Jangszao, Lungszan, Sia (Hia, Xia), Szang
- 3. tysiąclecie p.n.e. - Na północy Niziny Chińskiej i w Mandżurii rozwija się kultura Jangszao (Yangshao).
Ludność prachińska, zajmuje się rolnictwem i hodowlą. Charakterystyczna jest ceramika zdobiona geometrycznymi wzorami. W niektórych, izolowanych rejonach Chin, przetrwa ona aż do epoki Czou. Na tej ceramice pojawiają się pierwsze chińskie symbole, które z czasem rozwiną się w pismo obrazkowe. Istnieje szereg rolniczych osad - przyszłych miast - jak na przykład Banpo (w okolicach późniejszego miasta Xi’an), odkopane przez archeologów w 1953 r.
3. tysiąclecie p.n.e. - połowa 2. tysiąclecia p.n.e. - We wschodniej i północnej części Niziny Chińskiej rozwija się neolityczna kultura Lungszan do pewnego stopnia kontynuująca tradycje Jangszao. Rolnicy uprawiają między innymi pszenicę (orkisz z zachodniej Azji), hodują krowy i znają jedwab. Używane jest już koło jako podstawowy element wozu ciągniętego przez bydło albo ludzi. Wiele osad jest otaczanych ziemnymi wałami i palisadą z pni drzew, co świadczy o sile i bogactwie, a przede wszystkim dobrej organizacji, społeczeństwa.
2637 r. p.n.e. - Początek ery chińskiej jako cykli 60-letnich, według tradycji wprowadzonych przez cesarza Huang-ti.
Połowa 3. tysiąclecia p.n.e. - W całej Eurazji obserwuje się powiększenie obszaru stepów związane z wyniszczeniem lasów przez rolników. W tej sytuacji pasterze stają się grupą szczególnie wpływową.
Pasterze są też dużo sprawniejszymi od rolników wojownikami, co wynika z konieczności obrony stad i przepędzania wypasanych zwierząt na nowe ziemie. Pasterscy wodzowie dokonują więc najazdów na osady rolników lub przejmują nad nimi kontrolę, zakładając scentralizowane monarchie, w których rolnicy stanowią ludność podległą.
- 2486 (lub 2402) p.n.e. - Tradycyjna data objęcia władzy przez Huang-ti (Huang Di, Żółty Cesarz, jego imię jest w istocie cesarskim tytułem, który będzie używany dopiero od III w. p.n.e., a tu został wprowadzony dużo później przez twórców legendy).
Huang-ti, jak większość ludowych bohaterów i tricksterów we wszystkich kulturach dokonuje wielu wynalazków: zakłada państwo, reformuje kalendarz, wynajduje cegłę jako materiał budowlany, organizuje dwór i armię, a w trakcie walk z sąsiednimi ludami opanowuje cenne złoża soli w jeziorze Junczeng.
Lei-cu, żona władcy znana też jako Si Ling Sy, jest legendarną wynalazczynią jedwabiu i za to zostanie ubóstwiona.
Zgodnie z opowieściami Huang-ti praktykuje tao, zwłaszcza specjalne techniki seksualne, i dzięki temu żyje aż 111 lat. Udaje mu się też sporządzić eliksir nieśmiertelności. Kiedy zaś stwierdza, że jego państwo jest dobrze zorganizowane, stabilne i bogate, zażywa cudowny eliksir, aby na grzbiecie żółtego smoka odlecieć do krainy nieśmiertelnych.
Okres rządów Huang-ti, jego brata Jin Tian oraz pięciu równie długowiecznych następców będzie potem zwany złotym okresem według koncepcji taoistów i konfucjanistów. Z czasem jednak, jak powiadają Chińczycy, sztuka tao popada w zapomnienie i dlatego kolejni władcy nie są już tak żywotni, a dobrobyt ludzi jest zagrożony. Dopiero Lao-tsy odnowi prastarą wiedzę.
Według tradycji za rządów Huang-ti pojawia się symbol chińskiego państwa - żółty smok, który oznacza szczęście, siłę i władzę.
- Od połowy 3. tysiąclecia p.n.e. - Państwem rządzą kolejni władcy, syn i wnuk Huang-ti, w tradycyjnej chińskiej historiografii nazywani cesarzami: Czuan-Siu (Zhuanxu) i K’u. W rzeczywistości przysługuje im raczej tytuł czu (pan), kung (książę) lub wang (król), lecz późniejsi kronikarze tytułują cesarzami huang-ti (huang-di, ewentualnie samo ti bądź di) wszystkich władców uznawanych za najwyższych panów Chin. Tytulatura zostanie uporządkowana i ustawiona w hierarchię dopiero za dynastii Han, kiedy do imion władców historycy dodadzą określone człony oznaczające godność ich nosicieli.
