← Cywilizacja minojskaCesarstwo bizantyjskie →

Grecja od epoki mykeńskiej do końca hellenizmu

• XXIII - XX w. p.n.e. - Na Bałkany napływają indoeuropejskie plemiona pasterskie ze stepów na północnym wschodzie. Najeźdźcy należą do dwóch wielkich grup: tracko-frygijskiej oraz greckiej.

Trakowie osiedlają się głównie na Nizinie Panońskiej, a grupa grecka dzieli się wkrótce na dwa zespoły plemion mówiące podobnymi językami: północnych Macedończyków i Epirotów (Epir) oraz południowych Greków właściwych. Grecy są reprezentowani przez plemiona Achajów, Jonów i Eolów, które wypierają i asymilują miejscowy iberokaukaski lud Pelazgów (według greckich mitów potomków Pelasgosa, syna Niobe), a następnie zajmują ich terytorium. Achajowie zdobywają niemal cały Peloponez, Jonowie - północno-wschodni Peloponez i Attykę, Eolowie - Tessalię na wschodzie Grecji oraz środkową Grecję.

• XXI w. p.n.e. - Według tradycji w gaju w Dodonie (Epir) powstaje najstarsza grecka wyrocznia poświęcona żeńskiej Bogini-Matce (legenda przypisuje założenie wyroczni egipskiej kapłance przywiezionej przez Fenicjan), cel pielgrzymek z całego świata greckiego. W XIII w. p.n.e. Dodona stanie się ośrodkiem kultu Zeusa (zwycięstwo bóstw męskich).

• 2. tysiąclecie p.n.e. - Achajowie, szybko rozwijający się dzięki bliskim kontaktom z Kretą, organizują państwo z centrum w Mykenach (Argolida). Miasto Mykeny zostaje potężnie ufortyfikowane, co wynika z ciągłych walk z sąsiednimi plemionami, także organizującymi się w państwa. Nad okolicą góruje twierdza akropol (akros – szczyt, polis – miasto) zbudowana na niedostępnej górze, aby chronić pałac władcy, megaron jako miejsce kultu i skarbiec.

Podobne zamki powstaną też w innych greckich miastach jak Teby, Argos, Korynt czy Ateny.

• XV w. p.n.e. - W Eleuzis (greckie eos - świt, przybycie) nad Zatoką Sarońską 20 km. od Aten powstaje świątynia poświęcona Demeter oraz cyklicznemu odradzaniu się życia na wiosnę, kiedy według mitu porwana do Hadesu córka Demeter Persefona wraca na ziemię. Świętymi roślinami są mak oraz opium, pozwalające kapłankom doznawać objawień i prorokować w świątynnej wyroczni. Za czasów supremacji Aten misteria eleuzyjskie staną się świętem ogólnogreckim, a największy ich rozkwit przypadnie na okres rzymski. Przybywają tu wówczas orficy i pielgrzymi reprezentujący inne ruchy mistyczne, aby po kilkudniowym poście, wypiciu halucynogennego napoju kykeon i długiej procesji doznać oświecenia oraz bezpośredniego kontaktu z sacrum. Misterium służy oczyszczeniu duchowemu i przygotowaniu do następnego wcielenia przez Greków zwanego metempsychosis.

Centrum w Eleuzis zamknie cesarz Teodozjusz w 395 r. n.e., a krótko potem splądrują je Goci.

• XV - 100 r. p.n.e. - Okres eksploatacji kopalni srebra (po grecku argyros od miasta Argos) w Laurion (Attyka).

Długość podziemnych chodników przekracza 140 km. (w XIX w. n.e. kopalnie znów zostaną uruchomione). Srebro będzie jednym z filarów gospodarki Aten. Grecy najczęściej używają stopu srebra i złota znanego jako elektron.

• XV - 1375 r. p.n.e. - Achajowie podbijają i niszczą minojską cywilizację Krety. Osiedlają się na Rodos i innych wyspach oraz na brzegach Azji Mniejszej.

Achajscy wojownicy uzbrojeni w brązowe miecze i hełmy okazują się największą potęgą militarną w tej części Europy.

• XIV - XII w. p.n.e. - Rozkwit mykeńskiego państwa Achajów.

Silne wpływy kultury kreteńskiej - pismo linearne B, ufortyfikowane pałace w Mykenach, Tirynsie, Orchomenosie. Ściany pałaców są zdobione malowidłami. Rozwinięta obróbka złota i malowana ceramika wzorowane na kreteńskiej. Zmarłych, zwłaszcza wybitnych, grzebie się w pionowych studniach wykutych w skale (groby szybowe, gdzie kolejne zwłoki dokłada się od góry) lub wnękach, a potem w stożkowatych budowlach kamiennych (groby kopułowe) wzorowanych na chatach używanych przez ludność. Społeczeństwo dzieli się na bogatych arystokratów, wojowników i kapłanów oraz rzemieślników, rolników i niewolników zwykle zdobywanych na wojnach. Rządzi dynastia Atrydów wywodząca się od władcy imieniem Atreusz. Szereg małych państw uznaje zwierzchność Myken jak na przykład Ateny zamieszkane przez Jonów. Siła Myken opiera się na rolnictwie, łupieżczych wojnach i zamorskim handlu sięgającym Egiptu, Syrii i Morza Czarnego. Mykeńczycy zdominowali handel cyną i miedzią niezbędnymi do produkcji brązu, a wydobywanymi w Grecji, na Półwyspie Iberyjskim i w Brytanii. Przodują też w handlu opium i haszyszem.

• Od ok. XIII w. p.n.e. - W Delfach rozwija się wyrocznia początkowo poświęcona bóstwom chtonicznym (podziemnym) reprezentowanym przez smoka Pytona, syna Gai obdarzonego darem jasnowidzenia.

Grecki mit głosi, że Zeus wysłał dwa orły z dwóch krańców świata, aby wyznaczyć środek ziemi. Ptaki spotkały się nad Delfami, a centralnym punktem jest święty kamień omphalos (po grecku pępek), najważniejszy element świątyni delfickiej. Zgodnie z kolejną grecką opowieścią Apollo zabił Pytona mieszkającego w Delfach, ponieważ smok na polecenie zazdrosnej Hery próbował pożreć Leto, kochankę Zeusa, matkę Apolla i Artemidy. Krew Pytona wsiąkła w delficką ziemię czyniąc ją ośrodkiem wróżbiarskim

• Koniec XIII w. p.n.e. - Ludy indoeuropejskie przybywające z zachodniej części stepów Eurazji spychają na południe mieszkańców Azji Mniejszej i rejonu Morza Egejskiego. To wywołuje falę migracji tak zwanych Ludów Morza, czyli rozmaitych plemion, które w poszukiwaniu nowych siedzib wyruszają na podbój wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego.

• 1184 r. p.n.e. - Po latach walk Achajowie i Trakowie burzą Troję - greckie miasto w Azji Mniejszej od ponad 1000 lat strzegące wejścia do cieśniny Hellespont (Dardanele) i czerpiące zyski z kontrolowania szlaku handlowego na Morze Czarne i do Tracji.

Według romantycznej tradycji powodem wojny jest porwanie Heleny (po grecku helena - słoneczna), żony króla Sparty Menelausa, przez trojańskiego królewicza Parysa. Atena, Afrodyta i Hera poprosiły kiedyś Parysa o rozsądzenie, która z nich jest piękniejsza, a zwycięska Afrodyta obiecała mu najpiękniejszą kobietę, czyli Helenę. Nie przewidziała jednak, że Menelaus najedzie Troję, żeby ukarać Parysa i odzyskać Helenę.

Król Myken Agamemnon, brat Menelausa, prowadzi statki Achajów przeciw Troi i po latach oblężenia (właściwie obozowania koło Troi, rabowania okolicy i powtarzających się starć) zdobywa ją podstępem. Nie powstrzymała Achajów nawet epidemia odry, która dziesiątkuje oddziały oblegających (według Homera chorobę zesłał Apollo pomagający Troi). Achajowie prawdopodobnie zarazili się odrą od Trojan.

Po upadku miasta król Troi Priam musi uciekać. Na miejscu zburzonej Troi powstaną potem kolejne miasta, a ostatnie założy rzymski cesarz Oktawian August i będzie ono zamieszkiwane do IV w. n.e.

Troję popierali Pelazgowie (wspomina o nich Homer) liczący na osłabienie silnych i agresywnych Achajów. Po upadku miasta Pelazgowie tracą znaczenie i zanikają Po raz ostatni będą wzmiankowani wśród Ludów Morza najeżdżających Egipt.

• Koniec XII w. p.n.e. - Załamanie ekonomiczne i polityczne cywilizacji mykeńskiej.

Kupcy cypryjscy w dużym stopniu przejmują handel metalami potrzebnymi do produkcji brązu, a jednocześnie wyczerpują się kopalnie metali w Grecji. Stosunkowo prymitywne greckie plemiona Dorów wyparte z północnych Bałkanów przez ludy tracko-iliryjskie przekraczają góry Pindus. Następnie przełamują obronę, czyli przekraczają wielki mur na Przesmyku Korynckim, podbijają osłabione państwo mykeńskie, burzą Mykeny i zajmują Kretę. Tym samym zaczyna się okres greckich wieków ciemnych (do końca IX w. p.n.e.). Dorowie opanowują wyspy i wybrzeża Azji Mniejszej.

Z braku brązu upowszechniają się narzędzia żelazne, choć są miększe od brązowych, ponieważ Grecy nie znają technologii utwardzania żelaza.

• XI - VIII w. p.n.e. - Pod naporem Dorów kształtuje się typowy dla późniejszej Grecji układ plemion.

Jonowie opanowują Azję Mniejszą (podlegają silnym wpływom kultury Frygii i Lidii), Attykę i wyspy Morza Egejskiego. Eolowie mieszkają w Tessalii, Beocji i na Lesbos, a w Azji Mniejszej na północno-wschodnich wybrzeżach (Eolia). Arkadowie zamieszkują Arkadię, drobniejsze plemiona - Grecję zachodnią i środkową, a Dorowie - południowo-wschodni Peloponez, Dorydę w środkowej Grecji, wyspy na Morzu Egejskim (z najważniejszymi Kos i Rodos), Kretę i fragment południowo-wschodnich wybrzeży Azji Mniejszej. Plemiona (fyla) dzielą się na wspólnoty (fratrii) obejmujące z kolei rody mające wspólnego przodka. Każda z tych jednostek ma swego przywódcę będącego zarazem strażnikiem tradycji i kapłanem. Rolnictwo, rzemiosło i handel stanowią podstawę gospodarki.

Stopniowo różnicują się grupy społeczne i kształtuje się podział na arystokrację wraz z władcą (basileus), rolników, rzemieślników i kupców i niewielką grupę niewolników zdobytych na wojnie. Organem doradczym jest rada (agora) przedstawicieli najsilniejszych rodów. W miarę pogłębiania się różnic społecznych rola rady maleje. Tego typu struktura doprowadza do rozpadu terytorium Grecji na szereg plemiennych państewek.

Niektóre tworzą konfederacje (amfiktionie) skupione wokół miejsca kultu, na przykład wokół miasta Delfy. Charakterystyczną jednostką polityczną staje się polis, czyli miasto-państwo.

• Od X w. p.n.e. - Kształtuje się alfabet grecki oparty na piśmie Fenicjan. Pismo linearne B ulega zapomnieniu. Rozwija się literacki język, który po kilkuset latach przejdzie do historii jako greka klasyczna.

Zasługą Fenicjan jest także ponowne zasiedlenie Thery. Herodot twierdzi, że dopiero osiem pokoleń później na Therę przybywają Spartanie pod wodzą Therasa i po walkach przejmują wyspę, nadając jej imię swojego wodza.

• X - IX w. p.n.e. - Dorowie budują państwo Sparta w bardzo żyznej dolinie Eurotasu w Lakonii na południowo-wschodnim Peloponezie. Sparta nie jest i nigdy nie będzie jednym miastem, lecz konfederacją pięciu wsi, rządzoną przez radę i króla. Wokół pięciu wsi tworzących konfederację nie powstaną mury, ponieważ do ich obrony wystarczy niezwykła odwaga i świetna organizacja spartańskiej armii. Inne, podbite wioski stają się wasalami - periojkami, czyli rolnikami płacącymi trybut.

Według tradycji pierwszym władcą królestwa Sparty jest Agis I (ok. 930 r. p.n.e.), założyciel dynastii Agidów. W tym czasie działa też legendarny Likurg, organizator spartańskiego państwa i szkolnictwa, sławny prawodawca (prawo Sparty jest znane z surowości).

• IX w. p.n.e. - Król Aten (zgodnie z tradycją Tezeusz) jednoczy półwysep Attyka w jedno polis.

Ośrodkiem władzy jest akropol czyli forteca na wzgórzu Athenai poświęconym bogini Atenie, a jaskinie w północno-zachodniej części góry są miejscem kultu Zeusa, Pana i Apolla. Atena stanie się patronką i opiekunką miasta czczoną w niewielkiej świątyni znanej potem jako te naos.

Według ateńskiego prawa król może panować 10 lat, ale już w VIII w. p.n.e. jego kadencję skraca się do 1 roku, a potem wprowadza trzech monarchów dzielących się władzą oraz radę dziewięciu archontów, do których należą eponim - najwyższy urzędnik, basileus - arcykapłan, polemarch - wódz i sześciu tesmotetów - sędziów.

• 856 r. p.n.e. - Trzęsienie ziemi w Koryncie zabija w grudniu ok. 45 tysięcy ludzi.

• Ok. 895 r. p.n.e. - W Sparcie włada Eurypon, założyciel dynastii Eurypontydów, młodszej linii królów.

Spartą rządzą odtąd jednocześnie dwaj królowie reprezentujący dwie dynastie Agidów i Eurypontydów.

• VIII w. p.n.e. - Legendarny ślepy poeta i śpiewak Homer. Według tradycji autor poematów Iliady i Odyseji, które staną się jednym z elementów kulturowej i narodowej świadomości Greków.

Niektórzy utrzymują, że Homer nigdy nie istniał, lub też jedynie zebrał istniejące od dawna poezje (po grecku jego imię znaczy zbieracz). Językoznawcy wskazują, że style Iliady i Odysei są różne, co może wskazywać na różnych autorów, lub ewentualnie tego samego tworzącego w młodości i pod koniec życia.

