← Egipt klasyczny do końca Starego PaństwaEgipt w epoce hellenistycznej, rzymskiej i bizantyjskiej →

Egipt w okresie Średniego i Nowego Państwa

• Od ok. 2119 r. p.n.e. - Mentuhotep I z Waset w Górnym Egipcie zrzuca zależność od miejscowego królestwa Koptos i jednoczy kraj.

Jego syn Intef I odrzuca formalną władzę Herakleopolis, a Intef II i III umacniają zjednoczony Górny Egipt. 11. Dynastia zaczyna okres znany jako Średnie Państwo. Faraonowie tej epoki w przeciwieństwie do Starego Państwa nie osiągają władzy absolutnej, a ubóstwienie faraonów jest zaledwie formalną ceremonią. Nie powstają piramidy grobowe równie gigantyczne, jak za 4. Dynastii, a rabusie coraz częściej będą włamywać się do bogatych grobów, niezbyt obawiając się zemsty bogów.

• Ok. 2046 - 1995 r. p.n.e. - Mentuhotep II Nebhepetre z Waset, syn Intefa III, jeden z największych władców Egiptu.

Stopniowo ustępują skutki wieloletniej suszy i odradza się gospodarka.

Mentuhotep II zdobywa Abydos i Dolny Egipt. Men Nefer (Memfis) zyskuje nową nazwę Anch-Taui co oznacza Którym żyją Oba Kraje. Inne określenie to Mechat-taui, czyli Waga Obu Krajów.

Jako ideologię wiążącą państwo faraon upowszechnia kult boga Amona. Za jego rządów 11. Dynastia wchodzi w okres rozkwitu, czego wyrazem jest między innymi świątynia Deir el-Bahari na południe od Waset (gdzie później będzie grób Mentuhotepa). Likwiduje dziedziczny urząd nazbyt samodzielnych nomarchów, zastępując go nadawanym urzędem wezyra. Organizuje wyprawy zmierzające do podboju Nubii, które docierają do 2. katarakty.

Okres prosperity przedłuży się na dwunastoletnie panowanie jego syna Mentuhotepa III (do 1983 r. p.n.e.).

W ósmym roku panowania Mentuhotep III wysyła na południe ekspedycję pod dowództwem Henenu. Z portu Sauu nad Morzem Czerwonym wyrusza wyprawa do krainy Punt po cenną mirrę, niewolników, skóry i antymon (pochodzący z dalekiego południa Afryki) potrzebny do utwardzenia miedzi oraz jako barwnik w kosmetyce. Henenu zaś, czekając na powrót statków, nadzoruje wydobycie kamienia na rzeźby do egipskich świątyń w kamieniołomach Wadi Hammamat w połowie drogi między brzegiem morza i Waset.

Pierwotne świątynie jako czworoboczne place z małym domem boga w centrum przekształcają się w ogromne kompleksy otoczone murem. Mroczne wnętrze świątyni, a zwłaszcza najświętsze pomieszczenie boga z jego posągiem, jest dostępne tylko dla nielicznych. Natomiast w solarnych świątyniach Ra na otoczonym murem placu stoi kamienny obelisk (odpowiednik kamienia Benben), czyli kamienny słup i ołtarz ofiarny. Znajduje się tam również łódź (ceglana lub kamienna), w której Ra odbywa codzienną podróż po niebie.

• Ok. 1976 r. p.n.e. - Spisek nomarchów obala faraona Mentuhotepa IV, a władzę przejmuje stojący na czele intrygi wezyr, który jako Amenemhet (Amen-em-hat) I zakłada 12. Dynastię. Pamiętając o kłopotach w rządzeniu Deltą, przenosi stolicę z Waset do Iczi-taui na południe od Sakkara i Men Nefer (Memfis).

Faraon Amenemhet I ginie w zamachu, kiedy jego syn, współrządca od 1956 r. p.n.e. (zwyczaj współrządzenia zachowa cała dynastia) i zarazem następca tronu Sesostris (Senuseret, S-en-Weseret) wraca z wojennej wyprawy do Cyrenajki. Wtedy Sinuhe z orszaku Sesostrisa ucieka do Palestyny obawiając się wybuchu walk o władzę (opisze swoje losy w znanej opowieści). Młody książę potrafi jednak opanować sytuację i obejmuje władzę jako Sesostris I.

Od 12. Dynastii faraonowie mają 5 imion: Horusa, własne, Ra, tronowe i przydomek (zwykle najpopularniejszy).

• Od 1947 r. p.n.e. - Począwszy od Sesostrisa I Egipt przekształca się w mocarstwo.

Zdobywa brzeg Morza Czerwonego, dzięki czemu można będzie zbudować kanał (nazwany potem Wadi Hammamat) łączący Nil i Morze Czerwone. Droga wodna biegnie z miasta Gebtu (Keft, Koptos, Qift) znajdującego się na północ od Waset nad Nilem do Al-Kusajr na wybrzeżu Morza Czerwonego. Gebtu stanie się wkrótce wielkim centrum religijnym, gdzie jest czczony bóg Min z czasem utożsamiony z Horusem i Amonem, a jego kult zostanie uzupełniony o kult Hator-Izydy jako matki Horusa.

Faraon wysyła ekspedycję do Punt pod wodzą Amenyego. Statki wyruszają z Gebtu na Morze Czerwone, a po trzech latach przywożą bogactwa, w tym złoto i mirrę, małpy, zwierzęce skóry, antymonit, niewolników i cenne drewno.

Amenemhet II (od ok. 1911) umacnia państwo. Sesostris II (Senuseret II, od ok. 1882) wprowadza lokalnych zarządców i buduje kanał nawadniający rolniczy rejon Fajum.

• XIX - XVIII w. p.n.e. - Egipcjanie budują szereg twierdz na odcinku ponad 300 km między pierwszą i drugą kataraktą na Nilu. Ich zadaniem jest kontrolowanie jedynej drogi komunikacyjnej, czyli Nilu, powstrzymywanie najazdów z Nubii oraz nadzorowanie transportów złota wydobywanego w Nubii i przewożonego do Egiptu.

• Ok. 1853 - 1806 r. p.n.e. - Szczyt potęgi Średniego Państwa za faraona Amenemheta III.

Na jego rozkaz powstają dwie piramidy i świątynia grobowa w oazie Fajum. Reguluje jezioro Moeris w oazie i buduje tam gigantyczny pałac Loperohunt, przez Greków nazwany labiryntem (od słowa labros oznaczającego jaskinię, co wskazuje na symbolikę świata podziemnego i kult matki-ziemi oraz przodków).

• XVIII w. p.n.e. - Trwa infiltracja Amorytów, Izraelitów i innych semickich koczowników z zachodniej Azji. Głównie mężczyźni z Azji osiedlają się w żyznej Delcie Nilu i żenią z miejscowymi Egipcjankami.

• Ok. 1798 r. p.n.e. - Amenemhet IV, syn poprzedniego władcy. Umiera bezpotomnie, przekazując władzę swojej siostrze Sobeknofru, która będzie faraonem tylko przez 4 lata.

• 1794 - 1550 r. p.n.e. - Drugi Okres Przejściowy, który zaczyna się, gdy Wegaf zdobywa tron i zakłada nową 13. Dynastię początkowo z siedzibą w Iczi-taui.

Najsilniejszym władcą 13. Dynastii jest Sobekhotep I (połowa XVIII w. p.n.e.) panujący jeszcze nad całym Egiptem i Nubią. Po nim jednak rosną tendencje odśrodkowe wzmagane upadkiem gospodarczym po serii niskich przypływów Nilu. Rządzący Dolnym i Górnym Egiptem Chendżer (druga połowa XVIII w. p.n.e.) jest ostatnim faraonem, który w Sakkara buduje swoją piramidę. Następni władcy rezygnują z tak ostentacyjnej formy grobowca, żeby uniknąć rabusiów. Chendżer każe też postawić posąg Horusa w Abydos na grobowcu uznawanym za grób tego boga (w istocie jest to grób Dżera) i będącym celem pielgrzymek.

