedzi związane z ekspansją ludów pochodzących z Azji Mniejszej i rejonu Kaukazu (na przykład przodkowie Pelazgów w Grecji). Na Krecie i okolicznych wyspach rozwija się rolnicza cywilizacja minojska.
Ze Stepów Pontyjskich (Czarnomorskich) ekspandują na zachód protoindoeuropejskie ludy kultury grobów jamowych (kultura jamnaja, Yamna) niszcząc przy tym zastane w Europie społeczeństwa. Tak na przykład upadają bałkańska kultura Vinča oraz stepowa kultura Cucuteni-Trypole.
Na Półwyspie Iberyjskim mieszają się trzy zasadnicze grupy etniczne: starsza ludność miejscowa, nomadzi wędrujący ze wschodniej części Morza Śródziemnego i Stepów Czarnomorskich oraz pochodzący z Północnej Afryki Iberowie. Na Półwyspie Iberyjskim ludy posługujące się narzędziami z miedzi zaczynają budować warowne osady, czyli pierwsze w tym rejonie miasta. Jednym z największych i zarazem najlepiej zorganizowanych jest Los Millares (3200-2200 r. p.n.e.) na północ od zatoki Almeria. Osadę zbudowana na wysokim brzegu rzeki otacza kamienny mur z półokrągłymi basztami, a wewnątrz znajduje się jeszcze położona na górze cytadela otoczona własnym murem. Mieszkańcy mieszkają w kamiennych domach. Utrzymują się z uprawy pszenicy, prosa i roślin strączkowych. Zmarłych grzebią na cmentarzu w obrębie murów. Miasto przetrwa do XIX w. n.e. jako ruina, a w 1892 r. Louis Siret jako pierwszy przeprowadzi badania archeologiczne Los Millares, wzbudzając poruszenie wśród archeologów i historyków.
Mniej zaawansowany rejon rolniczy to bałkańska kultura pucharów lejkowatych (od kształtu ceramiki), kultura unietycka (Odra, Łaba, Dunaj), rolnicy naddunajscy, kultury megalityczne i kultury pucharów dzwonowatych na zachód od Rodanu. W Brytanii dominują kultury ceramiki rytej z prostymi wzorami złożonymi z równoległych rowków. W środkowej Europie rozwijają się laponoidalne kultury ceramiki grzebykowej (równoległe rowki na ceramice).
- Od ok. 3000 r. p.n.e. - W Avebury i Stonehenge w Brytanii istnieją cmentarzyska - centra kultu przodków i płodności jako koliste wały ziemne, rowy i palisady.
W Avebury w pobliżu świętego źródła powstaje grobowiec zbudowany z wielkich kamieni i krąg składający się z ogromnych głazów. W 3. tysiącleciu p.n.e. miejscowa ludność buduje w Avebury wielki kopiec Silbury Hill z odłamków wapienia mający służyć zarówno kultowi przodków, jak też kultowi życiodajnej wody otaczającej imponującą konstrukcję.
W Stonehenge zaś od XXVI w. p.n.e. powstaje kamienny krąg dla duchów, a kilka kilometrów dalej drewniany krąg (Woodhenge) dla żywych, gdzie podczas przesileń i równonocy odbywają się zabawy, rytualne orgie i uczty.
Avebury i Stonehenge przestaną być centrami kultowymi po przybyciu Indoeuropejczyków w połowie 3. tysiąclecia p.n.e., lecz pielgrzymi będą odwiedzać Stonehenge jeszcze w XVI w. p.n.e., o czym świadczą groby ludzi pochodzących aż z Alp i znad Morza Śródziemnego.
- 3. tysiąclecie p.n.e. - Od Wołgi po Sekwanę dominuje indoeuropejska kultura ceramiki sznurowej wywodząca się z kultury grobów jamowych. Jej charakterystyczną cechą jest zdobienie glinianych naczyń odciśniętym w glinie wzorem sznura, na co w roku 1883 zwróci uwagę niemiecki archeolog Friedrich Klopfleisch i wprowadzi nazwę Schnurkeramik-Kultur (Corded Ware Culture).