Następni legendarni władcy, Czi, Jao i Szun, zostają wybrani przez swoich poprzedników przy udziale rady plemiennej, co wskazuje na dość słabą pozycję monarchy. Za rządów Jao dochodzi do serii wydarzeń określanych potem jako cudowne: zaćmienie Słońca, wielki pożar lasów, a potem pojawienie się jasnej gwiazdy w gwiazdozbiorze Jin. Na pierwszy plan wysuwa się jednak problem regulacji Huangho. Wzdłuż brzegów ciągną się pola uprawne zależne od wody z rzeki, ale czasem też niszczone przez katastrofalne powodzie. Dopiero mędrzec Jü podejmuje się zabezpieczyć pola. Ponieważ jednak stosowane dotychczas tamy nie potrafiły powstrzymać wody, Jü tworzy sieć kanałów, gdzie podczas powodzi mógłby spływać nadmiar wody, a w czasie suszy woda byłaby gromadzona. Po 13 latach pracy system kanałów zaczyna funkcjonować i okazuje się skuteczny. W nagrodę Jü zostaje władcą (według późniejszej nomenklatury cesarzem). Jest ostatnim władcą wybranym przez radę plemienną; zapoczątkowuje dziedziczne rządy swojej dynastii nazwanej Sia (Hia, Hsia, Xia). Z czasem legendarny monarcha zostanie uznany za bóstwo, a poświęcony mu kamień jü (zielony kwarc z inkluzjami miki lub białych kryształów krzemionki) będzie talizmanem przynoszącym szczęście.
- 1989 - 1557 r. p.n.e. - Według Ksiąg Bambusowych, czyli kronik państwa Wei (III w. p.n.e.) panuje w tym czasie legendarna dynastia Sia zapoczątkowana przez Jü. Według innych tradycji władcy Sia panują od 2205 do 1766 r. p.n.e. Dynastycznym bóstwem Sia jest świetlisty Szen występujący pod imieniem Ngo-Po i mający siedzibę w gwiazdozbiorze Szen, który stanowi centrum świata. Ośrodkiem kultu i celem pielgrzymek jest wzgórze Szen.
Państwo stanowi federację rolniczych osad uznających najwyżej formalne zwierzchnictwo monarchy. Poza obszarem Sia funkcjonują też zupełnie odmienne kultury chińskie. Jest to początek przyszłego zróżnicowania Chin. Zaczyna się używanie metalu: miedzi i brązu (przynajmniej w XVIII w. p.n.e., na co wskazują archeologiczne wykopaliska w Dongxiafeng: kielichy, dzwony, noże, topory). Rozwija się charakterystyczna chińska broń zwana ge. Jest to długa (nawet 3 m) włócznia z ostrzem skierowanym w bok służącym do zahaczania jeźdźców lub zrzucania z konia. Z czasem powstanie włócznia lub halabarda dżi (chi, ji) z jednym ostrzem bocznym i jednym skierowanym do przodu (dwuząb) lub dwoma ostrzami bocznymi i jednym skierowanym do przodu (trójząb).
Sporadycznie jest też używane żelazo pozyskiwane z meteorytów i dlatego uznawane za materiał niezwykle, poświęcony niebu. Z meteorytowego żelaza są wytwarzane ozdoby używane przez arystokratów.
Zaczyna się kariera herbaty. Według jednej z legend sławny alchemik i władca Szen Nung polował cały dzień i wreszcie zmęczony nakazuje odpoczynek wśród niewysokich krzewów. W dużym kotle jest gotowana woda, a wiatr chłodzi myśliwych oczekujących na posiłek. Do gotującej się wody wpada jednak trochę liści nieznanych krzewów i okazuje się, że płyn zmienia barwę i zapach. Kiedy zaintrygowani ludzie ostrożnie kosztują dziwnej wody, odkrywają, że jest smaczniejsza niż wcześniej i działa odświeżająco. W ten sposób powstaje herbata (czasem legendy wymieniają przy tym rok 2740 r. p.n.e.). Władca nakazuje zabrać nieznane krzewy i zaczyna ich uprawę. Herbata nosi chińską nazwę to lub ewentualnie tu, co oznacza gorzkie zioło, a potem ją przejmą języki europejskie jako tea, té i tee. Botanicy zaś nazwą tę roślinę po łacinie Thea sinensis (lub Camellia sinensis)
Do ok. VII w. n.e. zielona herbata jest spożywana jako rodzaj zupy lub rzadziej napój ze świeżych, suszonych lub fermentowanych liści. Herbata, zwłaszcza zielona, ma działanie pobudzające (alkaloidy kofeina, teina), usprawnia mózg i system nerwowy na przykład w medytacji. Ma też właściwości lecznicze: choroby serca, szczególnie miażdżyca, choroby jelit, nowotwory, cukrzyca.