Kolejni faraonowie 13. Dynastii na ogół rządzą krótko, a ich władza ogranicza się do Górnego Egiptu.

W Sacha (Ksois) panuje słaba lokalna 14. Dynastia rządząca częścią Delty Nilu.

• Ok. 1730 r. p.n.e. - Koczownicze plemiona semickich Hyksosów (Hikchaze - zniekształcone egipskie określenie Wodzów z Obcych Krajów) z zachodniej Azji najeżdżają Deltę Nilu i stopniowo ją opanowują. Zwyciężają dzięki bojowym rydwanom sprawniejszym i szybszym od piechoty. Pod ich wpływem Egipcjanie także wprowadzą rydwany do swojego uzbrojenia.

Hyksosi szybko przesiąkają egipską kulturą i po kilkudziesięciu latach zachowują tylko pamięć o swoim pochodzeniu. Podobne procesy zachodzą także wśród innych semickich osadników, którzy zdobywają nawet wysokie stanowiska w państwie, o czym świadczy na przykład biblijna opowieść o Józefie.

• Ok. 1650 - 1580 r. p.n.e. - Hyksoska 15. Dynastia (pierwszy władca Salitis) i jej hyksoscy wasale z 16. Dynastii równolegle rządzą Deltą Nilu ze swojej stolicy w Awaris.

Niezależny Górny Egipt pozostaje pod władzą egipskiej 17. Dynastii z Waset kontynuującej tradycje 13. Dynastii.

Osłabienie rozbitego Egiptu wykorzystują władcy Nubii, którzy odrzucają władzę faraonów: samodzielne nubijskie królestwo Kerma zajmuje egipskie twierdze Semna oraz Kumma.

• Koniec XVII w. p.n.e. - Gigantyczny wybuch wulkanu niszczący Therę oddziałuje na Egipt. Eksplozja jest słyszalna z odległości ok. 700 km, pył zasłania niebo, a fala tsunami przynosi na wybrzeża Egiptu pokruszony pumeks. Pamięć o tej katastrofie przetrwa w późniejszym biblijnym micie o plagach egipskich.

• Pierwsza połowa XVI w. p.n.e. - Rządzący Dolnym Egiptem Apopi III z 16. Dynastii hyksoskiej dąży o podboju całego kraju, więc wysyła do faraona Sekenenre obraźliwy list, w którym oskarża go o dręczenie hipopotamów, świętych zwierząt Hyksosów. Apopi odwołuje się tym samym do metafizycznego sporu między bogami Sethem jako patronem Delty, oraz Horusem czczonym w Górnym Egipcie.

Faraon Sekenenre odbiera list Apopi jako wyzwanie i organizuje wojskową wyprawę przeciw Hyksosom w nadziei, że rozbije najeźdźców i zjednoczy Egipt. Niestety, wojowniczy władca przegrywa i dostaje się do niewoli, a zwycięski Apopi postanawia go upokorzyć i zniszczyć zarówno w sensie politycznym jak też metafizycznym. Sekenenre związany i położony na plecach jak ofiarne zwierzę jest publicznie torturowany, aby wszyscy mogli obejrzeć jego poniżenie. Otrzymuje brutalne ciosy toporem zadane w taki sposób, by sprawić możliwie dużo bólu i zniszczyć rysy twarzy. Chodzi o to, że zmarły wędrujący w zaświaty musi być rozpoznany, aby opuścić ziemię. Jeżeli więc faraon został pozbawiony twarzy, jego odejście do przodków może okazać się niemożliwe. Apopi chce, żeby Sekenenre cierpiał nawet po śmierci, a Egipcjanie uznali swoją ostateczną klęskę. Śmiertelny dla Sekenenre okazuje się dopiero cios zadany szerokim sztyletem w podstawę czaszki.

Kiedy zwłoki faraona-męczennika trafiają w ręce Egipcjan, zostają zmumifikowane tak pospiesznie, że balsamiści nie zadbali nawet o właściwe ułożenie ramion zmarłego władcy.

Mimo spektakularnej klęski Sekenenre Hyksosi nie mają dość sił, żeby trwale opanować Górny Egipt. Zadowalają się formalnym podporządkowaniem Kamose, syna i następcy zabitego faraona.

• Połowa XVI w. p.n.e. - Faraon Kamose z Waset udaremnia próbę zawarcia antyegipskiego sojuszu Hyksosów i Nubijczyków. Stopniowo uwalnia się od przewagi Hyksosów odbudowując dawną siłę państwa.

• Ok. 1550 - 1525 r. p.n.e. - W Waset panuje faraon Ahmose I (Ahmes, Amosis), brat Kamose.

Zdobywa Men Nefer (Memfis) i oblega Awaris Hyksosów, a za drugim razem je zdobywa. Odzyskując Deltę Nilu Ahmose I jednoczy Egipt i zakłada 18. Dynastię, której panowanie przejdzie do historii jako szczytowy okres cywilizacji egipskiej.

Semickie plemiona z Azji zostają wygnane z Delty Nilu. Pokonani Hyksosi osiedlają się w palestyńskim mieście Szaruchen, które jednak padnie łupem Egipcjan już kilkanaście lat później.

Faraon ponownie podbija Nubię i odzyskuje wpływy w Fenicji, gdzie zajmuje miasto Byblos.

Wielką sławą cieszy się piękna i inteligentna Nefertari, ciemnoskóra żona Ahmose I jako pierwsza w Egipcie nosząca tytuł Boskiej Małżonki Amona.

18. Dynastia jest początkiem Nowego Państwa. W tym okresie dawne zwyczaje odchodzą w zapomnienie i częściowo pod wpływem najeźdźców zmienia się wizja świata. Faraonowie stają się bliżsi ludziom i stopniowo tracą nimb boskości, choć nadal są uznawani za namiestników bogów. Znajduje to swój wyraz również w plastyce, skąd znikają statyczne, dostojne figury odzwierciedlające formalne wyobrażenia i kanony, a ich miejsce zajmują coraz bardziej realistyczne przedstawienia ludzi. Dawniej byłoby to uznane za bluźnierstwo przeciwko świętości władców. Coraz częściej do głosu dochodzi też indywidualna wyobraźnia artysty.

W okresie Nowego Państwa następuje rozwój gospodarczy kraju oparty między innymi na dalekosiężnym handlu obejmującym nie tylko cały basen Morza Śródziemnego, ale też Afrykę i zachodnią Azję. Egipskie statki są częstymi gośćmi w śródziemnomorskich portach. Dawna socha przekształca się w prosty pług częściowo odwracający ziemię. Upowszechniają się narzędzia z brązu.

Powstają coraz większe przedsiębiorstwa rzemieślnicze zatrudniające nawet kilkadziesiąt osób.

• Koniec XVI w. p.n.e. - Amenofis (Amenhotep) I rządzi Egiptem. Buduje największą świątynię świata - kompleks boga Amona w Waset (Luksor). Miasto będzie religijną stolicą Egiptu i celem pielgrzymek aż do chrystianizacji w IV w. n.e.

• Ok. 1504 - 1492 r. p.n.e. - Panuje Totmes (Tutmosis) I, syn Amenofisa i jednej z jego nałożnic, co oznacza, że nie ma do końca właściwego pochodzenia. Dlatego żeni się ze swoją przyrodnią siostrą Ahmes pochodzącą z prawego łoża, co pozwala mu wstąpić na tron faraonów.