• Od VIII w. p.n.e. - Świątynia Apolla w Delfach (po grecku Macica lub Środek Ziemi) staje się główną grecką wyrocznią (ośrodkiem przepowiedni). Każde państwo chce mieć tu własną świątynię i swój skarbiec pod opieką słonecznego boga. Główną świątynię zbudowano na uskoku tektonicznym, gdzie ze szczeliny wydobywają się węglowodory (zwłaszcza odurzający metan i etan) pochodzące z rozgrzanych w głębi ziemi warstw bitumicznych. Kapłanka Pytia wdycha opary i popada w trans, w którym wypowiada dziwne słowa (kledomancja), mętne i zagmatwane przepowiednie. Specjalna kapłanka-interpretatorka zwykle dopasowuje zasłyszane słowa do sytuacji i układa z nich sensowne choć celowo niejednoznaczne zdania.

• VIII - VI w. p.n.e. - Wzrost liczby ludności i zaostrzenie różnic społecznych powoduje emigrację Greków.

Wielką Kolonizację prowadzą metropolie (miasta-matki), głównie Milet, Korynt, Megara i Chalkis. Jednym z najaktywniejszych ośrodków kolonizacji jest jońskie miasto Fokaja (Focja, rzymska Phocaea) na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej. Według Herodota to Fokajczycy odkrywają dla Greków Adriatyk, Morze Tyrreńskie, Półwysep Iberyjski i Tartessos. Do kraju Tartessos jako pierwszy z Greków dopływa podobno Kolaios (VII/VI w. p.n.e.), fokijski żeglarz pochodzący z wyspy Samos. Odtąd Fokaja jest głównym greckim ośrodkiem handlującym z Tartessos. Miasto otacza się murem, którego budowę umożliwiły dochody z handlu z Tartessos.

Pierwsza osada poza Grecją powstaje na wysepce Ischia w Zatoce Neapolitańskiej (ok. 775). Grecy osiedlają się nad Morzem Egejskim oraz cieśninami Hellespont (Kardia, Abydos) i Bosfor. Osadnicy z Megary ok. 685 r. p.n.e. zakładają Chalcedon, a ok. 658 r. p.n.e.

Byzas zakłada osadę Byzantion (późniejsze Bizancjum) między Bosforem i wąską zatoką Złoty Róg. Według legendy wyrocznia nakazała mu założyć kolonię naprzeciwko kraju ślepców, lecz Byzas zrozumiał tę wyrocznię dopiero nad Bosforem. Znalazł tam bowiem bezludne miejsce doskonale nadające do osiedlenia, a na przeciwległym brzegu osadę ludzi, którzy dotąd tego nie widzieli.

Osadnicy z Magnezji w Tessalii tworzą nową Magnezję w zachodniej Azji Mniejszej nad rzeką Meander. Nad Morzem Czarnym (Pontos Euxeinos - Morze Gościnne) zakładają kolonie Odessus (Odessa), Tomis (Konstanca), Tyras nad Dniestrem, Olbia u ujścia Dniepru, Tanais u ujścia Donu i Teodozja (Sana Od Bogów, założona przez osadników z Miletu) na Krymie (Taurydzie), a na północy Azji Mniejszej Trapezunt, Sinope (Synopa, dawna osada Hetytów) i Heraklea. Grecy zakładają też miasto Salaminę na Cyprze, na wschodzie Byblos, Sydon i Tyr, a w Afryce Cyrene (Kyrene, w 631 r. p.n.e.). Ze wschodu importuje się zboże, niewolników i futra za greckie rękodzieło i oliwę. Ważnym towarem z Azji Mniejszej są kamienie ozdobne, na przykład gagat z kopalni nad rzeką Gages (Gagae). Później gagat będzie wydobywany też na Półwyspie Iberyjskim (1. tysiąclecie p.n.e.) i w Brytanii (od II w. n.e.), a od XIX w. n.e. na Syberii, w Indonezji i Ameryce Północnej. W północnej Afryce powstają kolonie specjalizujące się w handlu zbożem, papirusem, lekami, pachnidłami i dywanami: Apollonia, Cyrene, Naukratis (u ujścia Nilu). Na Sycylii (u Homera Trinakria - Trójkątna) i w południowej Italii (zwanej Wielką Grecją) Grecy budują Kyme (Kume, ok. 750 r. p.n.e.), Kroton i słynące bogactwem Sybaris (stąd sybaryta to człowiek pławiący się w dobrobycie), gdzie handlują drewnem, winem, etruskimi brązami, żelazem i zbożem. Spartanie zakładają swoją jedyną kolonię Tarent. Podczas wojen messeńskich władze Sparty zezwoliły na związki między periojkami i wolnymi Spartankami, lecz po zakończeniu walk zdelegalizowały takie małżeństwa, a męskich potomków wysłały do Italii. Tak powstał Tarent na południu Italii.

Na zachodzie Grecy zakładają kolonie Nicea i Massalia (Massilia, Marsylia osadników z Fokai, jońskiego miasta w Azji Mniejszej istniejącego od X w. p.n.e.) i Mainake (koło Malch, czyli Malagi). Cenionym luksusowym produktem eksportowanym z Półwyspu Iberyjskiego jest czerwony barwnik cynober wydobywany w kilku kopalniach w rejonie gór zwanych później Sierra Morena. W VIII-VII w. p.n.e. Grecy kolonizują Maltę (Melita). Greckie kolonie będą powstawać w wielu zakątkach basenu Morza Śródziemnego jak na przykład kolonia Attienities nad Adriatykiem (później rzymskie miasto Senia). Handel i rzemiosło umacnia pozycję kupców kosztem arystokracji wojskowej. Greckie państwa przechodzą pod władzę niewielu rodów (oligarchia), a czasem wybitne jednostki zostają monarchami, czyli tyranami (tyranos od anatolijskiego tarwanas - sędzia i władca).

• VIII - IV w. p.n.e. - Dorowie na Krecie tworzą kilka lokalnych ośrodków władzy politycznej, które walczą o dominację. Jednym z najsilniejszych jest Gortyna (Gortis) w centralnej części wyspy.

Powstają nowe miasta jak na przykład żyjące z rolnictwa Lato we wschodniej części Krety.

Etokreteńczycy zaś trwają w oddalonych centrach w głębi wyspy, lecz stopniowo ulegają hellenizacji.

• Od 734 r. p.n.e. - Koryntianie zakładają na Sycylii Syrakuzy (734 r. p.n.e.), a potem takie miasta jak Katana (Katania), Megara, Mesana (sykulskie miasto Zankle, późniejsza Messyna). Do VI w. p.n.e. Grecy stopniowo wypierają z wybrzeży Sycylii miejscowe plemiona Sykulów i Sykanów.

• 776 r. p.n.e. - Pierwsze zapisane igrzyska sportowe i zawody poetyckie w Olimpii.

Kolejne olimpiady staną się dla Greków podstawą datowania.

• Druga połowa VIII w. p.n.e. - W Sparcie brakuje ziemi uprawnej. Za króla Alkamenesa (Agidzi) Spartanie podbijają Messenię (pierwsza wojna messeńska) z żyzną doliną rzeki Pamisos. Podstawą gospodarki jest rolnictwo, ale rośnie rola armii utrzymującej w posłuszeństwie periojków i Sparta stopniowo staje się państwem militarystycznym.

Kształtuje się słynny spartański szyk bojowy, który jest praktycznie niemal niepokonany. Wojownicy stają bowiem ciasno jeden obok drugiego z dużymi tarczami na lewym ramieniu i dzidami w prawej ręce, a potem w zwartym szyku ruszają na przeciwnika. Obowiązuje ich zasada nie przerywać szyku i nie cofać się, albo zginąć.

• VIII/VII w. p.n.e. - Hezjod z Askry (Beocja), sławny poeta, autor Teogonii oraz Pracy i dni.

Hezjod opisuje miasto Mekone, gdzie uprawia się mak na najlepsze w Grecji opium. Używa się go do celów religijnych, przepowiadania przyszłości i w medycynie. Na przykład na wyspie Keos w III w. p.n.e. istniał zwyczaj popełniania samobójstwa za pomocą opium, zanim popadnie się w starcze niedołęstwo (opisuje to Herakleides z Pontu). Według innego autora imieniem Trazjas podobne formy eutanazji istnieją też w innych częściach Grecji.

• VII - VI w. p.n.e. - W Atenach rządy w państwie przechodzą w ręce wielkich rodów (oligarchia, republika arystokratyczna). Proces rozpraszania władzy próbuje powstrzymać Kylon w drugiej połowie VII w. p.n.e., opanowując Akropol jako centrum władzy i ogłaszając się tyranem czyli monarchą. Nie znajduje jednak poparcia, a jego zwolennicy zostają wymordowani za sprawą rodu Alkmeonidów, który musi za to opuścić Ateny. Powróci do miasta dopiero za Solona.

W VI w. p.n.e. dochodzi dziesiąty członek ateńskiego rządu, a działalność tej rady dziesięciu kontroluje areopag, czyli komisja złożona z dawnych członków rady dziesięciu. Władzę polityczną mają tylko wolni obywatele Aten; nie posiadają jej kobiety, niewolnicy (większość mieszkańców) i metojkowie, czyli obcokrajowcy mieszkający w Atenach. Stopniowo ziemia jest wykupowana przez najbogatszych, którzy uprawiają ją niewolnikami i masowo produkują wino lub oliwę. W rezultacie spada liczba wolnych rolników, a zatem również liczba mężczyzn zdolnych do służby w armii.

• VII w. p.n.e. - Powstaje falanga (po grecku nazwa oznacza tarczę), czyli piesze oddziały hoplitów okrytych ciężką (kilkadziesiąt kilogramów) zbroją, w hełmie odsłaniającym tylko twarz, z okrągłą tarczą zwaną hoplon (drewno okute brązem), długą dzidą i mieczem. W VI w. p.n.e. zostanie udoskonalona tarcza, ponieważ do stosowanego wcześniej pojedynczego uchwytu na dłoń zostaje dodana skórzana obręcz obejmująca przedramię. Dzięki temu tarcza staje się nie tylko osłoną, lecz może służyć do zadawania ciosów. Hoplici ukryci za tarczami atakują w zwartym szyku, rozciągniętym nawet na kilka kilometrów. Niszczą wroga długimi dzidami i swoją masą gniotą szeregi wroga. Jest to jedno z największych osiągnięć dotychczasowej sztuki wojennej świata.

• VII w. p.n.e. - Rozwój żeglarstwa zarówno dla celów handlowych, jak i wojennych. Greckie statki okazują się wystarczająco sprawne, by mogły pływać po całym wschodnim Morzu Śródziemnym i Czarnym.

Dalekosiężny, intensywny handel wymaga wygodnego środka płatniczego. W Azji Mniejszej powstaje więc metalowa, wygodna do przewożenia moneta zawierająca wagowo określoną ilość cennego metalu. Istnienie tego środka płatniczego umożliwia gromadzenie kapitału, a więc różnicowanie społeczeństwa i rozwój potęg finansowych. W następnych stuleciach ateńskie monety z sową (monety sówki) jako ptakiem bogini Ateny staną się popularnym środkiem płatniczym i monetą bitą na dużym obszarze od Persji i Arabii do Italii i Egiptu.

Wiele miast i kolonii bije potem własne monety, na przykład w Olbii, na Krymie i w Italii (w tym również w Etrurii) odlewane z miedzi delfiny lub krążki z wizerunkiem delfinów (IV w. p.n.e.).

Handel ze wschodem powoduje zmiany w życiu Greków, na przykład w VI w. p.n.e. rozpowszechni się hodowla kury (kogut będzie ptakiem Hermesa i świtu).

Istnienie bogatych kupców, rzemieślników, właścicieli statków i bankierów stabilizuje oligarchiczne rządy, ponieważ stanowi przeciwwagę dla monarchów i arystokratów. Z drugiej strony zawieranie umów handlowych wymaga ich spisywania i podpisywania przez kupców, a zatem upowszechnia się znajomość pisma. Dużą rolę odgrywają też sygnety lub pieczęcie, które mogą być odciśnięte na dokumencie jako znak danej osoby lub firmy.

• Od ok. 650 r. p.n.e. - W górzystej Macedonii (od greckiego makedon - góral) rządzi Perdikkas I, potomek legendarnego Temenosa i założyciel dynastii Temenidów (Argeadów). Stolicą państwa czyni założone przez siebie miasto Ajgaj. Kraj jest rolniczy, pokryty lasami, które dostarczają drewna cenionego jako budulec na okręty, lecz oddalenie od wielkich ośrodków w Grecji właściwej powoduje jego względną izolację, a nawet pewne zacofanie w stosunku do krajów położonych bardziej na południu.

W ciągu następnych 150 lat panują kolejno: jego syn Argaeos I, a później Filip (po grecku Miłośnik koni) I, Aeropos I oraz Alketas.

• Druga połowa VII w. p.n.e. - Messenia buntuje się przeciw władzy Sparty, lecz przegrywa (druga wojna messeńska).

Długoletnie walki oraz napięcie w Sparcie powodują wzmocnienie władzy i rezygnację ze swobód obywatelskich. Powstaje agoge – państwowy system szkolenia ślepo posłusznych wojowników. Chłopcy od siódmego roku życia i mężczyźni są wychowywani do roli wojownika: uczą się lojalności wobec towarzyszy i bezwzględnego posłuszeństwa wobec przełożonych. Mieszkają we wspólnych barakach, co sprzyja homoseksualizmowi (homoseksualiści są w Grecji uznawani za świetnych wojowników). Rozwijają siłę, ćwiczą odporność na niewygody, chłód, głód i ból (bywają na przykład biczowani). Mówią jak najmniej (krótkość wypowiedzi nosi nazwę lakoniczności od Lakonii), nie uprawiają działalności intelektualnej i artystycznej. W trakcie treningu uczą się technik walki, co czasem prowadzi do śmierci kolegów. Spartański młodzieniec musi uciec z obozu, w którym się wychowuje, zabić helotę (niewolnik schwytany podczas wojny) i wrócić, nie dając się schwytać; jest to rodzaj próby inicjacyjnej. W istocie zaś spartańscy wojownicy to bezrefleksyjni psychopaci, którzy na rozkaz są gotowi dokonać każdej zbrodni lub poświęcić własne życie, a wszystko pod hasłami patriotyzmu. W boju nie wolno im się cofać ani poddać. Stąd słynne słowa wygłaszane przez matki spartańskich wojowników: „wróć z tarczą lub na tarczy”, czyli jako zwycięzca lub martwy.