Przedstawiciele tej kultury ekspandują nie tylko na zachód do Europy, lecz także na wschód za rzekę Ural, gdzie jedna ich grupa zapoczątkuje kulturę Sintaszta.
- 3. - 2. tysiąclecie p.n.e. - Przybywające z Azji ludy indoeuropejskie stopniowo opanowują Europę. Przybysze są wysocy i mają jasne włosy i oczy. Zatem odróżniają od dotychczasowych mieszkańców Europy, którzy byli na ogół niskorośli i ciemnowłosi. Przybysze rozpowszechniają brąz stosowany przede wszystkim do produkcji broni: toporów, mieczy i innych części uzbrojenia. Cyna do produkcji brązu jest przywożona na przykład z Półwyspu Iberyjskiego a potem z kopalni w Kornwalii przez port St. Michael’s Mount w południowo-zachodniej Brytanii, który podczas przypływu jest odcięty od lądu.
Indoeuropejczycy dysponujący narzędziami i bronią z brązu wypierają lub wchłaniają miejscową ludność pozostająca na etapie neolitu, w czym pomaga im dżuma przywleczona z azjatyckich stepów. Upadają dawne centra kultowe jak na przykład Avebury, gdzie pod koniec XXV w. p.n.e. przybysze zasypują kamieniami wejście do grobowca i przerywają trwające od wieków powiększanie wapiennego kopca Silbury Hill.
Przodkowie Daków i Traków reprezentowani przez wędrownych pasterzy zajmują Stepy Czarnomorskie. Ich społeczeństwa są silnie rozwarstwione - władcy bywają chowani w komorach pod kurhanami wraz ze złotą biżuterią i bronią. W Perperikon nad Ardą w Rodopach powstaje religijne centrum Tracji (przetrwa do czasów bizantyjskich). Częstym zwyczajem jest składanie ofiar z ludzi, co ma zapewnić pomoc bogów. Ofiary bywają topione w bagnach, czego przykładem mogą być naturalnie zmumifikowane zwłoki mężczyzny odkryte w 1821 r. w torfowisku w irlandzkiej miejscowości Gallagh.
W południowej i zachodniej Europie rozwija się rolnictwo (kultury ceramiki sznurowej między Renem, Skanią i Bugiem). Rolnicy tworzą kalendarze i kamienne obserwatoria astronomiczne, na przykład na górze Tatičew Kamen na Bałkanach.
Jedna z grup Indoeuropejczyków (przyszli Grecy) najeżdża południowe Bałkany i wypiera miejscowe plemiona Pelazgów. Po podboju cywilizacji minojskiej ludy greckie ukształtują najwyżej w ówczesnej Europie rozwiniętą kulturę helladzką, pozostającą pod wpływem kultury minojskiej z Krety (nazwa wyspy wywodzi się od greckiego słowa krateia - mocna). Kultura helladzka obejmuje Kretę, wyspy Cyklady (słynna cykladzka plastyka) z centrum na wyspach Thera i Melos (osada Fylakopi) oraz Peloponez.
Bałkany i Panonię zajmują rolnicze kultury indoeuropejskich plemion Traków oraz Ilirów związane z Anatolią.
Wpływy kultur z Grecji Bałkanów sięgają daleko na północ wzdłuż szlaków prowadzących aż nad Bałtyk (bursztyn). Osadnicy z południa przynoszą wyższą kulturę i sztukę budowania. Na przykład w Maszkowicach (Małopolska) w XIX w. p.n.e. istnieje warownia otoczona potężnym kamiennym murem nawiązującym do cyklopowych murów z Grecji służąca jako faktoria na szlaku handlowym.