Podbija Kusz (zdobywa Kermę) i część Syrii. Jego władza rozciąga się od Eufratu aż do twierdzy Tombos koło 3. katarakty Nilu.

Zapoczątkowuje zwyczaj grzebania faraonów w grobowcach wykuwanych w skałach Doliny Królów w pobliżu świętego miasta Waset, zamiast w piramidach, przysparzając sporo problemów kapłanom zajmującym się pogrzebowymi ceremoniami.

Powstaje w ten sposób jedna z najwspanialszych nekropolii (cmentarzy) w dziejach ludzkości: grobowce mają kształt skalnych komór zdobionych malowidłami i wyposażonych w bogate sprzęty, a ciała nadal są mumifikowane. Założenie królewskiego grobowca w nowym miejscu zostało spowodowane obawą przed rabusiami, którzy systematycznie plądrowali piramidy, nie bacząc na klątwy bogów, świętość faraonów i bezwzględne kary spadające na schwytanych złoczyńców.

Podobno dla utrzymania tajemnicy wszystkich pracujących przy budowie robotników zabito i tylko architekt Totmesa I, Ineni, wiedział, gdzie znajduje się grób. Nie ma pewności, czy faktycznie robotnicy zginęli, ale wiadomo, że Dolina Królów pozostanie nieznana, a zatem bezpieczna, przez następnych 200 lat.

• Od 1492 r. p.n.e. - Totmes II ożeniony ze swoją siostrą Hatszepsut umiera po siedmiu latach. Królowa zaś, mimo wrogów na dworze, przejmuje władzę i rządzi w imieniu małoletniego Totmesa III przez następnych 20 lat.

Podczas oficjalnych ceremonii nosi sztuczną brodę, ponieważ formalnie kobiecie nie wolno być władcą. Co więcej, władczyni cierpi na łuszczycę, chorobę, która powoduje przebarwienie, rozwarstwianie i odpadanie małych płatów skóry, co jest szczególnie szpecące na twarzy. Na domiar złego lekarze w tym czasie zwykle mylą łuszczycę z trądem, który jest powszechnie uznawany za wyraz niechęci bogów. Faraon zaś powinien cieszyć się boską akceptacją, a zatem powinien być idealnie zdrowy. Hatszepsut jednak ukrywa swoją chorobę, a skórę smaruje środkami łagodzącymi objawy. Świadczy o tym znaleziony przez archeologów należący do królowej flakonik z balsamem zawierającym oleje palmowy i muszkatołowy, tłuszcze, smołę oraz benzopiren. Niestety, benzopiren jest silnie rakotwórczy i prawdopodobnie przyczyni się do powstania u władczyni nowotworu.

Walcząc z niechęcią dużej części dworu, Hatszepsut szuka poparcia wśród kapłanów Atona przeciw kapłanom Amona. Swoją córkę Neferure (Piękność Re) czyni kapłanką i ziemską małżonką boga Atona, dzięki czemu zyskuje poparcie kleru. Władczyni okazuje niebywałą zręczność w dworskich intrygach i umiejętnie przeciwstawia się mężczyznom, którzy próbują odsunąć kobietę od władzy, ponieważ nie pasuje do patriarchalnej tradycji faraonów. W tym kontekście jest zrozumiałe, że Hatszepsut przywraca święto pijaństwa i orgii ku czci bogini Maat, które znieśli jej poprzednicy: bogini jest w stanie zapanować nawet nad męskimi bogami.

Rozwija się kultura, lecz na skutek nazbyt pokojowej polityki królowa traci posiadłości w Syrii, gdzie umacnia się Mitanni. Hatszepsut przechodzi do historii odkryć geograficznych, wysyłając morską ekspedycję pod dowództwem Nehesiego. Żeglarze płyną wzdłuż Morza Czerwonego na południe do krainy Punt. Nehesi zawiera znajomość z Parehu, lokalnym przywódcą w Punt i przywozi stamtąd złoto, mirrę oraz krzewy dostarczające mirrę, które zostają posadzone w ogrodach Amona w Karnaku koło Waset.

W tym okresie wchodzi do użytku żuraw, pozwalający nawadniać wyżej położone terasowe pola. Składa się on z poziomej belki na osi umocowanej do pionowego słupa. Na jednym końcu belki znajduje się naczynie, które może być opuszczone i zanurzone w wodzie, a po podniesieniu zostaje opróżnione na pole położone wyżej.

Władczyni ma ogromne ambicje polityczne - swojej rodzinie chce zapewnić dziedziczną władzę. Królowa planuje przekazać władzę córce Neferure i dlatego każe ją przedstawiać w plastyce jako bóstwo i kapłankę, co oczywiście wzbudza niechęć dworaków pragnących faraona-mężczyzny. Niestety, Neferure przedwcześnie umiera.

Hatszepsut każe zbudować gigantyczną, odpowiednią dla faraona, świątynię grobową dla siebie i swego ojca Totmesa I w Deir el-Bahari. Architektem świątyni jest Senemut. Dzięki własnej pracy i zdolnościom Senemut doszedł do wysokich urzędów, a wieloletni romans z Hatszepsut uczynił go jedną najpotężniejszych osobistości w kraju - zostaje nawet nauczycielem córki Hatszepsut. Pod koniec panowania królowej Senemut zostaje jednak usunięty jako nazbyt wpływowy dworak. Starzejąca się Hatszepsut zaś cierpi na kilka schorzeń, w tym osteoporozę (odwapnienie i kruchość kości) i nowotwór w jamie brzusznej, a umiera z powodu ropnia w ustach. Lekarze bowiem usunęli bolący ząb królowej, co doprowadziło do zakażenia organizmu i skończyło się bardzo bolesną śmiercią.

• Ok. 1458 - 1428 r. p.n.e. - Panuje Totmes III, bratanek Hatszepsut.

Zaciera ślady uważanej za uzurpatorkę królowej i jej córki Neferure, aby zapewnić sukcesję swemu synowi.

Opanowuje Syrię po pokonaniu Mitanni. W licznych wojennych wyprawach dociera aż nad Eufrat. Na południu podbija Nubię do 4. katarakty. Za jego rządów Egipt staje się mocarstwem.

Niebagatelną rolę w budowaniu egipskiej potęgi odgrywa wezyr (najważniejszy minister) Rechmire (Rachmira - Ten, Który Wie Jak Re). Wpływowy dworak utrzyma się na urzędzie również za panowania następnego faraona Amenofisa II. Prowadzi politykę zagraniczną i nadzoruje życie ekonomiczne, a w historii sztuki zasłynie jednym z najpiękniejszych grobowców zbudowanym w Waset.

• Połowa XV - XIV w. p.n.e. - W sztuce wojennej Egiptu dokonuje się postęp polegający na specjalizacji rodzajów wojsk w zależności od używanej broni (oszczepnicy, procarze i inne) oraz przeznaczenia. Powstaje przemyślany szyk bojowy, mający zwiększyć siłę i skuteczność uderzenia zamiast wcześniej stosowanego zmasowanego, bezładnego natarcia wprost na przeciwnika. Faraonowie zaczynają też tworzyć armię najemną opłacaną z kasy państwa. Bardzo często nie są to rodowici Egipcjanie, lecz na przykład znani z wojowniczości Libu. Nad szczególnie zagrożonymi granicami powstają też stałe osady wojskowe.

• Od 1428 r. p.n.e. - Faraon Amenofis (Amenhotep) II. Dzieli Syrię z Mitanni, nie mając sił na prowadzenie wyczerpujących wojen.

Pokojową politykę prowadzi też jego syn Totmes IV, który jednak panuje tylko kilka lat.