Nic dziwnego, że z tak wychowanymi obywatelami Sparta stanowi zagrożenie dla sąsiadów przez swoją obojętność na kulturę z jednej strony, a militaryzm i ekspansjonizm z drugiej.

• Druga połowa VII - VI w. p.n.e. - Grecka kultura wyrasta na jedną z wiodących na planecie dzięki swobodzie i pluralizmowi myślenia w warunkach społeczeństwa obywatelskiego (demokracja), oczywiście poza Spartą. Język grecki przyjmuje swoją klasyczną starożytną postać.

W VII w. p.n.e. tworzy Safo z Mityleny na Lesbos, najsławniejsza grecka poetka, organizatorka wspólnoty kobiet oddających się sztuce i homoseksualnej miłości (lesbijki). Działają też sławni filozofowie: Tales (po grecku kwitnący) z Miletu i Anaksymander z Miletu, w VI w. p.n.e. Anaksymenes z Miletu, Ksenofanes z Kolofonu, Pitagoras z Samos i Heraklit z Efezu. Rozwija się między innymi matematyka, co dobrze ilustruje sformułowanie sławnego twierdzenia przypisanego Talesowi. Matematyk wykorzystuje podobieństwo trójkątów prostokątnych do obliczenia wysokości piramid w Egipcie, a potem odległości do statku na morzu. Natomiast Pitagoras zakłada elitarną organizację mistyczno-filozoficzną (zlikwidowaną przez przeciwników w V w. p.n.e.), która nawiązuje do idei orfickich misteriów. W VI w. p.n.e. tworzy sławny murzyński greckojęzyczny bajkopisarz z Azji Mniejszej Ezop, a w drugiej połowie VI w. p.n.e. działa również Alkajos z Mityleny (Lesbos) - poeta liryczny.

Pod koniec VI w. p.n.e. w Gortynie w środkowej części Krety zostaje spisany na kamiennych tablicach rodzaj kodeksu prawnego. Co ciekawe, zapis ma postać bustrofedonu.

• 627 - 585 r. p.n.e. - W Koryncie przejściowo rządzi tyran Periander.

Doprowadza miasto do rozkwitu. Na dworze Periandra działa między innymi sławny śpiewak i poeta Arion.

• 621 r. p.n.e. - Drakon spisuje prawa w Atenach. Są znane ze swojej surowości (najczęstszą karą jest śmierć), ale chronią klasy niższe przed samowolą sędziów. Nawet najbiedniejsi nie mogą być bezkarnie krzywdzeni, a człowiek postawiony przed sądem jest traktowany jako niewinny, dopóki dowody lub świadkowie przestępstwa nie wykażą jego winy.

• 620 r. p.n.e. - Po zwycięstwie nad Messenią Sparta pod rządami Anaksandra zdobywa 1/3 Peloponezu.

Odtąd Sparta (największe greckie polis: kilkadziesiąt tysięcy ludzi, w tym ok. 8000 zdolnych do walki mężczyzn) obsesyjnie boi się buntu helotów i dlatego nader niechętnie godzi się na akcje armii poza Peloponezem. Spartą rządzą dwaj królowie z rodu Agidów i Eurypontydów (według legendy pochodzą od bliźniaków Agisa i Eurypona, a poprzez nich od Heraklesa) i geruzja (rada 28 gerontów, czyli mężczyzn starszych niż 60 lat) reprezentujące mężczyzn spartiatów-wojowników powyżej trzydziestego roku życia. Spartiaci między dwudziestym i trzydziestym rokiem życia mają przedstawicieli w zgromadzeniu ludowym apella, pozbawionym jednak siły politycznej (wojownicy wychowani do posłuszeństwa i bez wykształcenia nie są zdolni do samodzielności umysłowej). Całość kontroluje pięciu eforów, urzędników wybieranych na rok, mogących nawet usunąć władcę oraz sądzić i więzić każdego mieszkańca Sparty. Spartiaci otrzymują ziemię, którą uprawiają dla nich heloci (niewolnicy z podbitych krajów). Po śmierci spartiaty ziemia wraca do państwa, które potem oddaje ją innemu wojownikowi. Trzecia grupa to periojkowie (czyli mieszkający wokół Sparty) - rolnicy z wasalnych gmin, kontrolowani przez Spartę i zmuszani do służby w spartańskim wojsku, ale bez praw politycznych. Wychowanie jest podporządkowane wojnie i armii, stąd brak osiągnięć sztuki i nauki. Na przykład jedynym poetą spartańskim, pochodzącym zresztą z Azji Mniejszej, jest Tyrtaios z drugiej połowy VII w. p.n.e.

• VII/VI w. p.n.e. - W greckich miastach Sycylii władzę przejmują tyrani (monarchowie): pierwszy Panajtios po ludowym powstaniu w Leontinoj skierowanym przeciw rządzącej oligarchii (615-609).

Do najbardziej bezwzględnych należy Falaris do 555 r. p.n.e. rządzący w Akragas (późniejszy Agrygent).

Walki o władzę między arystokratami i ludem toczą się też w Grecji właściwej. Na przykład w Mitylenie na wschodzie Lesbos zostają obaleni tyrani Melanchros (612), potem Myrsilos, a po śmierci Myrsilos władzę tyrana obejmuje Pittakos, sławny mędrzec, autor elegii i dzieła o prawie. W 579 r. p.n.e. po dziesięciu latach rządów rezygnuje z władzy.

W Milecie (Azja Mniejsza) walczącym z naporem Lidii władzę przejmuje tyran Trazybulos. Odpiera najazdy, a miasto czyni głównym portem i wielkim centrum kultury.

• VI w. p.n.e. - Silna konkurencja a nawet walki z Kartaginą hamują grecką ekspansję na Sycylii, Sardynii, Korsyce (klęska Fokajczyków w 537 r. p.n.e.) i Półwyspie Iberyjskim. Persowie zaś powstrzymują Greków w Azji Mniejszej i w końcu zdobywają władzę nad greckimi koloniami.

Pod wpływem tych konfliktów Grecy rozwijają narodową świadomość, zwąc się Hellenami a samą Grecję - Hellas (Hellada), w opozycji do obcych, czyli „barbarzyńców”. Mimo braku politycznej jedności, Ateny i Sparta, przewodzą Grekom. Sytuacja taka utrzyma się przez cały klasyczny okres w historii Grecji trwający do IV w. p.n.e.

• VI w. p.n.e. - Powstaje ośrodek kultu boga Asklepiosa w Epidauros, słynna wyrocznia i centrum uzdrowień aż do zamknięcia go w 426 r. n.e. za Walentyniana III.

• 594 r. p.n.e. - Solon reformuje prawo w Atenach, aby zmniejszyć napięcie między biedotą i arystokracją.

Dzieli społeczeństwo na cztery klasy zależnie od zamożności różnicując ich prawa oraz obowiązki - najbogatsi (obywatele) mają największe prawa polityczne, ale też ponoszą największe ciężary na rzecz państwa. Powstaje sąd apelacyjny, do którego można odwoływać się od decyzji urzędników. Reformy nie zadowalają jednak rolników, ponieważ nie dają im ziemi. Nie satysfakcjonują również arystokratów, którzy tracą dużo praw. W rezultacie wybuchają walki, a Solon musi ustąpić z urzędu.

Powstaje swoiście grecki sposób edukacji: starsi mężczyźni przejmują opiekę nad nastoletnimi chłopcami, ucząc ich i spędzając z nimi cały czas, a często uprawiając z nimi seks (homoseksualizm). Kiedy chłopak staje się mężczyzną, odchodzi od swego mistrza nie tylko z wiedzą artystyczną, filozoficzną i naukową, ale znając również sztukę kochania (miłość w czystej postaci oznacza w Grecji uczucie przede wszystkim między mężczyznami).

• 590 r. p.n.e. - Delfy wysyłają swoje oddziały przeciwko miastu Kirrha, żeby przerwać powtarzające się ataki rabunkowe na pielgrzymów zmierzających do delfickiej wyroczni. Zastraszenie pielgrzymów i ograniczenie ich liczby oznacza bowiem mniejsze dochody Delf. Z drugiej strony Delfy od kilkudziesięciu lat dążą do opanowania Równin Kirrhy. Tak więc zapowiada się długie oblężenie Kirrhy. Wtedy jednak asklepida (medyk) imieniem Nebros radzi oblegającym użyć pewnego rodzaju broni chemicznej. Do wody, z której korzystają mieszkańcy miasta wlewają duże ilości soku wyciśniętego z ciemiernika (Helleborus). Roślina ma własności trujące, wywołuje gwałtowne biegunki i bóle żołądka. Zgodnie z oczekiwaniami obrońcy miasta zatruci ciemiernikiem okazują się niezdolni do walki i poddają się. Delfy zdobywają pozycję lokalnego hegemona, a dla upamiętnienia zwycięstwa organizują zawody sportowe znane odtąd jako igrzyska pytyjskie.

• 561 - 527 r. p.n.e. - W Atenach podczas walk między biedotą i arystokracją władzę zdobywa Pizystrates, krewny Solona. Zmuszony do opuszczenia kraju wraca w 546 r. p.n.e. i zostaje tyranem. Ziemię arystokracji rozdaje rolnikom, tworząc warstwę średnią. Popiera rzemiosło i handel. Opanowuje terytorium nad Hellespontem, otwierając drogę handlową na Morze Czarne. Dzięki niemu Ateny stają się centrum kultury. Każe ustalić oficjalną wersję poematów Homera i je spisać.

• Połowa VI w. p.n.e. - Peloponez zostaje zjednoczony w związku państw (Związek Peloponeski) pod wodzą króla Sparty Anaksandridasa II. Spartanie utrzymają dominację na Peloponezie do 480 r. p.n.e. Jest to rezultat zmiany polityki. Zamiast obracania podbitych gmin w wymagających ciągłej kontroli periojków, Sparta narzuca sąsiadom sojusze, zapewniając sobie pozycję hegemona. Jest to mniej kłopotliwe i nie tak kosztowne.

• 545 r. p.n.e. - Perska armia oblega Fokaję na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej. Kiedy okazuje się, że miasto nie zdoła się obronić, mieszkańcy odpływają na zachód do ośrodków założonych wcześniej i podlegających Fokajczykom. Większość osiada w Alalii na Korsyce i w Massalii na południu Półwyspu Iberyjskiego. Jednak po walkach ze sprzymierzonymi Fenicjanami i Etruskami opuszczają Alalię po 537 r. p.n.e. i zakładają nowe miasto Eleę w Italii.

• 527 - 510 r. p.n.e. - Atenami rządzą synowie Pizystratesa Hippias i Hipparch.

Hipparch ginie w wyniku spisku w 514 r. p.n.e. Hippias natomiast zostaje wygnany w 510 r. p.n.e., przede wszystkim na skutek akcji prowadzonej przez ród Alkmeonidów i Spartę. Hippias wyjeżdża wtedy na tereny podległe Persji.

• 525 - 456 r. p.n.e. - Ajschylos, sławny tragediopisarz.

• 512 r. p.n.e. - Mimo niepowodzenia wyprawy przeciw Scytom Dariusz I podbija Byzantion i inne greckie kolonie nad Hellespontem i Bosforem. Histiajos, który pomagał Persom w walce ze Scytami w nagrodę zostaje tyranem Miletu jako perski wasal. Dariusz jednak nie ufa wasalowi i wkrótce wzywa go do Suzy, gdzie oficjalnie ma być doradcą króla królów, a w rzeczywistości staje się zakładnikiem. Miletem zaś rządzi zięć Histiajosa Aristagoras.

Podejrzenia Dariusza okazują się słuszne, bo Histiajos faktycznie spiskuje z Aristagorasem, przygotowując antyperskie powstanie w Azji Mniejszej. Do historii przechodzi jego tajny list wysłany do zięcia w Milecie. Histiajos tatuuje wiadomość na ogolonej głowie niewolnika, a po odrośnięciu włosów wysyła go z jawnym listem, żeby nie wzbudzać podejrzeń Persów.

• 510 r. p.n.e. - Ateński wódz Miltiades podbija wyspę Lemnos na Morzu Egejskim. Zaczyna się hellenizacja ludności Lemnos - w ciągu kilkudziesięciu lat zanikają język lemnijski i miejscowe pismo.

Dopiero w 1885 r. n.e. francuscy archeolodzy I. Cousaine oraz F. Durbach odkryją słynną Stelę z Lemnos (VII/VI w. p.n.e.) pokrytą napisami w języku lemnijskim oraz rytem przedstawiającym wojownika i żeglarza Hulaiego. Zabytek posłużył niegdyś jako kamień do zbudowania kościoła w wiosce Kaminia, a w XX w. n.e. stanie się materiałem do badań językowych: Austriak Wilhelm Brandenstein (1898-1967) wykaże, że język lemnijski jest bliski etruskiemu, a Niemiec Helmut Rix (1926-2004) włączy go do hipotetycznej rodziny języków tyrreńskich.

• 510 - 508 r. p.n.e. - Walki o władzę w Atenach. Po pierwszych sukcesach stronnictwa arystokratycznego zwyciężają demokraci pod wodzą Klejstenesa z rodu Alkmeonidów. W ciągu następnego roku Klejstenes reformuje państwo, podział na rody zastępując podziałem kraju na trzy części: miasto, ląd i wybrzeże. Znosi to przewagę bogatych rodów, ponieważ ich przedstawiciele mieszkają w różnych częściach państwa i podczas głosowania dążąc do obrony własnych, lokalnych interesów występują przeciw sobie nawzajem. Klejstenes wprowadza także ostracyzm, czyli sąd skorupkowy. Co roku w tajnym głosowaniu każdy dorosły obywatel ma prawo wypisać na skorupce rozbitego naczynia imię człowieka, którego uważa za największe zagrożenie dla Aten. Jeśli większość wymieni tę samą osobę, wskazany człowiek musi opuścić Ateny na 10 lat. Wielkie znaczenie zdobywają mówcy (demagodzy) potrafiący uzyskać poparcie ludu; stąd demagogia (po grecku kierowanie ludem) stanie się synonimem pustosłowia służącego tylko oszukaniu, zwłaszcza tłumu.