Szen Nung jest uznawany za autora traktatu o narkotycznych konopiach indyjskich (znanych w Chinach już w 4. tysiącleciu p.n.e.).
W tym okresie królowa Si-ling-szi-ma (czasem utożsamiana z Lei-cu, żoną Huang-ti) rozwija hodowlę jedwabników (Bombyx mori) żywiących się liśćmi morwy. Według legendy kokon jedwabnika wpadł jej do filiżanki z gorącą herbatą, a wyjmując go Si-ling-szi-ma odwinęła nić z kokonu.
- 2. tysiąclecie p.n.e. - Wśród upraw Chińczycy wyróżniają pięć świętych roślin: soję, ryż, pszenicę, proso i jęczmień.
Pojawia się uprawa trzciny cukrowej dostarczającej cukru. Nie jest natomiast uprawiany żeńszeń, choć należy do najwyżej cenionych roślin, a jego korzeń służy do wyrobu leków. Uprawa żeńszenia zacznie się dopiero w XX w. n.e. Popularnymi drzewami owocowymi są miejscowa brzoskwinia (Prunus persica, symbol wiosny) i morela (Armeniaca vulgaris), które przedostaną się potem do Azji Zachodniej. W I w. p.n.e. Rzymianie przywiozą brzoskwinię z Persji do Europy (tam bywa zwana perskim jabłkiem), a w VIII-XI w. n.e. Arabowie rozpowszechnią morelę.
W Chinach brzoskwinia jest symbolem długowieczności i atrybutem boga Szou-singa przedstawianego jako starzec z brodą. Według mitów w ogrodzie królowej zachodniej strony świata bogini Xi Wang Mu rośnie magiczne drzewo brzoskwiniowe, które kwitnie co 3000 lat, a po następnych 3000 wydaje owoce zapewniające nieśmiertelność.
1766 r. p.n.e. - Według chińskich legend król Czeng Tang nakazuje Ki Kung Szi zbudować latający pojazd napędzany energią umysłową ludzi. Zdumiewający wehikuł podobno przenosi się w powietrzu z niesamowitą prędkością. Jednakże, po śmierci konstruktora i zużyciu się poszczególnych elementów latającej maszyny nikt nie wie, jak ją naprawiać, a po latach ludzie zapominają jego konstrukcji, tym bardziej, że nie zachowują się opisy legendarnego pojazdu.
1766 - 1750 (według innej tradycji 1557) p.n.e. - Czie, ostatni władca z dynastii Sia zostaje obalony przez zbuntowanego wasala i popierającą go część ludności. Ucieka do swojej ostatniej twierdzy Dongxiafeng i tam ginie.
Zgodnie z późniejszymi opowieściami, Czie miał być władcą wyjątkowo okrutnym i zdeprawowanym, co oczywiście powinno usprawiedliwiać odsunięcie go od władzy.
Nowym monarchą zostaje T’ang. Buduje stolicę w Bo (w pobliżu późniejszej osady Erlitu i miasta Czengczou lub Zhengzhou w prowincji Henan). Upada tradycyjny, rodowy system rządów.
T’ang zakłada dynastię Szang: tradycyjne kroniki wymieniają później 30 władców z tej linii. Ponieważ nie istnieją stabilne struktury państwowe, stolica jest stale przenoszona. Król Pangeng umieszcza ją w końcu w Anjang zwanym wtedy Jin (stąd dynastia Szang jest też nazywana Jin) w prowincji Henan.
Szangowie zastępują kult Szena swoim dynastycznym bóstwem, które na niebie reprezentuje gwiazdozbiór Skorpiona.
Panuje matrylinearyzm - stąd symbol kobiety w nazwach poszczególnych rodów.