W celach propagandowych odkopuje łapy Wielkiego Sfinksa i rozpowszechnia legendę jakoby w młodości zasnął w cieniu posągu, a Sfinks we śnie obiecał mu władzę, jeśli oczyści go z piasku naniesionego przez pustynny wiatr.

• Ok. 1388 - 1351 r. p.n.e. - Panuje faraon Amenofis (Amenhotep) III.

Kładzie nacisk na rozwój gospodarczy. W sojuszu z Mitanni i Babilonią hamuje ekspansję Hetytów. Rozbudowuje świątynie, na przykład w Karnak koło Waset (Luksor) i swoją świątynię grobową w Waset z ogromnymi posągami władcy (Grecy nazwą je Kolosami Memnona). Pozwala jednak kapłanom kierować swoją polityką, popadając w bigoterię.

Czynnikiem poważnie osłabiającym jego pozycję jest złamanie pradawnego obyczaju wymagającego, aby żona władcy pochodziła z książęcego rodu, poślubił bowiem piękną kobietę imieniem Teje, nienależącą do rodu faraona. Szukając poparcia przeciw konserwatystom, faraon łaskawie spogląda na reformy religii, które mogłyby osłabić pozycję kapłanów. Dlatego właśnie popiera mędrca Amena, brata Teje, który rozwija koncepcję najwyższego boga tożsamego ze Słońcem.

• 1385 r. p.n.e. - Powstaje świątynia Amona w oazie Siwa, przez Egipcjan zwanej Soxet Ami (Las Palm w zapisie z 1175 r. p.n.e.).

Według egipskiej legendy, Fenicjanie porwali kiedyś dwie kapłanki z Waset i sprzedali jedną władcy Libu. Tam Egipcjanka założyła wyrocznię w oazie Siwa. Drugą zaś sprzedali do Grecji i tak miała powstać wyrocznia w Dodonie.

• Ok.1351 - 1334 r. p.n.e. - Panuje Amenofis (Amenhotep) IV, syn Amenofisa III i Teje.

Realistycznie wykonane posągi faraona wskazują, że cierpi na zniekształcenia ciała związane z dziedzicznymi wadami, które ujawniają się w rezultacie krzyżowania bliskich krewnych.

W piątym roku panowania reformuje religię, próbując złamać potęgę kapłanów. Jako pierwszy władca używa tytułu faraona (od per-a a, co oznacza wielki dom, czyli siedzibę władcy). Dawne kulty zastępuje wiarą w Atona - jedynego boga Słońca i przyjmuje imię Echnaton, oznaczające światłość Atona. Napotyka jednak opór kapłanów i podburzanej przez nich ludności, która nie rozumie monoteizmu. Dla prostych ludzi czczenie abstrakcyjnego boga w postaci słonecznej tarczy jest trudne. Faraon jednak siłą tępi dawne kulty, zapoczątkowując typowy dla monoteizmu brak tolerancji wobec innowierców. Egipt pod jego rządami staje się państwem policyjnym z nieustającym kontrolowaniem poddanych i brutalnym łamaniem nieposłuszeństwa. Zwalczając kult Amona Echnaton przenosi stolicę z Waset, gdzie ogromne wpływy mają kapłani starej religii do nowego miasta Achetaton (Horyzont Atona, późniejsza El Amarna). Szybka budowa nowej stolicy pochłania wiele ofiar, których zbiorowe groby będą później odkrywane przez archeologów. Faraon osiąga jednak cel - wkrótce powstaje miasto liczące ok. 50 tysięcy mieszkańców, ośrodek kultu Atona, centrum handlowe i rzeczny port.

Niestety, wewnętrzne tarcia, prześladowania wyznawców tradycyjnych bóstw, zaniedbanie polityki ze strony despotycznego władcy-filozofa oraz uprawiany przez kapłanów sabotaż (celowo szkodliwa działalność wymierzona w ekonomię i politykę rządzących) osłabiają gospodarkę. Egipt nie jest już w stanie wystawić armii tak silnej, jak dawniej. Traci też posiadłości w Syrii, zajęte przez Hetytów, co wywołuje oburzenie wojska.

Nowa religia akcentuje pokój i dobroć (pomijając prześladowanie innowierców), co podkopuje sens istnienia armii. Dochodzi zatem do spisku, zamachu na faraona i próby przewrotu. Echnaton przetrwa jednak do naturalnej śmierci, mimo chorób o podłożu genetycznym (nieproporcjonalna budowa ciała, duża głowa, niedorozwój aparatu ruchu). Ukochaną żoną a potem koregentem Echnatona jest piękna i mądra Neferetiti (Nefretiti, Nefretete - Przybyła Piękna), która urodzi sześć córek.

Kilkanaście lat po objęciu władzy przez Echnatona do Achetaton przyjeżdża Teje i doprowadza do częściowego odsunięcia Neferetiti z życia publicznego, chociaż królowa nadal pozostaje u boku Echnatona. Teje próbuje w ten sposób ratować słabnącą władzę faraona i odbudować państwo.

Po śmierci Echnatona miasto Achetaton traci znaczenie; na miejscu pozostaje tylko archiwum Echnatona i jego ojca (w XVIII i XIX w. zostanie odnalezione koło miejscowości Tell el-Amarna wraz ze słynnym popiersiem Neferetiti).

Następni faraonowie z królewskiego rodu to chorowity Smenchkare, który szybko umiera, oraz obciążony wadami genetycznymi (zrośnięcie kręgów szyjnych, chodzi z laską) syn Echnatona Tutanchamon, który obejmuje tron jako kilkuletni chłopiec ożeniony z Anchesenamon, kilkunastoletnią córką Echnatona.

W imieniu młodocianego faraona rządzi wezyr Eje, oddany Tutanchamonowi generał Horemheb i skarbnik Maja, który dzięki mądrej gospodarce odbudowuje dobrobyt kraju zrujnowanego przez Echnatona.

Po osiągnięciu pełnoletności faraon rządzi z Waset i nawet mumie swojej rodziny pierwotnie pogrzebane w Achetaton każe przenieść do Doliny Królów, gdzie grzebano wcześniejszych władców. Próbuje uratować swoją dynastię. Genetyczne wady rodziny Echnatona znów jednak dadzą o sobie znać: obie córki królewskiej pary będą niesprawne: jedna umrze tuż po porodzie, a druga urodzi się martwa (zmumifikowane zostają pochowane z ojcem).

• 1323 r. p.n.e. - Tutanchamon umiera w 19. roku życia na skutek infekcji po otwartym złamaniu kolana. Wezyr Eje pospiesznie i niedbale wyposaża grób władcy sprzętami z grobów Echnatona (sarkofag, złota trumna z dorobionym portretem Tutanchamona) oraz Neferetiti (świadczą o tym na przykład posążki faraona z kobiecymi piersiami). Nawet piękna maska pośmiertna z emaliowanego złota jest przeróbką. Przy okazji wezyr niszczy pamiątki po heretyckim faraonie Echnatonie i jego żonie Neferetiti, którzy powinni odejść w niepamięć.

Eje spieszy się, ponieważ chce objąć tron, ale nie może tego zrobić wcześniej niż po oficjalnym pogrzebie zmarłego władcy, a walka o władzę dopiero się zaczyna. Szczególnie groźny wydaje się generał Horemheb przebywający w tym czasie w Syrii.

Anchesenamon, wdowa po Tutanchamonie, próbuje utrzymać tron, proponując rękę Zananzie, synowi władcy Hetytów Szupiluliumy. Zananza zostaje jednak zamordowany w drodze do Egiptu, a wezyr zmusza Anchesenamon do małżeństwa i zdobywa tron, mimo że jako kapłan nie ma do niego prawa. Jest już jednak starcem i umiera po zaledwie czterech latach rządów, nie pozostawiając potomka.