- Od ok. XVIII w. p.n.e. - Młodsza grupa ludów indoeuropejskich posuwa się na zachód, gdzie wytworzy plemiona praceltyckie (okolice Odry i Renu), na północy zapoczątkuje kulturę nordyjską (plemiona pragermańskie między Odrą, Wezerą i południowoskandynawską Skanią) oraz kulturę łużycką (pomiędzy Łabą i Bugiem).
Celtowie oraz kultury nordyjska i łużycka używają brązu, a w 1. tysiącleciu p.n.e. również żelaza. Celtowie budują liczne ufortyfikowane osady na wzgórzach, co jest związane z rosnącą zamożnością rolników i koniecznością obrony zgromadzonych dóbr przed rabunkiem. Największą taką osadą jest Maiden Castle w Dorset na południu Brytanii zasiedlony już w neolicie, a przekształcony w silną twierdzę w VI w. p.n.e., czyli w epoce żelaza. W ramach kultury łużyckiej na jeziornej wyspie powstanie między innymi drewniany gród Biskupin z VI-V w. p.n.e., odkryty w XX w. n.e. i częściowo zrekonstruowany jako archeologiczny skansen w Wielkopolsce. Nad południowo-wschodnim Bałtykiem wyodrębniają się indoeuropejskie plemiona Bałtów, a Półwysep Apeniński podbijają indoeuropejskie plemiona Italików i wypierają Ligurów.
Zachodni kraniec Europy pozostaje nieindoeuropejski; trwa tam między innymi megalityczna kultura Iberów na wschodzie Półwyspu Iberyjskiego i Ligurów nad morzem nazwanym Morzem Liguryjskm. Północną i środkową Italię zamieszkują plemiona Etrusków, Nuragów (Sardynia), Retów (Alpy), Wenetów (północne wybrzeże Adriatyku) oraz plemiona Sykanów na Sycylii.
Obszar od Gibraltaru do Wysp Brytyjskich, Wisły i południowej Skandynawii podlega wpływom rolniczych kultur megalitycznych charakteryzujących się wielkimi kamiennymi konstrukcjami. Tradycje przedindoeuropejskie trwają w niektórych nazwach. Na przykład góry Karpaty i Karkonosze mają w nazwie nieindoeuropejski rdzeń kar oznaczający kamień.
Wschodnią i północną Europę opanowują stosunkowo słabo rozwinięte kultury leśne ludów ugrofińskich (uralskich) zajmujących się głównie myślistwem.
XIII/XII w. p.n.e. - Pod naciskiem Indoeuropejczyków wciąż napływających ze stepów Eurazji następuje wypchnięcie wielu ludów z Azji Mniejszej w rejon Morza Egejskiego i dalej na południe oraz w kierunku zachodnim. Tak zaczyna się migracja oraz seria niszczycielskich najazdów tak zwanych Ludów Morza.
Od ok. VI w. p.n.e. - W regionie Noricum we wschodnich Alpach jest wydobywana ruda żelaza. Doskonała stal norycka będzie potem używana między innymi przez Celtów i Rzymian.
VI - koniec III w. p.n.e. - Na wielkim obszarze od Pomorza do Dunaju rozwija się kultura pomorska kontynuująca tradycje łużyckie: rolnictwo (z większym udziałem żyta), brąz, żelazo, handel bursztynem oraz smołą drzewną i dziegciem eksportowanymi głównie na zachód i południe Europy. Wyjałowienie mad (gleb dolin rzecznych) spowodowało kryzys łużyckiego rolnictwa, więc ludność opuściła swoje osady. Stąd większa ruchliwość ludności pomorskiej oraz jej ekspansja na wschód i południe. Zwłoki w kulturze pomorskiej są palone, a urny z wizerunkiem twarzy zmarłego, co przypomina zwyczaje Etrusków, są grzebane na cmentarzach (archeologiczna kultura urn twarzowych).
W I-IV w. n.e. tradycje pomorskie przejmą między innymi nadbałtyccy Wenetowie (Wenedowie) oraz kultura przeworska między Odrą i Bugiem.