Loango, Tio, Kongo
2./1. tysiąclecie p.n.e. - Rolnicze ludy zachodnich Bantu ekspandują na południe, przekraczają linię lasu i wchodzą na sawanny. Ich osady przyciągają prymitywniejszych, miejscowych koczowników, przyczyniając się do upowszechnienia języków bantu, ponieważ miejscowi koczownicy przejmują język i wzorce kulturowe wyżej rozwiniętych Bantu.
III w. p.n.e. - I w. n.e. - Zaczyna się szybowe hutnictwo żelaza między górami Adamawa i ujściem Kongo.
1. tysiąclecie n.e. - Bantu podbijają Kotlinę Kongo (w językach bantu kongo to strzała), wypierając Pigmejów, a na południu buszmenoidów i zajmując niemal całe dorzecze rzeki Kongo (znanej też jako Zair, co w językach bantu znaczy wielka woda).
Z sawanny na północy przybywa nad Gabon lud Fang. Według mitów ich przodkiem jest dobry Mefere, syn Sekumeha i Mbongwe, a inne ludy mają pochodzić od braci Mefere - złośliwego Nkure i głupiego Sekale.
Wraz z Bantu szerzy się kanibalizm uprawiany rytualnie lub też jako składnik codziennego życia i żywienia. Kanibalizm przetrwa aż do XIX-XX w.
V - X w. - Wioskowi wodzowie zwani nkani tworzą pierwsze plemienne państewka rolników nad dolnym Kongo.
X - XII w. - Na północnym częściowo zalesionym brzegu dolnego Kongo powstają dwa duże państwa rolników Loango i Tio. W Loango nad Atlantykiem rezyduje władca, którego krewni w linii żeńskiej dożywotnio zarządzają poszczególnymi prowincjami. Natomiast w Tio na wschodzie (do rzeki Sangha) lokalni władcy noszący tytuł nkani są niezależni, uznając jedynie formalną zwierzchność wspólnego króla. Według tradycyjnych przekazów jednym z takich królów jest Bhele panujący w X/XI w.
XIII/XIV w. - W sawannach na południe od ujścia Kongo plemię Bakongo tworzy państwo Kongo (nazwa pochodzi od tytułu władcy Manikongo z okręgu Kuango). Uprawia się tu zboża i palmę olejową oraz handluje, zwłaszcza niewolnikami (w tym także przeznaczonymi do zjedzenia) i kością słoniową: główne handlowe szlaki wiodą do Nigru i Zimbabwe (wzdłuż rzek).
XIV/XV w. - Na południowym brzegu rzeki Kongo istnieje lokalne państewko Nsundi, które zostaje wchłonięte przez ekspandujące królestwo Kongo i staje się jego prowincją.
XIV - XV w. - W królestwie Kongo (zwanym też Bakongo) rządzą władcy z kanda, czyli dynastii Lukeni: Lukeni lua Nimi (koniec XIV w.), Nanga, Nlaza i Nkuwu a Ntinu (druga połowa XV w.). rządzą Kongo. Silni władcy (choć obieralni) podbijają obszar nad dolnym Kongo. W XV w. królestwo Kongo osiąga pół miliona ludności.
W tym czasie nad górnym Kuango na wzór królestwa Kongo kształtują się dziedziczne wodzostwa, obejmujące po kilka wiosek (przyszłe królestwo Ndongo), które stopniowo podbijają ziemie aż po rzekę Kuanza.
XIV - XIX w. - Na wyżynie Azande funkcjonują plemienne państewka Azande zwane też Niam Niam. Ich mieszkańcy słyną z wojowniczości i kanibalizmu. Posługują się językiem pazande. Utrzymują się z handlu skórami, kością słoniową i niewolnikami eksportowanymi głównie nad Nil. Ponadto hodują bydło i uprawiają ziemię.
1483 r. - Portugalczyk Diogo Cao płynąc na południe wzdłuż wybrzeży Afryki przekracza ujście rzeki Kongo, a w 1485 r. dociera do przylądka Cross.
1485 r. - Portugalczycy dopływają do ujścia rzeki, którą nazywają Rio de Gaboa (po portugalsku rzeka schronienia). Stąd pochodzi późniejsza nazwa całego wybrzeża na północ od ujścia Kongo określanego jako Gabon.