• 1319 - 1292 r. p.n.e. - W tej sytuacji tron Egiptu przejmuje słynny generał jako faraon Horemheb I.

Popierają go kapłani, pragnący odsunąć ród Echnatona i odzyskać Syrię, zagrożoną przez Hetytów. Horemheb żeni się z Mutnodżmet, siostrą Neferetiti, aby przedłużyć dynastię, a po śmierci żony adoptuje Ramzesa, wojskowego dostojnika z Delty. Wraca dawna religia, tolerancja i potęga kapłanów. Imiona bluźnierczego Echnatona (według kapłanów jego atak na religię wynikał z plebejskiego pochodzenia matki Echnatona), Smenchkare, Tutanchamona oraz Eje zostają wymazane z kronik i inskrypcji.

• 1292 - 1290 r. p.n.e. - Po śmierci Horemheba Ramzes I zaczyna 19. Dynastię.

• 1290 - 1279 r. p.n.e. - Panuje faraon Seti I, syn Ramzesa I. Czyni Egipt mocarstwem ze stolicą w Men Nefer (Memgfis). Egipt za jego panowania osiąga najwyższy dotąd poziom dobrobytu. Seti I odbiera Hetytom część egipskich posiadłości w Syrii i Fenicji (Kanaan).

Zwycięża Hetytów pod Kadesz nad Orontesem. Jest to jedna z największych i najbardziej znanych bitew w historii. Uczestniczy w niej łącznie ok. 6000 rydwanów, lecz egipskie okazują się skuteczniejsze, ponieważ są lżejsze - na każdym jest woźnica i łucznik. Hetyckie rydwany zaś wiozą po trzech ludzi. Zdobycie Kadesz daje Setiemu klucz do panowania w Syrii, ale Egipcjanie nie utrzymają tego punktu. Po niewielu latach muszą się stamtąd wycofać, a Syria znów staje się terytorium buforowym między dwoma mocarstwami.

• 1279 - 1213 r. p.n.e. - Długie rządy syna Setiego I Ramzesa II Wielkiego (żyje 92 lata mimo bolesnego przerostu kręgów i wrzodów jamy ustnej).

Ramzes słynie jako świetny łucznik i organizator oddziałów łuczników na rydwanach, które stanowią podstawę militarnej potęgi państwa. Czasy tego faraona obfitują w wojny i podboje, zwłaszcza w Syrii i Fenicji zakończone kolejną bitwą z Hetytami pod Kadesz (1275 r. p.n.e.). Egipska propaganda głosi, że pod Kadesz zwyciężyli Egipcjanie. Tymczasem egipskie oddziały dały się zwieść Hetytom i zaatakowały pozornie słaby oddział, a wtedy ukryte oddziały Hetytów niespodziewanie uderzyły z boku. Faraon z trudem ocalił część armii i zdołał się wycofać, więc bitwa pozostała nierozstrzygnięta.

Z wojną w Syrii wiąże się jedna z pierwszych odnotowanych epidemii ospy: choroba zaatakowała obie walczące armie.

Z Syrii wywodzi się też świetny egipski generał Jorki (Iwrkhy), zaufany dowódca Ramzesa II i jedna z najpotężniejszych osób na dworze faraona.

• 1274 r. p.n.e. - Po bitwie pod Kadesz Ramzes II musi porozumieć się z Hetytami. Podpisuje jeden z pierwszych odnotowanych w historii formalnie zawartych traktatów pokojowych. Na jego mocy Egipt zatrzymuje Fenicję oraz rejon Morza Martwego i Ar-Araba. Hetyci zaś rządzą północną Syrią. 14 lat później, po listownych negocjacjach Ramzes zawiera sojusz z Hetytami i poślubia córkę króla Hetytów, potwierdzając układ.

• 1269 r. p.n.e. - W dziesiątym roku panowania Ramzes II buduje nową stolicę Pi-Ramzes w Delcie daleko od kapłanów z Waset. Miasto będzie miało prawie 100 tysięcy mieszkańców, a cały Egipt zamieszkuje w tym czasie ok. 6 milionów ludzi.

Państwo stoi u szczytu potęgi. Dzięki obfitym opadom i ciepłemu klimatowi gospodarka rozwija się dynamicznie, a piękne Pi-Ramzes słynie z dobrobytu mieszkańców. Na rozkaz władcy powstają budowle świadczące o potędze państwa: w Karnak ogromna świątynia grobowa Ramzesa, a w Abu Simbel (północna Nubia) wykute w skale dwie świątynie milionów lat o głębokości 55 m. Kwitnie dalekosiężny handel metalami, tkaninami, narkotykami i szlachetnymi kamieniami przewożonymi na statkach lub w karawanach.

• Od ok. 1250 r. p.n.e. - Pod opieką Ramzesa II rozkwita hodowla koni. Używa się ich do ciągnięcia bojowych rydwanów (czasem nawet 3500 rydwanów jednocześnie) tak potrzebnych w licznych podbojach Ramzesa. Od tego czasu powstają coraz większe stadniny koni, jak na przykład w Men Nefer (Memfis) i Waset (Teby), mające dostarczać konie dla armii i hodować coraz lepsze ich rasy. Z krzyżówek importowanych koni syryjskich i odmian rodzimych powstają potem konie arabskie o lekkiej, smukłej sylwetce, nieco cięższe konie berberyjskie znane na Saharze oraz rasa dongolska używana w Nubii.

• Od 1235 r. p.n.e. - Plemiona Libu najeżdżają na rydwanach zachodni Egipt. Powstrzyma je dopiero militarna akcja Ramzesa II.

• 1213 - 1203 r. p.n.e. - Okres osłabienia Egiptu po śmierci Ramzesa II.

Władzę przejmuje faraon Merneptah, jeden z ok.160 dzieci Ramzesa II. Upadek gospodarczy jest związany z ochłodzeniem klimatu i suszą. Wylewy Nilu są coraz niższe i nieregularne, a plony spadają, powodując głód i niezadowolenie ludności. Niski poziom wód wywołuje niedotlenienie i zatrucie Nilu przez bakterie, zwłaszcza sinice, co masowo zabija ryby. W dodatku niektóre odnogi Nilu w Delcie zostają zamulone, ponieważ wody jest mniej i wolniej płynie. Kwitnące miasto Pi-Ramzes traci podstawy bytu i wyludnia się. Wybuchają bunty, a osłabienie głodem przekłada się na epidemie, co opisze potem biblijny mit o plagach sprowadzanych przez Mojżesza.

Kryzys polityczny wywołują Ludy Morza (zbiorcza nazwa ukuta przez francuskiego archeologa Gastona Maspero) przez Egipcjan zwane Perasata. Są to plemiona z rejonu Morza Egejskiego i z Azji Mniejszej, które niszczą Hetytów, Syrię oraz Fenicję i docierają aż do Delty Nilu. Armia faraona Merneptaha z trudem rozbija napastników pod Men Nefer (Memfis), co relacjonuje Stela Merneptaha. Po tej klęsce część Ludów Morza osiedla się na wybrzeżach południowej Syrii jako Filistyni (po egipsku Pulesati). Egipcjanie zaś rezygnują z doliny Ar-Araba, gdzie od dawna wydobywali i przetapiali rudę miedzi. Ich miejsce w tym rejonie zajmą Edomici.

Zamieszanie wykorzystuje berberyjski lud Libu (Lebu), najeżdżając Deltę Nilu od zachodu, ale w morderczej sześciogodzinnej bitwie Egipcjanie zatrzymują napastników: ginie ponad 6000 najeźdźców, a dalszych 9000 dostaje się do egipskiej niewoli.