Państwem rządzi Rada Pięciuset (bule), która co roku wybiera urzędników (otrzymują pensję) i wyznacza 6000 sędziów.

• VI/V w. p.n.e. - Panują szósty i siódmy władcy Macedonii Amyntas I oraz Aleksander I.

Kraj nadal pozostaje na uboczu wielkiej historii toczącej się zazwyczaj na południu, w Grecji właściwej. Macedonia formalnie uznaje zwierzchnictwo Persji, aby uniknąć zniszczeń. Kraj rozwija się, nawiązując kulturowo głównie do spokrewnionych z Macedończykami Greków. Arystokraci noszą greckie stroje, a ich zbroje dosłownie kapią od złota i srebra (na przykład w setkach grobów wojowników w Archontiko).

• VI/V w. p.n.e. - Hekatatos z Miletu, sławny podróżnik i ceniony przez znawców historyk. Pisze ogromne dzieło Genealogia o dziejach Grecji i rysuje jedną z pierwszych map całego znanego mu świata.

• VI/V w. p.n.e. - Na Sycylii kształtuje się lokalna grecka monarchia (tyrania) w mieście-kolonii Gela, założona przez Kleandra po upadku dotychczasowej oligarchii. Władzę przejmie potem jego brat Hippokrates.

• 500 r. p.n.e. - Wybucha powstanie jońskie, czyli bunt greckich kolonii w Azji Mniejszej przeciw Persji. Na czele powstańców staje tyran Miletu Aristagoras, który wcześniej bezskutecznie przekonywał do walki Spartę. Buntownikom pomagają tylko Ateny wysyłając 20 okrętów i 2000 żołnierzy oraz Eretria z wyspy Eubea, która daje 5 okrętów. Władca Persji wysyła Histiajosa, żeby przywrócił pokój, ale mediator przyłącza się do powstania. Po początkowych sukcesach, jak zdobycie i spalenie stolicy satrapii w mieście Sardes, oraz przyłączenie się greckich kolonii nad Hellespontem i Bosforem, Grecy muszą się jednak wycofać. W 498 r. p.n.e. przegrywają bitwę pod Efezem, a potem tracą wszystkie jońskie porty. Aristagoras ucieka do Tracji, gdzie ginie w niejasnych okolicznościach. W 494 r. p.n.e. Grecy ponoszą druzgocącą klęskę w morskiej bitwie koło wyspy Lade niedaleko Miletu. Według Herodota zawiniła nie tylko liczebna przewaga Persów, ale też dowodzący Grekami Dionizjos, który zniechęcił swoich podwładnych bezsensowną musztrą. Kiedy więc miało dojść do bitwy, duża część greckich okrętów odmówiła udziału w walce i odpłynęła. Wkrótce potem Milet zostaje zdobyty, splądrowany, zburzony i spalony, co oznacza koniec powstania. Ocalała ludność Miletu trafia do niewoli, chłopcy wywiezieni do Persji podlegają kastracji, a dziewczęta zostają nałożnicami. Po upadku Miletu Histiajos jeszcze przez parę miesięcy prowadzi walkę jako pirat napadający na perskie statki, lecz w końcu wpada w ręce wrogów i ginie wbity na pal.

• V w. p.n.e. - W Epirze istnieje państwo plemienia Molossów pod władzą Admetosa z dynastii Ajakidów wywodzącej się od Ajakosa, dziadka Achillesa, bohatera wojny trojańskiej. Wnuk Admetosa Tarypas wprowadzi Epir w strefę kultury greckiej i zbliży Epir do Macedonii.

• V w. p.n.e. - Działalność sofistów: Protagoras, Gorgiasz, Hippiasz i inni. W tym czasie działają też filozofowie zajmujący się przyrodą - Anaksagoras i Empedokles.

• 496 - 406 r. p.n.e. - Sofokles (po grecku Sławna Mądrość), twórca tragedii.

• 492 r. p.n.e. - Po stłumieniu inspirowanego przez Ateńczyków powstania Greków w Azji Mniejszej (494 r. p.n.e.) Persowie pod wodzą Mardoniosa (zięć Dariusza I) wyruszają w odwetowej wyprawie przeciwko właściwej Grecji. Persowie zajmują Trację, ale po stracie floty zniszczonej przez burzę koło przylądka Athos nie decydują się na wkroczenie do Grecji.

• Ok. 490 - ok. 430 r. p.n.e. - Fidiasz (właściwie Pheidias), największy grecki rzeźbiarz tej epoki.

• 490 r. p.n.e. - Wodzowie Datys i Artafernes (imiona w zapisie greckim) prowadzą drugą perską wyprawę na Grecję. Inspiratorem najazdu jest wygnany niegdyś zAten Hippias.

Persowie płyną w kierunku Aten, pustosząc kolejne miasta. Lądem zaś pospiesznie posuwa się grecka armia pod wodzą Miltiadesa złożona z ciężkozbrojnej falangi zakutej w brązowe pancerze: 9000 żołnierzy z Aten oraz 1000 z Platejów. Nie ma Spartan, którzy rzekomo spóźnili się ze względu na odprawiane uroczystości religijne. Kiedy Persowie lądują w Attyce, napotykają armię grecką na równinie pod Maratonem ustawioną w zwartym szyku zwanym taktika (po greckie taktika to bojowe ustawienie wojsk, stąd późniejsze pojęcie taktyki wprowadzone we Francji w roku 1690) w poprzek wąwozu. Około trzykrotnie liczniejsi Persowie, chociaż lżej uzbrojeni, liczą na zwycięstwo dzięki swoim łucznikom i konnicy, więc czekają na zdawałoby się samobójczy atak przeciwnika. Grecy zaś zwlekają, dopóki greccy żołnierze służący w armii Persów nie donieśli, że konie chwilowo odprowadzono na dalekie tyły. Wtedy ciężkozbrojna grecka piechota nagle atakuje, chcąc doprowadzić do bezpośredniego starcia, zanim zostanie wybita przez łuczników. Tarcze i pancerze skutecznie chronią przed strzałami i po kilku minutach biegu Grecy wpadają na lżej uzbrojonych żołnierzy przeciwnika, co uniemożliwia dalszy ostrzał przez łuczników. Poza tym na wąskiej równinie liczebna przewaga Persów nie ma większego znaczenia, ponieważ może walczyć tylko pierwszy szereg, a reszta tłoczy się bezradnie z tyłu. Persowie wchodzą między greckie skrzydła i spychają przeciwnika w centrum, lecz zapominają o skrzydłach. Wtedy lepiej uzbrojeni Grecy uderzają z trzech stron i zwyciężają. Próbują jeszcze zdobyć okręty wroga, lecz spośród ponad dwustu opanowują tylko siedem, W rzezi ginie 6400 Persów i tylko 192 Greków (w większości podczas ataku na okręty). Persowie jednak nie rezygnują: odpływają, aby zaatakować bezbronne Ateny. Wtedy greckie oddziały Miltiadesa podejmują bardzo szybki marsz z Maratonu i docierają do Aten przed Persami. Najeźdźcy zaś widząc licznych greckich żołnierzy na murach miasta rezygnują z ataku i zawracają.

Bitwa pod Maratonem nie ma większego znaczenia dla perskiego imperium, ale w świadomości Greków zapisała się jako pierwsze wielkie zwycięstwo nad niepokonanymi wcześniej Persami. Ateńczycy stawiają na Akropolu kolumnę z posągiem Nike, boginią zwycięstwa. Chcą w ten sposób upamiętnić swoje zwycięstwo oraz Kallimacha, jednego z dowódców, który zginął pod Maratonem. Rozpoczyna się też przebudowa dawnej niewielkiej świątyni Ateny na nową, bardzo bogatą i rozległą (stary Partenon).

Cieszący się ogromną popularnością Miltiades nakłania Ateńczyków do ataku na wyspę Paros (Cyklady), która opowiadała się za Persami. Atak kończy się jednak klęską, a Militiades zostaje ukarany wysoką grzywną. Okazuje się jednak, że nie ma dość pieniędzy i trafia do więzienia, gdzie umiera z powodu rany odniesionej na Paros.

Po odparciu Persów Ateńczycy muszą zmienić politykę. Stronnictwo prowadzone przez Arystydesa to arystokraci żyjący głównie z rolnictwa, którzy żądają rozbudowy armii lądowej, aby zapobiec atakom Persji. Demokratów zaś prowadzi Temistokles reprezentujący interesy rzemieślników i kupców pragnących stworzenia silnej floty, aby utrzymać morskie szlaki handlowe. W nowych okolicznościach rozbudowa floty jest konieczna i Temistokles chce na to przeznaczyć dochody z kopalni srebra (pomoże mu odkrycie nowych złóż w 483 r. p.n.e.).

• 485 r. p.n.e. - Gelon I, następca Hippokratesa jako tyran Geli (od 491 r.), zdobywa Syrakuzy.

• 485 - 425 r. p.n.e. - Herodot z Halikarnasu, największy grecki historyk zwany ojcem historii, autor Dziejów.

Pozostawia między innymi opis plemion Traków jako stepowej potęgi, choć nie tworzą jednolitej struktury politycznej

• 483 r. p.n.e. - Polemon zakłada dynastię Archeanaktydów i grecką Monarchię Bosporańską na Krymie.

• 482 r. p.n.e. - Arystydes zostaje wygnany z Aten wyrokiem sądu skorupkowego. Strateg (dowodzący ateńską armią w czasie wojny) Temistokles może więc tworzyć silną flotę, korzystając z dochodów kopalni srebra w Laurion. Otacza też murem port Pireus stanowiący morską bramę Aten.

• 481 r. p.n.e. - Zjazd w Koryncie zwołany z inicjatywy Sparty ma ustalić sposoby obrony przed Persami. Powstaje Związek Panhelleński pod przewodnictwem Sparty jednak bez Krety, Argos oraz Grecji środkowej i północnej.

• 480 - 406 r. p.n.e. - Eurypides, wielki grecki dramaturg.

• 480 r. p.n.e. - Sycylijscy tyrani Teron z Akragas i Gelon I z Syrakuz pokonują Kartagińczyków w bitwie pod Himerą.

• 480 r. p.n.e. - Kolejna inwazja perska pod wodzą samego Kserksesa.

Wyrocznia w Delfach zapowiada klęskę Greków, lecz greckie państwa mimo to podejmują walkę.

Armia Kserksesa liczy kilkaset tysięcy ludzi, ale jest wyposażona głównie w drewnianą broń oraz plecione lub skórzane tarcze i zbroje dużo gorsze od broni Greków. Persowie zajmują północną Grecję. Kiedy jednak próbują wkroczyć do środkowej Grecji, napotykają opór w wąwozie Termopile. Na czele Greków stoi spartański król Leonidas I (leon - lew), który wyruszył ze Sparty na czele nielicznej armii, lecz po drodze przyłączyło się do niego kilka tysięcy żołnierzy z innych polis. W wąskim przejściu między stromym zboczem gór i brzegiem morza mały, ciężko uzbrojony i opancerzony oddział greckich hoplitów może powstrzymać nawet dużo liczniejszych, lecz słabiej uzbrojonych Persów. Przez dwa dni Grecy skutecznie odpierają perskie ataki. Dopiero trzeciego dnia, kiedy zdrajca przeprowadza armię perską górskimi ścieżkami na tyły walczących Greków, król Leonidas I odsyła żołnierzy, aby zminimalizować straty, a sam pozostaje z 300 Spartanami opóźniając pochód wroga. Spartanie zostają otoczeni na wzgórzu i wybici z łuków, przechodząc do bohaterskiej legendy.

Tradycja utrzymuje, że Leonidas wiedział o czekającej go śmierci. Przed wyruszeniem na wojnę poprosił bowiem o wróżbę w wyroczni delfickiej i usłyszał tam, że albo Persja zapanuje nad państwami greckimi, albo zginie król, który jest potomkiem Heraklesa. Leonidas zaś uważał, że jego przodkiem był właśnie ów legendarny heros.

Równolegle z armią lądową posuwa się perska flota, która próbuje zniszczyć mniej liczną flotę Greków koło przylądka Artemizjon (Eubea) u progu Attyki, żeby przedostać się na tyły Spartan pod Termopilami. Herodot pisze, że wzięty do niewoli Grek Scyllis ucieka z perskiego statku: w nocy przecina liny cumujące perskie jednostki i przepływa 15 km do Greków. Kiedy później zrywa się gwałtowny wiatr Boreasz, zwolnione z cum perskie statki zostają rozproszone, a część ulega zniszczeniu w okolicy Artemizjon i Chalkis, co uniemożliwia całkowite rozbicie Greków.

Temistokles dowodzący grecką flotą każe odpłynąć spod Artemizjon na Salaminę, gdzie wcześniej przeniesiono ateński skarbiec.

Tymczasem perska armia pustoszy Attykę, burzy i pali Ateny. Na Akropolu najeźdźcy niszczą rozbudowywaną świątynię te naos (a potem znaną także jako stary Partenon).

• 28 IX 480 r. p.n.e. - W decydującej morskiej bitwie w wąskiej cieśninie pod Salaminą flota Greków dowodzona przez Temistoklesa pokonuje liczniejszych Persów. Kserkses nakazuje wtedy wycofać się z Attyki, pozostawiając tylko część wojsk w Beocji.

Salamina okazuje się punktem zwrotnym, który zdecydował o losach Grecji i Europy, a pośrednio świata: zwycięstwo Persów mogłoby zmienić całą europejską kulturę, wprowadzając wschodnią satrapię i blokując rozwój demokracji. Po zwycięstwie Temistokles wprowadzi doroczne święto upamiętniające bitwę pod Salaminą, którego punktem kulminacyjnym będą walki kogutów.