1491 r. - Portugalski poseł Rui de Souza przybywa do Kongo, prowadząc misjonarzy i kupców. Portugalczycy wspierają króla Kongo w trakcie tłumienia buntu w prowincji Nsundi. Król Nzinga a Nkuwa przyjmuje katolicki chrzest i portugalskie imię João, co Portugalczycy uznają to za uznanie dominacji Lizbony. Dla króla jednak jest to tylko sposób zawarcia umowy handlowej. Niedługo potem Nzinga a Nkuwa, zniechęcony portugalską zaborczością usuwa misjonarzy z kraju, a jego syn Mpanzu a Kitima powraca do starej wiary. Jednak drugi syn Affonso pozostaje katolikiem i wbrew woli ojca przyjmuje księży, stając się w ten sposób rzecznikiem portugalskich interesów.
XVI w. - Nad środkowym biegiem Kuango (południowy dopływ Kongo) istnieje małe państwo Matamba, a na południowy zachód od niego Ndongo (stolica Ambuila) sięgające rzeki Kuanza. Są to kraje rolnicze, ale źródłem dochodu jest też handel niewolnikami, skórami zwierząt, kością słoniową, drewnem i żywicą. Na przykład żywica drzew Copaifera demensi i Trachylobium hornemannianum jest kupowana przez Europejczyków jako kopal Kongo i przerabiana na kadzidło i lakiery.
1506 r. - Po śmierci ojca tron Kongo obejmuje Mpanzu a Kitima, lecz Affonso wywołuje bunt, obala Mpanzu i uzurpuje władzę jako Affonso I Mvemba a Nzinga (rządzi w latach 1509-1542).
Do 1512 r. - Walki Affonso z Portugalczykami narzucającymi swoją wiarę i niekorzystne dla Kongo umowy handlowe. Osłabione Kongo staje się niemal wasalem Portugalii.
1516 r. - Affonso I Mvemba a Nzinga proponuje Portugalczykom pieniądze za statki, ponieważ chce samodzielnie prowadzić handel z Europą, a nie być całkowicie zdanym na pośrednictwo Portugalii. Oczywiście spotyka się z odmową.
1526 r. - Affonso I usuwa z Kongo wszystkich białych oprócz księży (sam jest katolikiem) i nauczycieli, aby powstrzymać eksploatację kraju. Nie osiąga celu, ponieważ misjonarze reprezentują interesy Portugalii i dążą do opanowania Kongo. Nie pomaga nawet wyświęcenie syna władcy na pierwszego kongijskiego biskupa. Zresztą młody biskup wkrótce umiera.
Od 1530 r. - Portugalczycy nie chcą innych towarów niż niewolnicy, doprowadzając stopniowo do wyludnienia i rujnowania kraju. Procederu nie zdoła powstrzymać również następny władca Pedro I Nkanga a Mvemba (1542-1545). Państwo Kongo stopniowo słabnie pozbawiane siły roboczej i szarpane wewnętrznymi konfliktami, które Portugalczycy celowo podsycają.
Ośrodkiem handlu ludźmi jest wielki targ w Malebo Pool, a głównym portem, przez który odbywa się transport towarów jest Boma w ujściu Kongo na prawym brzegu rzeki ok. 100 km od wybrzeża oceanu.
1534 r. - Nbanza, stolica Kongo, zostaje nazwane São Salvador (po portugalsku Święty Zbawiciel).
Od 1535 r. - Władcy Kongo formalnie uznają się za suwerenów Ndongo, lecz w istocie Ndongo jest niezależne.
1548 - 1550 r. - Jezuici coraz bardziej mieszają się w sprawy państwa, dopóki nie usunie ich z kraju Diogo I Nkumbi a Mpudi (panuje w latach 1545-1561).
Odtąd Portugalczycy wspierają królestwo Ndongo, zwłaszcza po klęsce Diogo w bitwie z Ndongo (1556). Poza tym opanowują wybrzeże, odcinając Kongo od handlowych portów.
- 1561 r. - Po śmierci Diogo I o tron walczą Affonso II Mpemba a Nzinga(rządzi w 1561 r.), Bernardo I (1561-1566) i Henrique I Nerika a Mpudi (1567-1568).
Portugalczycy próbują siłą narzucić swego kandydata, lecz wypędza ich antyportugalski bunt ludności.
Od 1568 r. - Zrewoltowane i biedniejące (odcięte przez Portugalczyków od handlu na Atlantyku) Kongo dodatkowo wyniszczają łupieżcze najazdy plemion Bateke, a następnie Dżaga (w języku kongo obcy wojownicy) z północnego wschodu. Kongijski dwór chroni się na wyspie w ujściu rzeki Kongo i prosi Portugalczyków o pomoc.