• Po 1203 r. p.n.e. - Na tronie zasiadają ostatni, krótko panujący faraonowie coraz słabszej 19. Dynastii, a po śmierci królowej Setnacht następuje okres bezkrólewia.

• XII w. p.n.e. - Rabusie odkrywają Dolinę Królów i zaczynają plądrowanie grobowców. Szczególnie dotyczy to osady Qurna, której mieszkańcy będą utrzymywać się z rabunku grobów aż do początków XX w. n.e. Bardzo często wyprzedzają przy tym archeologów poszukujących tych samych przedmiotów, lecz dla celów poznawczych, a nie komercyjnych.

• XII - XI w. p.n.e. - W Egipcie pojawia się żelazo, lecz aż do czasów perskich nie wyprze całkowicie narzędzi z brązu.

• XII - X w. p.n.e. - Szczyt aktywności rabusiów grobów w Dolinie Królów.

W warunkach narastającego kryzysu gospodarczego i powszechnej biedy całe rodziny utrzymują się z rabunku, a często współpracują ze strażnikami i duchownymi. Niemal nigdy nie udaje się schwytać winowajców, chociaż niektórzy ponoszą karę. Jeden z takich wypadków ma miejsce w latach 1130. Zarządca wschodniego Waset, Pezer, oskarża o rabowanie grobów Pevero, swego konkurenta i zarządcę zachodniej części miasta. Pevero unika jednak odpowiedzialności dzięki poparciu ze strony potężnych przyjaciół. Skazany zostaje jedynie prosty robotnik Amen Panufer. Dopiero kilka lat później straże łapią kilku rabusiów, którzy na torturach wyznają, że współpracowali z Pevero. Skorumpowany urzędnik zostaje wreszcie zdemaskowany i skazany na okrutną śmierć. Cała historia jest dokładnie opisana w dokumentach sądowych.

Pod wpływem takich wydarzeń grupa kapłanów postanawia uratować same mumie i w najściślejszej tajemnicy przenosi je do innych grobów, a potem do innej doliny Deir el-Bahari. Dzięki temu w jednym grobie przetrwa 40 mumii wielkich władców, w tym Totmesa I, Amenofisa I, Totmesa III i Ramzesa II.

• 1183 - 1155 r. p.n.e. - Panuje Ramzes III, pierwszy z 20. Dynastii Ramesydów (wszyscy z tej dynastii noszą imię Ramzesa), jeden z najzdolniejszych i najbardziej zasłużonych, chociaż niedoceniony władca Egiptu.

Ramzes III musi walczyć z Ludami Morza, które z najwyższym trudem rozbija w bitwie w Delcie Nilu (sceny walki pokazano na ścianach ogromnej świątyni w Medinet Habu). Odpiera też ataki Filistynów i rozbija agresywne plemiona Libu oraz Seped (albo Esebetu, Isebeten). Ogromnym kosztem pokonuje wszystkich najeźdźców i ratuje całość państwa, chociaż Egipt słabnie. Susza, mniejsze wylewy Nilu i nieurodzaj przekładają się na drożyznę, inflację, głód i biedę. Wywołuje to wewnętrzne zaburzenia społeczne, a nawet strajk (odmowa pracy) robotników budujących nekropolię Deir al-Medine, kiedy nie otrzymywali należnej zapłaty.

Słabną handlowe związki z Puntem: bardzo kosztowne wyprawy stają się coraz rzadsze.

Rośnie siła kapłanów: świątynie posiadają 15% ziem uprawnych, podlega im 2% ludności, 169 miast w Nubii i Syrii, pół miliona sztuk bydła, 88 okrętów i 53 wielkie warsztaty.

Ostatni rok panowania Ramzesa III jest naznaczony przez bezprecedensowe osłabienie władzy faraona i skandaliczny spisek haremowy. Otóż Ramzes III ma dwie żony Teje i Izis oraz wiele nałożnic. Kiedy faraon na swego następcę wybiera syna Izis, ambitna Teje postanawia działać, aby zapewnić tron swojemu synowi. Przygotowuje spisek haremowy, który ma obalić faraona, a popierają ją między innymi nadworni magicy i wróżbici oraz część urzędników. Podczas krwawego przewrotu w pałacu faraon ginie z poderżniętym gardłem, lecz bunt zostaje szczęśliwie stłumiony, a spiskowcy zabici w walce lub schwytani.

• 1155 r. p.n.e. - Po stłumieniu buntu na tron wstępuje Ramzes IV, syn Ramzesa III.

Spiskowcy odpowiedzialni za nieudany przewrót umierają spaleni żywcem na stosie. Zachowane zapiski sądowe wskazują, że syn Teje, który chciał przejąć tron został skazany na okrutną śmierć przez samobójstwo. Zgodnie z egipskim prawem musiał sam wybrać, jak ma umrzeć. W sądowych dokumentach występuje pod pseudonimem Pentauer (Pentawer), ponieważ istotną częścią kary jest zapomnienie jego prawdziwego imienia. To ważne, ponieważ tylko mając własne imię zmarły może przejść do świata pozagrobowego, a w innym wypadku będzie się błąkał po ziemi otoczony pogardą. Pentauer umiera powieszony w okrutny sposób, a jego mumia wskazuje, że agonia trwała długo i była bardzo bolesna. Mówią o tym sfałdowana skóra na szyi naciągnięta przez zaciskającą się pętlę oraz wydęty brzuch świadczący o daremnych próbach zaczerpnięcia powietrza. Twarz mumii zastygła w przerażającym grymasie bólu i rozpaczy. Przeprowadzone w XXI w. n.e. badania „krzyczącej mumii” wykażą, że zwłoki nie zostały odpowiednio zabalsamowane: nie wyjęto wnętrzności, pozostawiono więzy na rękach i nogach, a grymas twarzy i dramatycznie otwarte usta utrwalono, żeby w zaświatach był dowodem podłości Pentauera. Co prawda ojcobójca i niedoszły uzurpator został pochowany obok innych członków panującego rodu, lecz na jego trumnie nie umieszczono żadnych ozdób ani jego imienia.

• Druga połowa XII w. p.n.e. - Panuje Ramzes V, syn Ramzesa IV.

Egipt wyraźnie słabnie zdominowany przez skorumpowanych kapłanów, którzy gromadzą ogromny majątek, a dla własnych celów nie cofają się przed torturowaniem i mordowaniem przeciwników. Faraon chciałby ograniczyć ich wpływy, lecz w praktyce jest od nich zależny.

Na domiar złego dwór faraona nawiedza straszliwa choroba - ospa. W tym samym czasie umiera jego sześć żon, a zwłoki zostają pochowane w oddzielnych grobowcach, których nie wolno odwiedzać przez pół roku. Co więcej, balsamiści i wszyscy, którzy uczestniczyli w przygotowaniu pogrzebu na pół roku zostają odizolowani od innych ludzi. Jest to jeden z najwcześniejszych opisów kwarantanny mającej zapobiegać szerzeniu się zarazy. Niestety, izolacja okazuje się spóźniona, ponieważ sam faraon zaczyna chorować i umiera po strasznych cierpieniach. Na tron wstępuje jego wuj jako Ramzes VI.

• XII/XI w. p.n.e. - Ostatni faraonowie 20. Dynastii są całkowicie zależni od kapłanów. Tracą wpływy w zachodniej Azji, gdzie w nowej sytuacji powstają lokalne ośrodki władzy, na przykład Izrael. Upadek gospodarki, słabość militarna i intrygi kapłanów rujnują autorytet władców. O słabości faraonów dobitnie świadczy fakt, że Ramzes IX oddaje świątyni skarb gromadzony od czasów Ramzesa III.