• 479 r. p.n.e. - Perskie wojska pod wodzą Mardoniosa wkraczają z Beocji do Attyki, ale Kserkses wraca do Persji, aby tłumić bunty. Po greckim sukcesie pod Salaminą chce też uniknąć łączenia go z ewentualną klęską w Grecji, która oznaczałaby dla niego utratę powagi. I faktycznie we wrześniu dochodzi do wielkiej bitwy pod Platejami. gdzie 110 tysięcy Greków dowodzonych przez spartańskiego władcę Pauzaniasza rozbija trzystutysięczną armię perską (ginie nawet jej wódz). To zwycięstwo to konsekwencja lepszego uzbrojenia Greków zakutych na ogół w pancerze w przeciwieństwie do słabiej uzbrojonych żołnierzy perskich. Poza tym swoją wyższość pokazała grecka sztuka wojenna oparta na zsynchronizowanym działaniu całych oddziałów, które osłonięte zestawionymi razem tarczami są dużo skuteczniejsze niż luźny szyk Persów opierających się raczej na indywidualnych umiejętnościach poszczególnych wojowników.

Wieść o zwycięstwie przynosi do Delf Euchidas po przebiegnięciu 190 km w ciągu jednego dnia i podobno umiera ze zmęczenia.

Grecka flota dowodzona przez Spartańczyka Leotychidasa i Ateńczyka Ksantyposa niszczy perskie statki w bitwie koło przylądka Mykale (Azja Mniejsza) w pobliżu Samos. Zwycięstwo przyniosły wzorowane na statkach fenickich potężne greckie triery, czyli trzyrzędowe (trzy rzędy wioseł) statki wojenne z okutą brązem ostrogą na dziobie służącą do przebijania statków przeciwnika.

Po tej klęsce Persowie ostatecznie opuszczają Grecję, zmuszeni do uznania niepodległości tego niewielkiego kraju.

• 479 - 460 r. p.n.e. - Tyran Hieron I, brat Gelona, rządzi w Syrakuzach na Sycylii. W 474 r. p.n.e. odpiera najazd Etrusków pod Kyme, a potem zdobywa hegemonię nad Akragas i Himerą. Popiera rozwój sztuki i nauki, czyniąc z Syrakuz ośrodek kultury. Po jego śmierci, a potem po wygnaniu Trasybolosa, jego brata i następcy na tronie państwa, Syrakuzy są lokalną potęgą polityczną i ważnym centrum kultury. Wykorzystują to Sykulowie, próbując pod wodzą wojownika nazywanego przez Greków Duketios wypędzić kolonizatorów, ale wojna kończy się klęską powstańców.

• 478 r. p.n.e. - Spartański wódz i regent Pauzaniasz na czele greckiej floty wyzwala spod perskiej władzy kolonie na Cyprze i Byzantion. Sparta staje się dominującą siłą w Grecji i próbuje narzucać innym swą wolę oraz dyscyplinę wojskową. Pauzaniasz myśli o zajęciu całej Grecji przy pomocy Persów. Ateńczycy pod wodzą Temistoklesa i Jonowie z Azji Mniejszej zaczynają antyspartańską akcję. Wiedząc, że Pauzaniasz spiskuje z Persami usuwają go z Byzantion, na co Sparta odpowiada wycofaniem się z wojskowego związku Greków. Pauzaniasz oskarżony o spiskowanie z Persami zostaje skazany przez eforów na śmierć. Zanim go jednak schwytano, ucieka do świątyni Posejdona, gdzie, zgodnie z dawnymi prawami, nie można go aresztować. Sprytni eforowie omijają ten zakaz: nie wchodzą do wnętrza, lecz nakazują zamurowanie wszystkich wejść do świątyni. Ostatecznie więc Pauzaniasz umiera z głodu.

• 478/477 r. p.n.e. - Powstaje Pierwszy Ateński Związek Morski z siedzibą na Delos. Ma on na celu wyzwolenie greckich kolonii w Azji Mniejszej. W praktyce Ateny dominują w Związku, podporządkowując sobie innych członków

• 477 - 471 r. p.n.e. - Temistokles rządzi Atenami.

Prowadzi politykę umacniania dominacji Aten i rozwija zamorski handel. Jednak arystokraci doprowadzają do wygnania go w wyniku sądu skorupkowego.

Zaczyna się budowa Długich Murów (potrwa do ok. 445 r. p.n.e.) łączących Ateny i Pireus, aby drogę z miasta do portu zabezpieczyć przed atakami wrogów, zwłaszcza w czasie oblężenia, kiedy Pireus zapewnia łączność Aten ze światem. Na polecenie Temistoklesa zaczyna się też budowa ateńskiej cytadeli.

• 469 - 399 r. p.n.e. - Sokrates (po grecku - Panujący nad Sobą, choć w istocie jest uzależniony od alkoholu), jeden z największych filozofów greckich. Skazany na śmierć za obrazę religii nie uznaje się za winnego, lecz odmawia ucieczki jako poniżającej dla niego i obraźliwej dla ateńskiego prawa (przedstawia to platoński tekst Obrona Sokratesa), więc wypija kielich cykuty.

• Ok. 467 - 465 r. p.n.e. - Znakomity wódz i zdecydowany wróg Persji Kimon z Aten (syn Miltiadesa) pokonuje Persów koło ujścia rzeki Eurymedon na południowym wybrzeżu Azji Mniejszej i wyzwala część greckich kolonii. Dzięki swoim zwycięstwom Kimon zdobywa ogromne wpływy w Atenach i przyczynia się do odbudowy i upiększenia miasta. Kontynuuje budowę Długich Murów i cytadeli Temistoklesa, zakłada kanalizację, obsadza drzewami i ozdabia rzeźbami Akademię.

• 464 r. p.n.e. - W Sparcie wybucha powstanie helotów, którzy wykorzystują osłabienie państwa po trzęsieniu ziemi.

• 462 r. p.n.e. - Władzę w Atenach zdobywa antyspartańskie stronnictwo demokratyczne pod wodzą Efialtesa i Peryklesa (po grecku - Odziany w Chwałę) syna Ksantyposa, zwycięzcy spod Mykale. Obaj dążą do ograniczenia roli Kimona i arystokracji, co powoduje śmierć Efialtesa w zamachu. Kimon zaś zostaje wygnany z Aten (461 r. p.n.e.), ponieważ zagraża pozycji Peryklesa. W rezultacie stosunki ze Spartą ulegają pogorszeniu i w końcu doprowadzi do wybuchu wojny w 457 roku p.n.e.

• 460 - 377 r. p.n.e. - Hipokrates z Kos, sławny lekarz i uczony, autor medycznej zasady: „po pierwsze nie szkodzić”. Między innymi opisuje epidemie w Atenach (430-426) i Tracji (412).

Wyspa Kos jest centrum kultu Asklepiosa, boga medycyny: asklepiejon składa się ze świątyni, szkoły kształcącej lekarzy i szpitala. Szacunek, jakim jest otaczany, zapewnia mu bezpieczeństwo zarówno pod panowaniem perskim (od końca VI w. p.n.e.), jak też w okresie dominacji ateńskiej (po wojnach perskich), egipskich Ptolemeuszów (od końca IV w. p.n.e.) i Rzymu. Ośrodek upadnie po wprowadzeniu chrześcijaństwa.

• 457 - 456 r. p.n.e. - Wojna Aten ze Spartą. W 457 r. p.n.e. Ateńczycy przegrywają bitwę pod Tanagra (Beocja), lecz rok później pokonują spartańskich sprzymierzeńców z Beocji pod Olinofytą. Zajmują też wyspę Eginę - groźnego konkurenta w handlu.

• 454 r. p.n.e. - Klęska Aten, które wysłały statki na pomoc antyperskiemu powstaniu w Egipcie - statki zostały zniszczone w Delcie Nilu. W obawie przed perskim odwetem Perykles przenosi kasę Związku Morskiego do Aten, a świetny wódz Kimon zostaje odwołany z wygnania (451 r. p.n.e.).

• Od 451 r. p.n.e. - Prawo przyznaje ateńskie obywatelstwo tylko tym mężczyznom, których oboje rodzice byli wolnymi Ateńczykami, aby ograniczyć napływ Greków z innych miast. Niewolnicy i kobiety nie mają żadnych praw politycznych.

• Od drugiej połowy V w. p.n.e. - Trwa intensywny rozwój kultury: rzeźbiarz Poliklet z Argos ustala matematyczny kanon piękna ludzkiego ciała, malarz Apollodoros z Aten rozwija perspektywę i światłocień, Tukidydes racjonalnie interpretuje historię, odwołując się między innymi do czynników ekonomicznych, demograficznych i geograficznych (zapowiedź idei geopolityki). Arystofanes zyskuje opinię najsławniejszego greckiego komediopisarza.

• 449 r. p.n.e. - Ateńska flota dowodzona przez Kimona rozbija persko-fenicką flotę pod Salaminą. Armia Kimona wkracza na okupowany przez Persów Cypr i oblega Kition. Co prawda Kimon umiera podczas tego oblężenia i Grecy wycofują się spod Kition, ale pokój zawarty po oblężeniu oddaje Grekom hegemonię na Morzu Egejskim i przyznaje wolność greckim koloniom w Azji Mniejszej.

• 448 - 432 r. p.n.e. - Z inicjatywy Peryklesa na ufortyfikowanym Akropolu powstaje nowa świątynia zwana Hekatompedos lub Partenon na miejscu starej świątyni te naos zburzonej przez Persów. Partenon staje się symbolem greckiego triumfu i najwspanialszą ateńską świątynią ku czci patronki miasta dziewiczej bogini Ateny. Akropol stanie się też głównym ateńskim skarbcem.

• 446 r. p.n.e. - Ateny i Sparta zawierają trzydziestoletni pokój chociaż wiadomo, że Związek Morski i Związek Peloponeski nadal będą walczyć o hegemonię w Grecji.

• 444 - 429 r. p.n.e. - Tukidydes, przywódca demokratów zostaje wygnany z Aten, ponieważ uznano go za zagrożenie dla ateńskiego porządku politycznego (444 r. p.n.e.). Władzę przejmuje Perykles, wprowadzając Ateny w okres ich największego politycznego rozkwitu. Związek Morski staje się właściwie państwem ateńskim, łącznie obejmującym ok. 200 miast. Same Ateny rozbudowują się, fortyfikują i stają centrum kultury promieniującym na cały basen Morza Śródziemnego. Rozwija się filozofia reprezentowana na przykład przez szkołę cyników założoną przez Antystenesa, a potem kontynuowana przez jego ucznia Diogenesa. Nawet biedni obywatele miasta mogą pełnić urzędy, ponieważ zostały wprowadzone państwowe pensje dla urzędników.

Tukidydes pokazuje, jak rozwój Aten jako młodej potęgi prowadzi do konfliktu ze Spartą, czyli potęgą o już ugruntowanej pozycji. Niektórzy późniejsi teoretycy geopolityki nazwą to zjawisko pułapką Tukidydesa mylnie uznając je za regułę.

• 431 - 404 r. p.n.e. - Wojna peloponeska między Atenami dążącymi do zajęcia Przesmyku Korynckiego i Spartą. Król Sparty Archidamos II pustoszy Attykę, Tebańczycy atakują Plateje, a flota Aten plądruje wybrzeża spartańskiego Peloponezu. To pierwsze starcie kończy się w 430 r. p.n.e. bez rozstrzygnięcia.

Podczas spartańskiego oblężenia Aten (430), gdzie chroni się ponad 200 tysięcy ludzi, wybucha epidemia znana jako plaga ateńska (kilka chorób, głównie odra i tyfus): owrzodzeni ludzie umierają w gorączce (1/3 Ateńczyków). Szerzą się rozboje i rozpada się struktura państwa.

• 429 r. p.n.e. - Perykles umiera na plagę ateńską, a jego miejsce zajmuje Kleon.

Spadek wartości pieniądza podczas wojny zmusza Ateny do nałożenia wyższej daniny na miasta Związku.

W tym czasie rodzi się Ksenofont, znany pisarz, a niedługo potem filozof Platon (po grecku Szerokoplecy, ponieważ jest atletycznie zbudowany), najsławniejszy uczeń Sokratesa.

• 427 r. p.n.e. - Spartanie zdobywają i burzą Plateje, ale jednocześnie wybucha powstanie na wyspie Korkyra, której ludność nie jest zadowolona z przymierza ze Spartą.

• 425 r. p.n.e. - Ateńczyk Demostenes zajmuje miasto i port Pylos w Messenii na Peloponezie, przedtem sprzymierzone ze Spartą. W następnym roku Ateńczycy udaremniają spartańską próbę odbicia Pylos.

• 422 r. p.n.e. - Spartański wódz Brasydas maszeruje przez Tessalię do Tracji, aby uzyskać pomoc Macedonii, którą rządzi Perdikkas II (następca Aleksandra I). W bitwie pod Amfipolis giną obaj wodzowie - Spartańczyk Brasydas i Ateńczyk Kleon, a zdziesiątkowani przez epidemię (plaga ateńska) Ateńczycy ostatecznie przegrywają.

Gdyby nie zaraza, Ateny być może zwyciężyłyby, prawdopodobnie dokonując pierwszego zjednoczenia Grecji. Jednak plaga ateńska skutecznie osłabiła Ateny i udaremniła większość ich zamierzeń, a zwłaszcza działania floty.

• 421 r. p.n.e. - Sparta i Ateny zawierają pokój, oddając zarazem swoje dotychczasowe zdobycze terytorialne.

• 420 - 417 r. p.n.e. - Alkibiades zdobywa władzę w Atenach. Zawiera przymierze z Argos przeciw coraz groźniejszej Sparcie. Co prawda Spartanie pokonują Argos pod Mantineą na Peloponezie (418 r. p.n.e.), ale nie potrafią złamać oporu Aten. Alkibiades umacnia swoją pozycję w Atenach, doprowadzając do wygnania swego konkurenta Hiperbolosa w 417 r. p.n.e.