1571 - 1577 r. - Portugalczyk Francisco de Gouvea wypiera Dżaga, a w roku 1575 ostatecznie rozbija najeźdźców. To jednak oznacza, że Kongo staje się niemal portugalskim wasalem. De Gouvea osadza na tronie Alvaro I Nimi a Lukeni Lua Memba, który zaczyna zależną od Portugalii dynastię Kwilu: Alvaro II Nimi a Nkanga (1587-1614, syn księcia Soyo), Bernardo II Nimi a Nkanga (1614-1615) i Alvaro III Nimi a Mpanzu (1615-1622).
Postępuje chrystianizacja kraju (papież uznaje Sao Salvador za stolicę portugalskiej diecezji obejmującej Kongo i Angolę) i na wielką skalę rozwija się handel niewolnikami. Państwo jest zrujnowane, a sytuację pogarsza jeszcze rabunkowa gospodarka wymuszana przez Portugalczyków oraz kolejne najazdy z Angoli.
XVI/XVII w. - Na północ od ujścia Kongo istnieje państwo Ngoyo, a jeszcze dalej na północ Kakongo i Loango. Kraje te są co prawda rolnicze, ale ich rozwój jest uzależniony od handlu niewolnikami i kością słoniową. To zaś oznacza, że stopniowo tracą siłę roboczą, co znakomicie ułatwia portugalską infiltrację.
1622 r. - Po śmierci Alvaro III portugalski gubernator Angoli de Sousa organizuje wielki najazd Imbangala na południowe Kongo. Podbija bagnistą prowincję Kasandże na północ od Luandy, gdzie dotychczas chronili się niewolnicy, którzy uciekli z Angoli. Potem zajmuje prowincję Nambu a Ngongo i pokonuje Kongijczyków pod Mbumbi. Dopiero Pedro II pokonuje Portugalczyków pod Mbanda Kasi i wypędza kraju, w czym chętnie pomaga mu miejscowa ludność.
1622 - 1641 r. - Portugalczycy eksploatują Kongo, utrzymując na tronie marionetkowych władców z dynastii Mvika Pedro II Nkanga a Mvika (1622-1624) i Garcia I Mvemba a Nkanga (1624-1626) oraz z dynastii Kvilu Ambrosio I Nimi a Nkanga (1626-1631) i Alvaro IV Nzinga a Nkuwu (1631-1636).
Następni władcy Kongo to Alvaro V Mpanzu a Nimi z rodu Mpanzu 1636) i Alvaro VI Nimi a Lukeni a Nzenze a Ntumba (1636-1641) z dynastii Nlaza.
1641 r. - Nowym władcą Kongo zostaje Garcia II Nkanga (1641-1660) z dynastii Nlaza, co wywołuje gwałtowny sprzeciw rodu Soyo i wybuch wojny domowej. Wykorzystuje to portugalski gubernator Angoli Vasconcelos, organizując kilka łupieżczych najazdów na Ndongo i Kongo. Jest to świetna okazja dla Holendrów, którzy chcąc zyskać wpływy w basenie Kongo wspierają Garcię II przeciw zbuntowanej prowincji na południu (1642) i atakują Portugalczyków nad rzeką Bengo (1643).
1645 r. - Oddziały kongijskie prowadzone przez syna Garcii II bezskutecznie atakują umocnienia rodu Soyo w Mfinda Ngula, a rok później ponoszą klęskę.
Od 1648 r. - Portugalczycy z Angoli szukają pretekstu do wojny z królestwem Kongo i zgłaszają pretensje do Ambuila (Mbwila), południowej prowincji Kongo (od 1619 r. wasalnej wobec Portugalczyków).
1661 - 1665 r. - Na tronie Kongo zasiada Antonio I Nvita a Nkanga z dynastii Nlaza. Państwo jest coraz słabsze, a wpływy obcych potęg rosną.
1665 r. - Najazd Portugalczyków z Angoli. W wielkiej bitwie pod miastem Ambuila (Mbwila, 29 X) ginie ok. 5000 wojowników, do niewoli trafia król Antonio I Nvita a Nkanga, jego dwaj synowie, dwaj bratankowie, czterech gubernatorów, urzędnicy i członkowie królewskiego dworu, 95 wysokich dostojników i ok. 400 innych arystokratów. Po przegranej bitwie król zostaje ścięty, a innych jeńców Portugalczycy zamieniają w niewolników i przynajmniej część sprzedają do pracy na plantacjach w Brazylii. Tam okaże się, że członkowie arystokratycznych kongijskich rodów, którym uda się uciec z niewoli trafią do wspólnoty Quilombo dos Palmares i przekształcą ją w niewielką monarchię.