• XI w. p.n.e. - Zaczyna się Trzeci Okres Przejściowy. Ramzes XI (1103-1070) przekonuje Panehsiego, namiestnika Nubii, aby przywrócił władzę arcykapłanowi Amona w Waset. Jednak Panehsi rabuje Waset i rusza na północ. Po bitwie pod Hordi (Kynopolis) wycofuje się do Nubii, a Waset zostaje zajęte przez oddziały arcykapłana Herhora, który przejmuje władzę w Górnym Egipcie i przywraca porządek. Tak zaczyna się 21. Dynastia kapłanów w Waset.

Dolnym Egiptem rządzą w tym czasie wodzowie Pianchi i Smendes reprezentujący 21. Dynastię w Delcie.

• 1044 - 994 r. p.n.e. - W Delcie panuje Pusebachaienniut znany jako Psusennes I, syn Smendesa. Dzięki sprytnej polityce i koligacjom rodzinnym skupia w swym ręku ogromną władzę i doprowadza Deltę do rozkwitu. Jest nie tylko faraonem, ale też arcykapłanem. Buduje stolicę w Tanis, dokąd każe przenieść posągi i część budowli z ginącego Pi-Ramzes. Swemu synowi Amenemope, który będzie rządził do śmierci w 985 r. p.n.e., zostawia państwo silne, choć z groźnym sąsiedztwem Libu na zachodzie.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Nad zasypanymi przez piasek grobami w Sakkara powstaje nowy, skromniejszy cmentarz.

W tym czasie wraca też zainteresowanie Doliną Królów, gdzie dawnej grzebano faraonów. Od Trzeciego Okresu Przejściowego nowi arystokraci na ogół wywodzący się z plebsu zaczynają chować swoich zmarłych w królewskich grobach wykutych kilkaset lat wcześniej. Czasem zasypują trumny z mumiami swoich poprzedników, aby na tak uzyskanej powierzchni umieścić nowe sarkofagi i trumny.

• X w. p.n.e. - Pogłębia się rozkład Egiptu, szerzy się korupcja i bieda. Libu z zachodu napadają kraj, a w Palestynie na wschodzie powstaje niezależne królestwo Izraela. W Delcie szarpanej konfliktami panują Osorkon, Siamon i Psusennes II

• Ok. 945 - 924 r. p.n.e. - Szeszonk, dowódca najemnych wojsk Libu, przejmuje władzę w Tanis i zakłada 22. Dynastię zwaną libijską. Swoją stolicą czyni Per-Bast (Bubastis) w centrum Delty Nilu, ośrodek kultu bogini Bastet. Per-Bast przeżywa rozkwit trwający do podboju przez Persów.

Zajmuje Waset (część kapłanów przenosi się wtedy do Napaty). Prowadzi łupieżcze i zaborcze wojny. Między innymi zdobywa i grabi Jerozolimę oraz odzyskuje na pewien czas kopalnie miedzi w dolinie Ar-Araba eksploatowane wcześniej przez Edomitów i stanowiące kiedyś źródło dochodów Salomona.

Pojawiają się obce ludy i obyczaje. Rozpowszechnia się na przykład system banków wzorowany na fenickim. Są to świątynie posiadające skarbce, gdzie można przechowywać wartościowe przedmioty. Można stamtąd pożyczać określone ilości srebra lub złota, ale przy zwrocie trzeba oddać z określonym procentem wartości pożyczonej.

Srebro staje się podstawowym kruszcem używanym jako środek płatniczy.

• Ok. 830 - 715 r. p.n.e. - W Delcie Nilu rządzi lokalna 23. Dynastia (libijska) niezależna od Tanis.

• 740 - 715 r. p.n.e. - 24. Dynastia rządzi w Sais.

Tefnacht podbija Deltę, Men Nefer (Memfis) i Herakleopolis, ale pokonują go Kuszyci i na krótko zmuszają do uznania ich władzy. Jego syn Bokchoris od 719 r. p.n.e. usiłuje walczyć z Asyrią w Palestynie i słynie jako prawodawca. Zostaje spalony żywcem podczas najazdu Kuszytów, którzy w ten sposób ukarzą niewiernego wasala.

• Ok. 725 - 655 r. p.n.e. - Panuje 25. Dynastia nubijska powstała po podboju Egipt przez Kusz. Rządzi imperium obejmującym całą północno-wschodnią Afrykę niemal od równika na południu do wybrzeży Morza Śródziemnego na północy.

• Od 715 r. p.n.e. - Asyria pobiera daninę z Dolnego Egiptu, a w latach 673-663 plądruje Men Nefer (Memfis) i zajmuje Deltę, wypierając Nubijczyków na południe do Górnego Egiptu.

Kiedy Assurbanipal najeżdża Górny Egipt (666-663) i okrutnie niszczy Waset (663), Necho I z Sais (podający się za potomka Bokchorisa) próbuje wzniecić powstanie, lecz zostaje pokonany i wraz z rodziną uprowadzony do Niniwy. Wraca jako wasal Asyrii.

Po odejściu Asyryjczyków Tanutamani z Nubii przez 7 lat dominuje w Egipcie. Później jednak wojska Asyrii wyprą Nubijczyków z Dolnego Egiptu, a Necho I znów zostanie wasalem Asyrii.

• 664 - 610 r. p.n.e. - Psametyk I (Psametych I), syn Necho I, jeden z największych władców w dziejach Egiptu.

Przez kilka lat obserwował jako jego ojciec musiał słuchać Nubijczyków i potem Asyryjczyków, a po śmierci Necho I on sam zostaje wasalem Asyrii. Psametyk okazuje się bardzo sprytny i nowatorski w sposobie myślenia. W odróżnieniu od innych władców egipskich buduje swoją siłę militarną nie na wojownikach egipskich, lecz w oparciu o greckich najemników. Grecy słyną jako najlepsi żołnierze we wschodniej części Morza Śródziemnego, więc mając zapewnione ich usługi Psametyk może planować podboje. Wykorzystuje osłabienie Asyrii po buncie Babilończyków i umacnia własną pozycję. Kolejno podbija lokalne księstwa w Górnym Egipcie i stopniowo likwiduje wpływy Nubijczyków. Zapoczątkowuje 26. Dynastię egipską.

O jego inteligencji świadczy sposób, w jaki opanowuje Dolny Egipt, gdzie wciąż są silne wpływy Asyryjczyków. Tym razem nie próbuje podbijać kolejnych księstw, lecz wykorzystuje swoją córkę Nitokris, żeby opanować je pokojowo. Nitokris zostaje oblubienicą boga Amona w Waset, czyli główną kapłanką, co daje jej pozycję najwyższej władzy duchowej i zwierzchnictwo nad Dolnym Egiptem. To oznacza, że od 656 r. p.n.e. Psametyk I wraz z córką wspólnie rządzą całym krajem.

Pod rządami rodzimej egipskiej 26. Dynastii zanikają obce wpływy w sztuce. Psametyk I każe na przykład wyrzeźbić ogromny kamienny posąg przedstawiający go jako potężnego władcę na wzór gigantycznych rzeźb tworzonych przez dawnych władców Egiptu rządzących krajem około tysiąca lat wcześniej. Obrabowane groby faraonów (w tym piramida Chufu) zostają zabezpieczone.

Przykładem odnowy egipskiej sztuki jest zbudowany w Waset (Teby) ogromny grobowiec urzędnika królewskiego pisarza Pediamenope (Pediamenopet, Petamenophis) i zarazem naczelnego kapłana-lektora, który recytował święte teksty podczas najważniejszych ceremonii religijnych i państwowych. Poszczególne części wielkiego grobowca zawierają zapisane na ścianach fragmenty tesktów religijnych i mitów.