• 415 - 413 r. p.n.e. - Alkibiades wyrusza przeciw Syrakuzom, bogatej korynckiej kolonii na Sycylii i sprzymierzeńcowi Sparty, chcąc odciąć dostawy zboża. Zostaje jednak oskarżony o świętokradztwo (związane z jego zaawansowanym alkoholizmem) i odwołany ze stanowiska wodza. Ucieka do Sparty, a jego armia na Sycylii zostaje rozbita przez syrakuzańskiego wodza i mówcę Hermokratesa - Ateńczycy tracą 200 okrętów i 40 tysięcy ludzi (do niewoli trafia ok. 7000). Zależne miasta buntują się przeciw Atenom. Tym bardziej, że Spartanie zdobywają miasto Dekelea w Attyce i stąd nękają wroga. Próba zjednoczenia Grecji kończy się niepowodzeniem.

• 412 r. p.n.e. - W mieście Perynt na Peloponezie wybucha groźna epidemia (prawdopodobnie grypy) opisana przez Hipokratesa.

• 411 r. p.n.e. - Arystokraci przejmują władzę w Atenach, znoszą pensje urzędników, wprowadzają zasadę, że tylko najbogatsi mają prawa polityczne i dążą do zawarcia pokoju ze Spartą. Jednak Spartanie odrzucają pokój, a zwłaszcza po zdobyciu ateńskiej wyspy Eubei, kiedy uzyskują wyraźną przewagę.

Zagrożone Ateny proszą Alkibiadesa o powrót i dopiero ten doskonały wódz potrafi właściwie przygotować armię oraz pokierować wojną. Ostatecznie zadaje Spartanom klęskę w wielkiej morskiej bitwie pod Abydos (411 r. p.n.e.), a potem w decydującym starciu na lądzie pod Kyzikos (410 r. p.n.e.).

• 410 r. p.n.e. - Obalenie rządów arystokracji w Atenach i przywrócenie demokracji. Od 407 r. p.n.e. Alkibiades ma władzę absolutną, co niepokoi Persję tak bardzo, że pomaga Sparcie przeciw Atenom.

• 409 r. p.n.e. - Kartagińczycy lądują na Sycylii i zaczynają wieloletnią wojnę z Syrakuzami. Bezwiednie przynoszą z Afryki zarazę przez Liwiusza uznaną za jedną z najstraszniejszych w regionu śródziemnomorskiego.

Tyran Syrakuz Dionizjos I Starszy (następca Trasybolosa) rządzący w latach 405-367 r. p.n.e. skutecznie odpiera ataki Kartagińczyków i ostatecznie utwierdza swoją dominację na Adriatyku. Za jego czasów Syrakuzy, liczące ok. 200 tysięcy mieszkańców, wchodzą w okres rozkwitu, trwający do początków III w. p.n.e.

• 405 - 404 r. p.n.e. - Dowódca spartańskiej floty Lizander podstępem opanowuje ateńskie statki pod Ajgospotamoj i oblega Ateny (405 r. p.n.e.). W następnym roku Ateny kapitulują.

Sojusznicy zwycięskich Spartan, między innymi Korynt i Teby, żądają wybicia wszystkich dorosłych mieszkających w Atenach, lecz ostatecznie Sparta poprzestaje tylko na zburzeniu Długich Murów łączących miasto z portem w Pireusie. Pokonane Ateny muszą uznać hegemonię Sparty na terenie całej Grecji. Znowu wprowadza się cenzus majątkowy - tylko 3000 najbogatszych Ateńczyków ma prawa polityczne.

Wzbogacenie się Spartan na wojnie i dążność ludzi do poprawy prywatnej sfery życia wymusza zmiany w samej Sparcie. Zamiast dotychczasowego ubóstwa, które było obowiązującą zasadą i wyłącznie państwowej własności ziemi, zezwala się na posiadanie ziemi przez prywatnych właścicieli (reforma Epitadeusa).

• 403 r. p.n.e. - W Atenach zostaje przywrócony ustrój demokratyczny.

• 401 r. p.n.e. - Podczas walk o perski tron król Pausanias (409-395) wysyła 13 tysięcy Spartan dla Cyrusa młodszego. Ten jednak ginie, a władzę zdobywa Artakserkses, więc w 400 r. p.n.e. Grecy wycofują się z Mezopotamii do brzegów Morza Czarnego (opisana przez Ksenofonta wyprawa dziesięciu tysięcy). Oczywiście nowy władca Persji traktuje odtąd Spartę jako wroga.

• V/IV w. p.n.e. - Macedonia zaczyna odgrywać coraz większą rolę w polityce międzynarodowej i w Grecji. Zwłaszcza od panowania króla Archelaosa (ok. 413-399), następcy Perdikkasa II.

Kolejni macedońscy władcy mieszają się w sprawy greckie: Orestes, Aeropos II, Amyntas II, Pauzaniasz, Amyntas III, Argaeos II, Aleksander II, Ptolemeusz z Aloros i Perdikkas III.

• 399 - 394 r. p.n.e. - Wojna Sparty z Persją próbującą zająć greckie kolonie w Azji Mniejszej. Jednak wojna koryncka zmusza Spartan do wycofania się do Grecji.

• 395/394 - 387 r. p.n.e. - Wojna korynckiej koalicji miast obejmującej między innymi Ateny, Teby, Korynt, Megarę i Argos popieranych przez Persję przeciwko Sparcie rządzonej w tym czasie przez króla Agesilaosa I.

Ateńczycy odbudowują Długie Mury między Atenami i Pireusem, ale sytuacja gospodarcza miasta jest bardzo ciężka. Wojnę kończy pokój uznający hegemonię Sparty w Grecji i oddający Azję Mniejszą pod władzę Persji.

Sparta ma najlepszą w tym czasie armię 20 tysięcy doskonale wyszkolonych i bezwzględnie posłusznych żołnierzy, którym wpojono przekonanie, że nie wolno im się cofać ani poddać, ponieważ muszą zwyciężyć lub zginąć.

• 384 - 322 r. p.n.e. - Demostenes, sławny mówca ateński, uczeń Izokratesa znany z działalności oratorskiej na rzecz niepodległości Grecji.

• 384 - 322 r. p.n.e. - Arystoteles (aristos telos - najlepszy cel), filozof i uczony, najwybitniejszy uczeń Platona i jeden z najwszechstronniejszych umysłów wszech czasów.

• 382 r. p.n.e. - Dzięki wsparciu części tebańskich arystokratów Spartanie bez walki zajmują Teby. Władca Teb Pelopidas ucieka, lecz w mieście pozostaje jego bliski współpracownik filozof Epaminondas. Opracowują plan, aby usunąć okupanta.

Pelopidas i dwunastu zaufanych wojowników wracają potem do Teb w przebraniu chłopów. W mieście przebierają się za hetery (eleganckie prostytutki) i dzięki temu mogą wejść do sali, gdzie spartańscy wodzowie mają ucztę. Spiskowcy wyciągają sztylety i mordują wszystkich spartańskich dowódców. Poza pałacem zaś wybucha przygotowana wcześniej rewolta Tebańczyków. W rezultacie Spartanie pozbawieni dowództwa i otoczeni przez wrogi tłum decydują się wycofać. Teby zostały więc wyzwolone, ale wszyscy rozumieją, że Spartanie wrócą. Wiadomo również, że żadna armia w Grecji nie jest w stanie walczyć ze Spartanami. Pelopidas rozumie, że w otwartej walce nie ma szans. Organizuje więc Święty Zastęp, oddział doskonale wyszkolonych 300 wojowników, czyli 150 par gejów. Wzorując się na micie o Heraklesie i jego partnerze Jolaosie Pelopides zakłada, że pary związane emocjonalnie będą skuteczniejsze w walce. Następne wydarzenia pokazują, że Pelopides miał rację. Niewielki, ale bardzo sprawny Święty Zastęp paraliżuje ruchy spartańskich wojsk ciągłymi napaściami i zasadzkami, lecz nie przyjmuje rozstrzygającej bitwy, która musiałaby skończyć się klęską.

• 379 r. p.n.e. - Powstaje związek miast beockich pod przewodem Teb. Tebański władca Pelopidas zdaje sobie sprawę, że same Teby są zbyt słabe, żeby stawić czoło Sparcie więc buduje koalicję kilku miast.

• 378 - 355 r. p.n.e. - Drugi Związek Morski obejmujący Ateny, Milet, Byzantion, Chios, Rodos i inne państwa. W 376 r. p.n.e. Ateńczycy pokonują Spartę pod Naksos i wypierają ją z Morza Egejskiego, ale wzrost siły Teb wkrótce zmusza Ateny do zbliżenia ze Spartą.

• 371 r. p.n.e. - Bitwa pod Leuktrami pokazuje strategiczny geniusz Pelopidasa. Król rozumie, że jego armia nie dorównuje armii Sparty, więc w bezpośrednim starciu spartańska falanga na pewno rozbije Tebańczyków. Wie jednak, że ok. 90% żołnierzy Sparty pochodzi z krajów podbitych i zostali zmuszeni do służby wojskowej. Gdyby więc doborowy oddział prawdziwych Spartan został rozbity, reszta prawdopodobnie wycofałaby się z walki.

Pelopidas postanawia to wykorzystać. Tworzy niecodzienny szyk bojowy. Zamiast falangi jako długi podwójny szereg żołnierzy z tarczami idących na wroga, stawia w jednym miejscu kolumnę z 50 szeregów jeden za drugim. Kolumnę tworzą najlepsi, czyli Święty Zastęp. Już na początku bitwy kolumna rozpędza się i uderza w najlepszy oddział rodowitych Spartan. Co prawda pierwsze szeregi Tebańczyków giną, lecz masa nacierających ludzi w końcu przełamuje spartańską falangę: Spartanie zostają rozbici i rozproszeni. Ginie sam król Kleonorotos zastępujący chorego Agesilaosa. W tej sytuacji niespartańskie oddziały przestają walczyć, a Sparta ponosi druzgocącą klęskę.

• 371 - 362 r. p.n.e. - Teby zdobywają hegemonię w Grecji.

Rozpada się Związek Peloponeski kierowany przez Spartę.

• 362 r. p.n.e. - Tebańczycy pokonują koalicję Aten i Sparty w bitwie pod Mantineą, ale tak wielkim kosztem, że ostatecznie nie zdobywają hegemonii w Grecji.

• 359 - 336 r. p.n.e. - Filip II (syn Amyntasa III i brat Perdikkasa III), król Macedonii.

Nie mając dość pieniędzy na zbroje hoplitów, tworzy równie groźną i o wiele bardziej ruchliwą falangę macedońskich chłopów bez zbroi, lecz z tarczami i sarissami (dzidami długości 4 m). Arystokraci służą zaś w pancernej konnicy klinem wbijającej się w szeregi wroga. Dzięki takiej armii Filip podbija Trację (od 357 r. p.n.e.) z jej kopalniami złota i rozpoczyna podbój Grecji. Energii dodaje mu pite w dużych ilościach wino, które jednak doprowadzi go z czasem do zaawansowanego alkoholizmu.

• 357 - 355 r. p.n.e. - Próba opanowania Związku Morskiego przez Ateny powoduje wojnę między miastami należącymi do Związku i rozpad koalicji.

• 356 r. p.n.e. - Szewc Herostrates podpala wielką świątynię Artemidy w Efezie, chcąc zyskać sławę. Zostaje za to skazany na śmierć, lecz rzeczywiście przechodzi do historii. Według tradycji w noc podpalenia świątyni rodzi się Aleksander (po grecku imię to bywa tłumaczone jako Ten, Który Ochrania Ludzi) syn Filipa II, władcy Macedonii. Niektórzy będą jednak wierzyć, że prawdziwym ojcem Aleksandra jest sam Zeus, a Aleksander jest bogiem zesłanym na ziemię.

• 356 - 346 r. p.n.e. - Miasto Fokida opanowuje Delfy i zagarnia ich skarbiec, co wywołuje wojnę z Tebami i innymi miastami broniącymi świątyni. Sytuację wykorzystuje Filip II Macedoński: w 352 r. p.n.e. pokonuje Fokidę i do 348 r. p.n.e. podporządkowuje sobie całą północ Grecji, choć pod Termopilami Ateńczycy i Spartanie wspólnie zdołają jeszcze powstrzymać na krótko ekspansję Macedonii.

• Druga połowa IV w. p.n.e. - Okres działalności wybitnych greckich twórców i myślicieli.

W tym czasie działa wszechstronny uczony Teofrast sławny szczególnie ze swych prac botanicznych, rzeźbiarz Praksyteles z Aten, malarz Apelles z Kolofonu, matematyk Euklides (po grecku Prawdziwa Chwała), historyk i geograf Timajos, poeta Menander z Aten, filozof Epikur. Piszący po grecku Fenicjanin Zenon z Kition (na Cyprze) tworzy stoicyzm.

Pyteasz z Massalii żegluje na północ do krainy nazwanej Thule, gdzie obserwuje śnieg i zamarznięte morze (ok. 325 r. p.n.e.). Jest to pierwsza opisana wyprawa Greków do Arktyki. Nazwa całej tej krainy pochodzi od greckiego słowa arktos, czyli niedźwiedź, ponieważ gwiazdozbiór Wielkiej Niedźwiedzicy znajduje się nad głowami podróżników posuwających się na północ.

Grecy pływający na morza północne zapoznają się też z fenomenem zorzy polarnej.

• Druga połowa IV w. p.n.e. - Aleksander I z dynastii Ajakidów, szwagier i zięć Filipa II z Macedonii, jest hegemonem Epiru.

• 346 r. p.n.e. - Ateny za radą Demostenesa zawierają pokój z Macedonią a Filip II zostaje uznany za Greka i hegemona Grecji.

Ateny (znów pod wpływem Demostenesa), Teby i inne miasta zawierają antymacedoński pakt, co prowokuje Filipa II do zawarcia sojuszu z Persją i podboju miasta Byzantion.

• 338 r. p.n.e. - Filip II pokonuje pod Cheroneją koalicję tebańsko-ateńską i opanowuje całą Grecję. W następnym roku odbywa się zjazd w Koryncie, na którym państwa greckie zawiązują Związek Koryncki pod przewodnictwem Macedonii, aby walczyć z Persją.

• 336 r. p.n.e. - Na rozkaz żony Olimpias, która obawia się wpływów nowej nałożnicy króla, pijany Filip II zostaje zamordowany podczas przygotowywania wyprawy przeciw Persji. Władzę w Macedonii przejmuje Aleksander III Macedoński (rządzi do 323 r. p.n.e.), syn Filipa i Olimpias. Według niektórych Aleksander był zamieszany w zabójstwo ojca.