Klęska Kongijczyków pod Ambuilą otwiera okres wyniszczających wojen. O władzę walczą ród Kimpanzu z siedzibą w Mbamba Luvota, ród Kinlaza dominujący w Mbula (lub Lemba) na południe od rzeki Kongo, ród Nkondo w górnym biegu rzeki Mbidizi, ród Agua Rosada w Kibangu oraz ród Soyo, początkowo sprzymierzony z Kinlaza. Kiedy Sao Salvador, stolica kraju i centrum władzy Kinlaza, zostaje splądrowany, król Pedro III (1669-1680) przenosi się do rodowej twierdzy Mbula. Kongo rozpada się na walczące księstwa (na przykład Nsundi odzyskuje niepodległość pod władzą lokalnego odgałęzienia rodu Kimpnzu), a ludność, dziesiątkowana przez walki i łowców niewolników, ucieka w góry.
- 1670 r. - Portugalczycy atakują Soyo, lecz przegrywają pod Kitombo (18 X) i na razie rezygnują z bezpośredniego podboju Kongo.
Natomiast wyniszczające walki między stronnictwami i prowincjami w Kongo trwają jeszcze kilkadziesiąt lat. Książęta pretendujący do tytułu króla całego Kongo nie są w stanie utrzymać władzy, a większość z nich panuje bardzo krótko: Alvaro IX Mpanzu (1669-1670), Rafael I Nzinga (1670-1673), Affonso III Mvemba (1673-1674), Daniel I Miala (1674-1678).
Konkurencyjna linia pretendentów do tronu z klanu Kimlaza ma siedzibę w Kibangu: Garcia III Nkanga a Mvemba (1669–1685), André I Mvizi (1685), Manuel Affonso Nzinga an Elenke (1685-1688), Alvaro X Nimi (1688-1695), Pedro IV Affonso Aqua Rosada Nusamu a Mvemba (1695-1709).
1694 r. - Kimpa Vita ochrzczona jako Beatrice uznaje się za św. Antoniego (antonianizm) i głosi, że Jezus umarł w Kongo, a odnowa chrześcijaństwa uwolnionego od księży przywróci siłę państwa. Zostaje spalona na stosie za herezję.
XVIII w. - Holandia, Francja i Anglia przejmują kontrolę nad handlem niewolnikami w ujściu Kongo.
XVIII - XIX w. - Kongo jest formalnie niepodległe, chociaż wciąż szarpią nim krwawe wewnętrzne waśnie. Dominujące klany to Kinlaza i Kimpanzu konkurujące o władzę.
1709 - 1718 r. - Pedro IV Affonso Aqua Rosada Nusamu a Mvemba z klanu Kimlaza rządzący od roku 1695 w Kibangu zbrojnie jednoczy Kongo i przywraca stolicę państwa w Sao Salvador.
1839 r. - Francuzi kolonizują Gabon, a w1849 r. założą tam miasto Libreville.
Od 1848 r. - Węgier Laszlo Magyar (1817-1864, umiera w Angoli) po podróżach na Karaiby, do Azji Wschodniej i Brazylii bada Kongo. Odkrywa źródła Kuanzy (1850) i spotyka Pigmejów. Dane opublikowane w jego książce interesują Portugalczyków i Brytyjczyków, którzy budują swoje kolonialne imperia w Afryce.
Od ok. 1855 r. - Portugalczycy coraz śmielej mieszają się w kongijskie walki o tron i korzystają z okazji, by narzucić swoją władzę.
1888 r. - Pedro VI (panuje w latach 1859-1891) oficjalnie uznaje Kongo za wasala Portugalii.
1891 - 1914 r. - Na tronie Kongo zasiadają Alvaro XIV, Henrique III, Pedro VII, Manuel Nkomba i Manuel III zwany Kiditu.
1914 r. - Antyportugalskie powstanie w Kongo. Po jego stłumieniu Portugalia ostatecznie znosi instytucję i tytuł króla Kongo, chociaż potomkowie kongijskich monarchów nadal będą się formalnie uważać za spadkobierców tronu. Ostatnią taką pretendentką do tronu Królestwa Kongo jest Isabel Maria da Gama, wdowa po Antonio III formalnie panującym w latach 1855-1958.