Ok. 1500 r. p.n.e. - Powstaje Czou-li - zbiór przepisów królewskiego (cesarskiego) dworu w Chinach.
Koniec XV w. p.n.e. - Kilkuletnie anomalie pogodowe, na przykład przymrozki w lipcu rozregulowują chińskie rolnictwo.
XIV w. p.n.e. - Dynastia Szang osiąga szczyt rozwoju. Monarchowie sprawują władzę zwierzchnią nad lokalnymi wspólnotami rządzonymi przez arystokratyczne rody na całym obszarze między ujściami Huangho i Jangcy oraz nad środkowym i dolnym biegiem obu rzek. Do arystokratów należy obowiązek obrony kraju. Większość społeczeństwa to rolnicy gospodarujący na wspólnej ziemi albo na indywidualnych polach. Szerokie zastosowanie brązu, zwłaszcza w wojsku, umożliwia Szangom podbój sąsiednich plemion i rozszerzenie granic państwa. Istotnym elementem bojowych sukcesów jest zastosowanie rydwanów ciągniętych przez konie: wojownicy przenoszą się szybciej od pieszych oddziałów i zyskują wielką siłę uderzenia.
Na zachodzie (przyszła prowincja Syczuan) funkcjonuje odrębna kultura Sanhingdui (nazwa od miejscowości), a nad środkowym Huangho kilka kultur o mniejszym zasięgu terytorialnym. Wszystkie znają brąz.
Z symboli znanych już kulturom Jangszao i Lungszan rozwija się system znaków używanych podczas wróżenia, kiedy kapłan umieszcza symbole na wróżebnej kości (zwykle na płaskiej łopatce) lub skorupie żółwia. Potem kość lub skorupa jest wkładana do ognia, a powstające w żarze spękania są interpretowane przez znawców i służą do przewidywania przyszłości. Ze znaków wróżebnych formują się potem symbole stosowane w piśmie obrazkowym. Natomiast wykopywane przez rolników kości wróżebne będą uważane za kości smoka i używane jako surowiec do produkcji leków. W XX w. archeolodzy znajdą ponad 100 tysięcy skorup i kości z napisami, a jako pierwszy odczyta je chiński pisarz, historyk i paleograf Guo Moruo.
Inną metodą wróżenia jest obejrzenie uznawanej za siedlisko ducha wątroby zwierzęcia, aby rozpoznać ślady wpływu sił kosmicznych (wątroba jest rzeczywiście delikatnym organem i łatwo ulega uszkodzeniom).
XIII - XII w. p.n.e. - Rośnie samodzielność niektórych lokalnych rodów arystokratycznych coraz bardziej zagrażających władzy centralnej. Szczególnie wyróżnia się wśród nich lud Czou.
Od ok. 1200 r. p.n.e. - Rozwija się intensywny handel morski. Łodzie kupców pływają wzdłuż wybrzeży, unikając otwartego morza.
1122 r. p.n.e. - Upadek Czou Sin (Szang Tsou) z dynastii Szang, który popadł w konflikt z wasalnym ludem Czou.
Powtarza się znany scenariusz: według późniejszych opowieści Sin miał być tonącym w rozpuście podłym tyranem zasługującym na śmierć i z pewnością niegodnym, aby rządzić. Nadmiernie ponury obraz Czou Sin sugeruje jednak próbę uzasadnienia przewrotu dokonanego przez nową dynastię Czou. Według oficjalnej wersji po przegranej walce ze zbuntowanymi wasalami Czou Sin ucieka do swego pałacu.
W końcu buntownicy oblegają Sina w jego ufortyfikowanym pałacu. Nie chcąc być schwytanym ostatni władca z dynastii Szang zakłada ozdobny pancerz, podpala się w drewnianej wieży pałacowej i ginie. Według niektórych badaczy dochodzi do tego w maju 1046 r. p.n.e. Tradycja głosi, że wielką zmianę na szczytach władzy zapowiedziała koniunkcja pięciu planet, Merkurego, Wenus, Marsa, Jowisza i Saturna zdarzająca się co ok. 516 lat.
Resztki Szangów przetrwają jeszcze kilkaset lat jako lokalni władcy, a jedna z bardziej przedsiębiorczych gałęzi tego rodu założy własne państwo na Półwyspie Koreańskim.
W rezultacie przewrotu kult Skorpiona znów ustępuje kultowi Szena związanemu z dynastią Czou.