• 335 r. p.n.e. - Teby, wykorzystując walki Aleksandra w Tracji i Ilirii, chwilowo zrzucają zwierzchność Macedonii. Aleksander tłumi jednak powstanie Traków, a następnie zdobywa Teby i ich ludność sprzedaje w niewolę.

• 334 r. p.n.e. - Aleksander Macedoński na czele armii liczącej ponad 300 tysięcy żołnierzy wkracza do Azji Mniejszej. Pokonuje Persów w bitwie nad rzeką Granik, jeszcze raz udowadniając, że macedońska falanga i konnica są niepokonane. Nie napotykając oporu ludności wyzyskiwanej przez Persów rozbija lokalnych, na poły samodzielnych satrapów perskich i uwalnia greckie miasta tego rejonu. Potem przekracza góry Taurus i atakuje Syrię.

Dużą rolę w tych podbojach odgrywa zastosowana przez Aleksandra poczta gołębia, pozwalająca wręcz błyskawicznie przesyłać informacje na duże odległości. Istotna jest też różnica w uzbrojeniu, ponieważ perska armia nie potrafi skutecznie przeciwstawić się macedońskim oddziałom z długimi pikami.

• 333 r. p.n.e. - Perski władca Dariusz III atakuje Aleksandra w wąskim przesmyku pod Issos w Syrii, ale nie potrafi wykorzystać sprzyjających okoliczności i ponosi całkowitą klęskę, chociaż teoretycznie Persowie mieli przewagę.

Po zwycięstwie pod Issos Aleksander Macedoński odrzuca perskie propozycje pokojowe i ofiarowane mu w zamian za rozejm Azję Mniejszą, Syrię oraz Egipt. Jego ambicje sięgają dużo dalej.

• 332 r. p.n.e. - Aleksander Macedoński wkracza do Fenicji podległej władzy Persów.

Po siedmiu miesiącach oblężenia zdobywa Tyr dzięki usypanej w tym celu grobli i likwiduje fenicką flotę. Zajmuje Egipt, gdzie kapłani uznają go za faraona. W Delcie Nilu zakłada miasto Aleksandrię. Upojony zwycięstwami i ubóstwiony zgodnie z ceremoniałem egipskim ogłasza się jedynowładcą i istotą boską. Późniejsi królowie hellenistyczni będą go w tym naśladować, powołując się na poparcie niebios i nadanie im władzy przez bogów.

Warto przy tym odnotować, że wiara Aleksandra we własną wyjątkowość wynika częściowo z alkoholizmu, który odziedziczył być może po swoim ojcu.

• 331 r. p.n.e. - Aleksander maszeruje na wschód i w decydującej bitwie pod miejscowością Gaugamela w Mezopotamii po raz kolejny rozbija armię perską. Bez przeszkód może zająć Babilon, Suzę (Tus) i Persepolis, czyli centra perskiej monarchii.

Rok później Dariusz III zostaje zamordowany podczas ucieczki na wschód. Aleksander chciał raczej schwytać swego przeciwnika, lecz śmierć Dariusza oznacza, że Persja przestaje istnieć jako państwo.

• Do 327 r. p.n.e. - Aleksander Macedoński zajmuje wschodnie rejony dawnego imperium perskiego. Na zdobytym terenie zakłada miasta (często nazwanych Aleksandrią na cześć zwycięskiego wodza) i buduje drogi potrzebne do szybkiej komunikacji oraz przerzucania wojsk w razie wojny. W swoim myśleniu, organizacji państwa, prawodawstwie i sposobie życia łączy kulturę grecką ze wschodnią: będzie to podstawa kształtującego się hellenizmu.

Srebrne monety z wizerunkiem Aleksandra są używane na ogromnym obszarze właśnie powstałego imperium.

• 327 - 324 r. p.n.e. - Najazd Aleksandra na Indie.

Wiosną 326 r. p.n.e. Aleksander napotyka liczniejszą armię Porosa stojącą za rzeką Hydaspes. Aleksander zaczyna bitwę uznawaną często za jego największy wyczyn militarny. Przekonuje przeciwnika, że planuje frontalny atak przez rzekę, a potajemnie ponad połowę swojej armii wysyła do oddalonego brodu i zachodzi Indusów z boku. Kiedy przeciwnik odkrywa manewr, Aleksander rozbija indyjski oddział prowadzony przez syna króla Porosa i staje na wprost armii wroga. W następnej fazie starcia Aleksander udaje atak na lewe skrzydło Porosa, prowokując króla do przerzucenia tam większej części konnicy. Tymczasem za swoją piechotą atakującą na wprost prowadzi potajemnie własną konnicę na prawe skrzydło wroga i wykorzystując zaskoczenie oraz miejscową przewagę spycha Indusów. Dzięki temu konnica prowadzona przez Aleksandra wychodzi na tyły Indusów i uderza od tyłu na lewe skrzydło Porosa, które wzięte w kleszcze zostaje ostatecznie zniszczone. Wtedy pozostaje już tylko przełamać linię słoni bojowych walczących z piechotą Aleksandra. Dokonano tego rąbiąc nogi i trąby słoni oraz atakując ich oczy. Do wieczora Grecy wyrzynają niemal całą armię Porosa, czyli ponad 20 tysięcy ludzi. Sam Poros zostaje schwytany, lecz Aleksander daruje mu życie i wolność w zamian za uznanie się za greckiego wasala.

W bitwie nad Hydaspesem ginie ukochany koń Aleksandra Bucefał.

Armia Aleksandra dociera do Indusu, ale bunty żołnierzy, ciężki klimat i choroby (sam Aleksander zaraża się malarią) zatrzymują marsz. Wielu żołnierzy dezerteruje (opowiadają o tym legendy w środkowej Azji, zachodnich Indiach i Iranie).

Na rozkaz Aleksandra Nearchas i Onesikritos płyną (325-323 r. p.n.e.) morzem z Indii do Mezopotamii, zbierając informacje o szlakach komunikacyjnych i krajach. Trzy kolejne ekspedycje do Zatoki Perskiej Aleksander wysyła w 324 r. p.n.e.

• 323 r. p.n.e. - Po krótkiej chorobie Aleksander III Macedoński umiera na malarię w Babilonie. Swemu bratu i następcy, Filipowi III (323-317), pozostawia państwo największe w dotychczasowej historii ludzkości, lecz niejednolite i słabo skonsolidowane. Przypuszczalnie planował jeszcze podboje na zachodzie na terenie Italii i Kartaginy, dążąc do zbudowania monarchii uniwersalnej, ponadnarodowej i ponadreligijnej, połączonej wspólną władzą i wzajemną tolerancją. Gdyby Aleksander zdołał zrealizować swoje militarne i polityczne plany, nie byłoby możliwe powstanie imperium rzymskiego, a cała dalsza historia basenu Morza Śródziemnego oraz Azji Zachodniej mogłaby wyglądać zupełnie inaczej. Tak się jednak nie stało i rok 323 r. p.n.e. stanowi umowny początek okresu hellenistycznego.

• 323 - 280 r. p.n.e. - Po śmierci Aleksandra III jego najwyżsi wodzowie (diadochowie) walczą o władzę w państwie.

W 322 r. p.n.e. Ateny organizują antymacedońską koalicję, chcąc się wyzwolić spod władzy Filipa III, lecz ponoszą klęskę w bitwie pod Kranon (Tessalia) i Grecja będzie nadal podlegać Macedonii aż do rzymskiego podboju w 146 r. p.n.e.

• 317 r. p.n.e. - Po Filipie III władzę w Macedonii i Grecji przejmuje Aleksander IV (317-309, syn Aleksandra III Macedońskiego), ostatni z dynastii Argeadów.

• 317 - 289 r. p.n.e. - Agatokles rządzi Syrakuzami na Sycylii.

Opanowuje wschodnią część wyspy, osłabia pozycję arystokracji i jako pierwszy na Sycylii ogłasza się królem (nie tyranem). Bezskutecznie próbuje zaatakować Kartaginę w Afryce. Wraz z jego śmiercią (otrucie) Syrakuzy wchodzą w okres stopniowego upadku.

• 312 - 281 r. p.n.e. - Seleukos I Nikator zakłada Antiochię (nazwa na cześć jego ojca Antiocha, jednego z wodzów Aleksandra) i dynastię Seleucydów, która rządzi państwem sięgającym od Syrii, poprzez Mezopotamię i Iran aż do Środkowej Azji i Indii. We Frygii Seleukos założy drugą Antiochię zwaną potem Antiochią Pizydyjską.

• 309 r. p.n.e. - Jeden z byłych wodzów Aleksandra III strategos Europy Antypater każe zamordować Aleksandra IV, lecz nie potrafi przejąć realnej władzy w imperium, co oznacza początek bezkrólewia.

• 307 r. p.n.e. - Na tron Epiru wstępuje Pyrrus (319-272) z dynastii Ajakidów. Rządzi w Epirze do 302 r. p.n.e. i ponownie od 297 r. p.n.e. do śmierci. Poza tym w latach 288-285 jest władcą Macedonii, a w latach 278-276 rządzi też Sycylią.

• 306 p.n.e. - Jeden z byłych wodzów Aleksandra Macedońskiego strategos Azji Antygon I Monoftalmos (Jednooki) z Frygii zajmuje Grecję i Cypr i ogłasza się władcą imperium. Koregentem zostaje jego syn Demetrios I.

Rok później za króla Macedonii uznaje się Kassander (panuje w latach 305-297), syn strategosa Europy Antypatra.

Królami ogłoszą się tez Ptolemeusz (Egipt, Fenicja, Cypr), Lizymachos (Tracja i północna Azja Mniejsza) i Seleukos I (Syria, Babilonia i Iran).

Na południu Azji Mniejszej Ariarates I (zmarły w 322 r. p.n.e.) wyodrębnia Kapadocję, w III w. p.n.e. jego potomkowie uniezależnią się, a Ariarates III (ok. 230-220 r. p.n.e.) ogłosi się królem.

• 306 - 305 r. p.n.e. - Podboje Demetriosa I współrządzącego Macedonią i Grecją. Zdobywa Salaminę i bezskutecznie oblega Rodos (po grecku rhodon - róża). Na Rodos nie pomaga Demetriosowi nawet ogromna wieża oblężnicza helepolis. Ostatecznie wyspa zachowuje niezależność.

• 305 r. p.n.e. - Seleucydzi tracą posiadłości w Indiach. Ptolemeusz (po grecku ptolemaios znaczy wojowniczy, 323-285) ogłasza powstanie dziedzicznej monarchii Lagidów w Egipcie i Fenicji.

• 302 - 291 r. p.n.e. - Megastenes wysyłany przez Seleukosa do Indii. Pisze dzieło Indika, najlepszy grecki opis Indii. Wspomina między innymi o niskorosłych, mocno owłosionych, czarnoskórych Negritos.

• 301 r. p.n.e. - Antygon I Monoftalmos ginie w bitwie pod Ipsos we Frygii, walcząc przeciwko Seleukosowi i Lizymachosowi. Antygon był ostatnim zwolennikiem jedności imperium.

Po Ipsos dawne imperium Aleksandra III ostatecznie rozpada się na cztery państwa czterech diadochów: zapoczątkowana przez Ptolemeusza I monarchia Lagidów (Egipt, Libia i Cypr), założona przez Seleukosa I monarchia Seleucydów (Syria, wschodnia Azja Mniejsza, Armenia, Iran, Baktria i Gedrozja), państwo Lizymachosa (zachodnia i północna Azja Mniejsza oraz Tracja) i państwo Kassandra (Macedonia i Grecja).

• IV/III w. p.n.e. - Euhemer, podróżnik i znany filozof. Autor dzieła Hiera anagraphe opisującego idealne państwo bez własności prywatnej. Jest autorem tezy, że bogowie to ubóstwieni ludzie, co doprowadzi do oskarżenia go o ateizm.

• III w. p.n.e. - Rozkwit niezależnej wyspy Rodos znanej z dalekosiężnego handlu.

Wyrazem bogactwa jest postawiony ok. 280 r. p.n.e. gigantyczny (ponad 30 m wysokości) spiżowy Kolos z Rodos, czyli posąg Heliosa stworzony przez Charesa z Lindos. Według tradycji metal na posąg pochodzi z resztek rozbitych wież oblężniczych porzuconych przez Demetriosa I po nieudanym oblężeniu w 305 r. p.n.e. Niestety, gigantyczny posąg symbolizujący potęgę Rodos przetrwa tylko ponad 50 lat - zniszczy go trzęsienie ziemi. Spiżowe resztki rozrzucone na wybrzeżu zostaną potem przetopione na broń i narzędzia.

• III w. p.n.e. - Pozycję dominanta w środkowej części Krety zdobywa Gortyna, która podbija Fajstos i podporządkowuje sobie dolinę Mesara.

• III w. p.n.e. - W Aleksandrii działa wielki poeta i filolog Kallimach z Cyreny. W tym samym czasie Arystarch z Samos tworzy teorię heliocentryczną i mierzy średnicę oraz oddalenie Słońca i Księżyca od Ziemi.

• 297 - 294 r. p.n.e. - Synowie Kassandra rządzą Macedonią: Filip IV (297), Aleksander V (297-294) i Antypater I (usunięty w 294 r. p.n.e., umiera w 287 r. p.n.e.).

• 294 - 287 r. p.n.e. - Demetrios I Poliorketes (Zdobywca Miast), syn Antygona I, zakłada w Macedonii dynastię Antygonidów. Zostanie jednak usunięty (umiera w 283 r. p.n.e.), a władzę nad Macedonią sprawują Pyrrus z Epiru (usunięty w 285 r. p.n.e.) i Lizymachos (do 281 r. p.n.e.).

• 280 - 275 r. p.n.e. - Rządzący w Epirze Pyrrus atakuje Rzymian, chcąc powstrzymać ich ekspansję. Odnosi zwycięstwa, lecz okupione ogromnymi stratami (stąd zwrot „pyrrusowe zwycięstwo” oznaczający wygraną przy nadmiernych kosztach).

• 287 - 212 r. p.n.e. - Archimedes (po grecku Ten Sam Stary Człowiek) z Syrakuz, wielki wynalazca grecki.