• Od ok. 664 r. p.n.e. - Największym portem Egiptu zlokalizowanym w ujściu Nilu i jednym z głównych portów wschodniej części Morza Śródziemnego jest miasto Thonis znane też pod grecką nazwą Heraklion lub Heraklejon.

• Druga połowa VII w. p.n.e. - Za 26. dynastii kapłani, początkowo jako sprzymierzeńcy Psametyka I a potem strażnicy tradycji i bankierzy, stają się potęgą zdolną zagrozić nawet faraonowi.

• Druga połowa VII w. p.n.e. - W Dolnym Egipcie trwa intensywne greckie osadnictwo, a w 621 r. p.n.e. powstaje szkoła greckich tłumaczy. Egipskie miasta zyskują greckie nazwy jak na przykład Memfis czy Teby.

• 609 - 595 r. p.n.e. - Panuje Necho II. Za jego rządów Egipt znów staje się potęgą.

Faraon sprzymierza się z osłabioną Asyrią, chcąc zahamować ekspansję coraz groźniejszej Chaldei. Idąc na pomoc Asyryjczykom rozbija armię Judy pod Megiddo (609). Mimo to nie zdoła zahamować wzrostu potęgi Chaldejczyków.

• 605 r. p.n.e. - Klęska w bitwie pod Karkemisz (Syria) i utrata zachodniej Azji na rzecz Chaldei.

• VII/VI w. p.n.e. - Na rozkaz Necho II Fenicjanie w ciągu trzech lat opływają Afrykę (z Morza Czerwonego na południe i powrót przez Gibraltar).

Necho II chce zbudować kanał Nil-Morze Czerwone wzdłuż koryta Czeku zwanego potem po arabsku Wadi Tumilat od zniekształconej egipskiej nazwy miasta Per-Atum, czyli Dom (Świątynia) Atuma nad kanałem. Osada w tej okolicy istniała już w XIX w. p.n.e. (późniejsze stanowisko archeologiczne Tell el-Retabah), lecz teraz ok. 12 km dalej na wschód powstaje fort strzegący kanału i miasto (późniejsze stanowisko archeologiczne Tell el-Maskhuta). W biblijnej Księdze Wyjścia występuje ono pod nazwą Pithom, a Grecy będą je nazywać Heliopolis, czyli Miasto Słońca w nawiązaniu do Atuma. W okresie rzymskim zaś upowszechni się nazwa Heropolis.

Szlak wodny biegnie od wschodniej odnogi Nilu w okolicach miasta Per-Bast (Bubastis) wzdłuż Czeku do Wielkiego Jeziora Gorzkiego, a stamtąd skręca na południe do Morza Czerwonego.

Zaczyna się hodowla kury sprowadzonej do Egiptu ze wschodu.

• Ok. 600 r. p.n.e. - Słynąca z urody kurtyzana Rodopis z Tracji.

Charaksos z Mityleny (brat poetki Safony) wykupuje ją z niewoli, a wolna Rodopis gromadzi spory majątek. Według późniejszej legendy za swoje usługi kazała płacić wielkimi kamieniami i z nich zbudowała piramidę Menkaure (Mykerinosa). Arabowie zaś twierdzą, że w południe i o zmierzchu koło piramidy Menkaure można spotkać ducha pięknej, nagiej kobiety, która odbiera mężczyznom rozum.

• VI - V w. p.n.e. - Rośnie popularność kultu Ozyrysa, czego wyrazem jest między innymi wykucie tuneli-świątyń Ozyrysa koło Wielkiego Sfinksa.

• VI w. p.n.e. - Na Elefantynie powstaje żydowska osada i wojskowy garnizon. Z czasem wyspa na Nilu stanie się głównym ośrodkiem żydowskiego kultu religijnego poza Jerozolimą.

• 595 - 589 r. p.n.e. - Panuje Psametyk II, syn Necho II. W latach 593-591 najeżdża Kusz i jego stolicę Napatę.

• 586 r. p.n.e. - Faraon Apries (589-570) ponosi klęskę próbując przerwać babilońskie oblężenie Jerozolimy i traci posiadłości w Azji. Egipski wódz Amazis wykorzystuje klęskę swego pana i sam przejmuje władzę. Jako faraon (570-526) Amazis próbuje powstrzymać ekspansję Persji, ale jego azjatyccy sojusznicy, Media, Lidia i Babilonia, zostają rozbici przez Persów. Egipt staje przed widmem zagłady. Zwłaszcza że Nubia korzysta z osłabienia pozycji faraona i na krótko opanowuje Egipt.

W tym czasie powstaje Naukratis, miasto i port greckich osadników. Herodot zapisze później legendę o greckim sojuszniku faraona Amazisa Polikratesie, który na znak umowy wrzucił do morza pierścień. Kiedy jednak ten pierścień znaleziono w żołądku złowionej ryby, faraon uznał to za złą wróżbę i zerwał sojusz. Natomiast Polikrates został potem zamordowany.

• 525 r. p.n.e. - Kambyzes II pokonuje Psametyka III, syna Amazisa, pod Peremoun (po grecku Peluzjon). Miasto jest ważnym portem u ujścia wschodniego ramienia Nilu do Morza Śródziemnego. Opanowanie tego punktu przez Persów oznacza otwarcie drogi do Delty Nilu i całego Egiptu.

Kambyzes II opanowuje niemal cały Egipt z wyjątkiem odległej oazy Siwa na Pustyni Libijskiej, gdzie kapłani boga Amona wciąż stawiają opór. Co prawda Kambyzes wysyła przeciw nim silną armię liczącą według Herodota 50 tysięcy ludzi, lecz bez skutku: armia nie zdobywa oazy i nigdy już nie wraca do Egiptu. Pochłonęła ją pustynia.

• 525 - 404 r. p.n.e. - 27. Dynastia perska rządzi Egiptem.

Władcy tej dynastii ograniczają potęgę kapłanów, reformują administrację i finanse. Wraca dawny projekt kanału Nil-Morze Czerwone, co znakomicie ułatwiłoby komunikację oraz handel między zachodnią i wschodnią częścią perskiego imperium. Herodot i inni autorzy twierdzą jednak, że za czasów Persji kanał nie funkcjonował.

Pod władzą Persji podupada stary ośrodek w Per-Bast (biblijny Pibeset, po grecku Bubastis).

• Ok. 460 r. p.n.e. - Grek Herodot płynąc w górę Nilu dociera do 1. katarakty (Asuan).

• Od 413 r. p.n.e. - Antyperski bunt oddaje tron Amyrtajosowi (jedyny faraon 28. Dynastii) w 404 r. p.n.e.

Jednak już w 399 r. p.n.e. władzę przejmuje Neferites I z 29. Dynastii rządzącej do 380 r. p.n.e., kiedy Nechtnebef (Nektanebo) I założy 30. Dynastię.

Faraon Nechtnebef II (w drugiej połowie IV w. p.n.e.) próbuje powstrzymać napór Persji, tworząc między innymi zaciężne oddziały wojskowe opłacane z kasy władcy. W tym celu faraon każe wybić specjalne złote monety. Wszystko jednak na próżno w obliczu potęgi Persji.

• 342 r. p.n.e. - Władca Persji Artakserkses III podbija Egipt i zakłada 31. Dynastię perską. Jej władza ogranicza się jednak do Delty. W Men Nefer (Memfis) rządzi bowiem Chabbasz (338-336) odrzucający perską władzę.

← Egipt klasyczny do końca Starego PaństwaEgipt w epoce hellenistycznej, rzymskiej i bizantyjskiej →