Archimedes jest znany z roztargnienia (łagodny autyzm), o czym świadczy historia z koroną Hierona II. Król nakazał mu zbadać, czy złotnik, który otrzymał pewną ilość złota, wykorzystał je do wykonania korony, czy też zagarnął część metalu. Według anegdoty Archimedes właśnie kąpał się, kiedy wpadł na pomysł zmierzenia objętości korony zanurzając ją w wodzie i mierząc objętość wypartego płynu. Uradowany wyskoczył z kąpieli i nago popędził ulicami miasta wołając „eureka” (znalazłem). Teraz bowiem porównując objętość i wagę czystego złota oraz objętość i wagę korony mógł stwierdzić, czy korona jest z czystego złota (idea ciężaru właściwego). Złotnik okazał się nieuczciwy.

Do legendy przechodzi śmierć Archimedesa w Syrakuzach zdobytych przez Rzymian. Rzymski żołnierz zastał uczonego rysującego na piasku figury geometryczne i zmazał je. Wtedy Archimedes poprosił, by Rzymianin nie niszczył rysunku, lecz został zabity.

• Lata 280. p.n.e. - Ptolemeusz I Soter (Zbawca) zakłada w Aleksandrii Muzeum Aleksandryjskie.

W organizowaniu Muzeum uczestniczy Demetrios z Faleronu (zmarły w 283 r. p.n.e.). Potem działa tu plejada myślicieli hellenistycznych, jak na przykład Diofantos (III/IV w. n.e.), twórca algebry. Podobno na jego grobie znalazł się napis-zagadka mówiący, że Diofantos przez szóstą część swego życia był dzieckiem, przez dwunastą młodzieńcem, a przez siódmą pozostawał kawalerem. Pięć lat po ślubie rodzi się jego syn, który żył dwa razy krócej, niż ojciec, a Diofantos umarł cztery lata po śmierci syna. Ile więc lat przeżył sławny matematyk?

Z Aleksandrią wiąże się też działalność astronoma Erathostenesa z Cyreny, który uczy o kulistości Ziemi, oblicza jej rozmiary (niewiele się przy tym myląc) i twierdzi, że płynąc na zachód przez Atlantyk można dotrzeć do Indii (późniejsze idee Kolumba i Kopernika). Inną zasługą Erathostenesa jest opis drugiej po Syriuszu najjaśniejszej gwiazdy obserwowanej z Ziemi. W Egipcie bywa ona widoczna nisko nad południowym horyzontem. Erathostenes nazywa ją Kanopus nawiązując do mitu o wojnie trojańskiej. Zgodnie z tą opowieścią Kanopos (Kanopus) był nawigatorem floty Menelaosa wracającego spod Troi. Jednak burza zepchnęła okręty na wybrzeże Egiptu. Tam Kanopos zmarł, a w dniu jego śmierci nisko nad horyzontem lśniła niezwykle jasna gwiazda zwana odtąd imieniem nawigatora. Menelaos zaś uczcił jego pamięć zakładając miasto Kanopos. Inne nazwy gwiazdy Kanopus to egipska Kahi Nub, czyli Złota Ziemia (nazwa wymieniona przez ateńskiego polityka Arystydesa), arabska al Suhail al Wazn (perski astronom Abd ar-Rahman al-Sufi) i Suhel ponderosus (Tablice Alfonsyńskie).

W ptolemejskiej Aleksandrii pracują także Ktesibios i Heron. Gdyby ich wynalazki traktowane jako zabawki (na przykład maszyna parowa Herona i gwintownica do robienia gwintów) zastosowano w praktyce, Grecy a potem Rzymianie zdystansowaliby resztę świata. Zaczęłaby się rewolucja przemysłowa. Na przeszkodzie stanął jednak ustrój, w którym uczeni i arystokraci nie zajmują się pospolitą pracą wykonywaną przez klasy niższe lub niewolników. Arystokratyczni myśliciele i władcy nie są więc zainteresowani praktycznym zastosowaniem wynalazków.

• 285 - 282 r. p.n.e. - Patrokles, poseł Seleukosa, opływa część wybrzeży Morza Kaspijskiego: uznaje je za morską zatokę.

• 283 - 263 r. p.n.e. - Pergamon w Azji Mniejszej buntuje się przeciw Seleucydom jako samodzielne państewko Filetajrosa. Potem rządzą tu jego bratanek Eumenes I (263-241) i syn Eumenesa Attalos I Soter (241-197), od 228 r. p.n.e. jako król i założyciel dynastii Attalidów. Państwo staje się centrum artystycznym i szczyci się wielką biblioteką. Utrzymuje się z rolnictwa, hodowli, rzemiosła, obróbki złota, tkactwa i handlu, a najsłynniejszym jego produktem jest pergamin. Przez ponad 1000 lat będzie jednym z najdroższych materiałów pisarskich. Stąd też częsty zwyczaj zeskrobywania starego tekstu i pisania na nim nowego (takie teksty noszą nazwę palimpsestu, co po grecku oznacza zdrapanie).

• 281 r. p.n.e. - W bitwie pod Korupedion w Lidii ginie Lizymachos zwyciężony przez Seleukosa, który staje się tym samym najpotężniejszym z diadochów. Państwo Lizymachosa rozpada się na królestwo Bitynii nad Morzem Marmara założone przez Zipoitesa (328-280), Galację ze stolicą w Ankyrze (ankyra - kotwica, późniejsza Ankara) oraz Pont nad Morzem Czarnym (twórcą państwa jest Mitrydates I rządzący w latach 302-266 r. p.n.e.). Zwyczajem wielu monarchii hellenistycznych data założenia danej monarchii jest początkiem rachuby czasu. Na przykład 297 r. p.n.e., kiedy Mitrydates I przyjmuje tytuł króla zaczyna erę pontyjską.

W Macedonii panują kolejno Ptolemeusz Keraunos (281-279, syn Ptolemeusza I z Egiptu), jego brat Meleager (usunięty w 279 r. p.n.e.), bratanek Kassandra Antypater II (usunięty w 279 r. p.n.e.), Sostenes (279-277) i syn Demetriosa I Antygon II (277-239) usunięty przez Pyrrusa z Epiru.

Zależna od Macedonii Grecja składa się w tym czasie z wielu małych państewek.

• 281 r. p.n.e. - Ginie Seleukos zamordowany przez Ptolemeusza Keraunosa. W latach 281-261 r. p.n.e. państwem Seleucydów rządzi Antioch I Soter (syn Seleukosa I), a po nim tron obejmuje jego syn Antioch II Theos (261-246 r. p.n.e.).

• 281 - 146 r. p.n.e. - Istnieje Związek Achajski obejmujący państwa Peloponezu.

Członkowie organizacji zachowują swój ustrój, ale prowadzą wspólną politykę zewnętrzną. W 280 r. p.n.e. powstaje druga tego typu organizacja pod nazwą Związku Etolskiego obejmująca Etolię, Lokrydę, Dorydę, Malis, Fokidę, część Tessalii a od 245 r. p.n.e. Beocję. Siedzibą Związku Etolskiego są Delfy. Przetrwa on do 168 r. p.n.e.

• 269 - 215 r. p.n.e. - Panowanie Hierona II, władcy greckich Syrakuz na Sycylii.

• 263 r. p.n.e. - Hieron II z Syrakuz zawiera sojusz przeciw Kartaginie z Rzymianami, którzy wylądowali na Sycylii. Syrakuzy zostają lennikiem Rzymu.

Rzymianie w coraz większym stopniu przejmują elementy kultury Greków z Italii i Sycylii, jak na przykład koncepcję obywatela rozumianego jako człowieka wolnego i zaangażowanego w sprawy kraju. Nawet rzymskie prawo zostaje oparte na prawodawstwie Hierona II z Syrakuz (Lex Hieronica). Oczywiście wywołuje to sprzeciw rzymskich konserwatystów.

• 246 r. p.n.e. - Od państwa Seleucydów rządzonego przez Seleukosa II (246-226, syn Antiocha II) odrywa się Baktria w Azji Środkowej. To nowe hellenistyczne państwo stanie się lokalną potęgą w następnym stuleciu.

• Po 240 r. p.n.e. - Na zamówienie panującego w Syrakuzach Hierona II powstaje największy statek w dotychczasowej historii świata znany pod nazwą Syrakuzja. Autorem projektu jest Archias z Koryntu, a w pracach konstrukcyjnych uczestniczy słynny Archimedes. Syrakuzja napędzana przez 20 rzędów wioseł i żagle na trzech masztach ma przewozić zboże i inne towary, ale jest też luksusowym statkiem z trzema pokładami, kabinami dla pasażerów, salonem i sadzawką oraz 20 stajniami dla koni. Gigant okazuje się jednak bezużyteczny, ponieważ jest zbyt duży dla jakiegokolwiek portu z wyjątkiem egipskiej Aleksandrii. Dlatego po pierwszym rejsie z Syrakuz do Aleksandrii Hieron II ofiaruje statek egipskiemu władcy Ptolemeuszowi III.

• 239 - 229 r. p.n.e. - W Macedonii panuje Demetrios II Piękny, syn Antygona II.

Ma ożenić się z Apamą, wdową po ostatnim władcy Cyreny, lecz jej córka Berenike przeprowadza zamach stanu, w którym Demetrios ginie i planowany sojusz Macedonii z Cyreną nie dochodzi do skutku. Władzę w Macedonii zaś obejmuje Antygon III (229-221), wnuk Demetriosa I.

• 235 - 221 r. p.n.e. - Spartański król Kleomenes III. Próbuje zjednoczyć i uniezależnić Grecję od Macedonii. Atakuje Związek Achajski, ale spotyka się ze zbrojną interwencją Macedonii. Spartanie zostają pobici pod Selazją (222 r. p.n.e.), a pokonany Kleomenes III ucieka do Egiptu.

W podzięce za pomoc Związek Achajski oddaje Macedonii Korynt (221 r. p.n.e.).

• 226 - 223 r. p.n.e. - Seleukos III Keraunos (syn Seleukosa II) rządzi w państwie Seleucydów.

• 223 - 187 r. p.n.e. - Antioch III Wielki (brat Seleukosa III) panuje w państwie Seleucydów.

Odzyskuje hegemonię w Persji i najeżdża zbuntowaną Baktrię, której władca po dwuletnim oblężeniu stolicy przez armię Antiocha formalnie uznaje zwierzchność Seleucydów. Antioch III podbija też należące do Lagidów Palestynę i Fenicję.

• 221 r. p.n.e. - Macedoński władca Filip V (221-179, syn Demetriosa II) organizuje Związek Koryncki mający jednoczyć państwa Grecji, ale nie wchodzą do niego Ateny, Sparta, Elida i Messenia.

• 220 - 217 r. p.n.e. - Agesipolis III, ostatni monarcha Sparty z dynastii Agidów. Po bezpotomnej śmierci króla władzę przejmuje król Likurg (219-211) z dynastii Eurypontydów, a potem jego syn Pelops (211-207) oraz ostatni z rodu Nabis (207-192). Po jego śmierci Sparta zostaje włączona do Związku Achajskiego.

• 215 - 212 r. p.n.e. - W Syrakuzach na Sycylii panuje Hieronim, syn Hierona II.

Upada po zdobyciu Syrakuz przez Rzym. Wtedy też ginie genialny uczony Archimedes, który budował dla Syrakuz machiny wojenne.

• Początek II w. p.n.e. - Rzeźbiarz Pytokritos z Rodos.

• II w. p.n.e. - Polibiusz z Megalopolis (Arkadia), autor pierwszej w strefie Morza Śródziemnego historii powszechnej zatytułowanej Dzieje.

Jest to również epoka Hipparcha z Nicei, autora katalogu gwiazd i jednego z twórców trygonometrii: oblicza odległość do Księżyca i mierzy czas obiegu Ziemi dookoła Słońca.

• II - I w. p.n.e. - Postępuje rozdrobnienie państw hellenistycznych, zwłaszcza królestwa Seleucydów.

Drobne monarchie w Azji Mniejszej. Na północy Bitynia (stolica Nikomedia), Pont (stolica Amazja), Galacja (stolica Ankyra), Sofene, Paflagonia, Synopa (król Pontu Farnakes I zdobywa ją i czyni swoją stolicą w 183 r. p.n.e.) i Heraklea.

W centralnej części półwyspu znajdują się Kapadocja ze stolicą w mieście Mazaka i Likaonia, a na południu Pizydia, Pamfilia i Licja.

Dalej na wschodzie w górach Syrii od 163 r. p.n.e. istnieje grecko-irańskie królestwo Kommagene (Commagene) ze stolicą w Samosacie. Rządzi nim ormiańska dynastia Orontydów powołująca się na pochodzenie zarówno od Greków, jak też władców dawnej Persji. Najbardziej znany jest panujący ok. 70-38 r. p.n.e. czwarty król z tej dynastii Antioch I Theos Dikajos Epifanes Filoromajos Fillhellen (Antioch Bóg Sprawiedliwy, Objawiony, Przyjaciel Rzymian i Greków). Władca buduje wielkie sanktuarium na Nemrut w górach Taurus, gdzie ma być uprawiany kult Antiocha jako boga i znajdzie się jego mauzoleum. Niewielkie Kommagene próbuje balansować między Pontem, Rzymem i Armenią, lecz ostatecznie staje się wasalem Rzymu, a potem częścią rzymskiego imperium.

Na zachodzie Azji Mniejszej zaś istnieje Pergamon, którym rządzą królowie: w latach 197-159 r. p.n.e. Eumenes II, syn Attalosa, a od 159 do 138 r. p.n.e. Attalos II, brat Eumenesa.

Zachodnia część Azji Mniejszej znajduje się w strefie wpływów Macedonii, a południowo-wschodnia część należy do Syrii ze stolicą w Antiochii (miasto pod opieką bogini Tyche).

Lagidzi rządzą Egiptem i Cyprem, ale tracą Palestynę (Judea).

Tyr i Sydon są niezależne.

Seleucydzi zachowują Mezopotamię i Iran, lecz tracą prowincje wschodnie, a w końcu ulegają Partom.

Nadal istnieje królestwo Bosporus (Bospor) nad Morzem Azowskim, choć nie ma już dawnej siły.

W rejonie Kaukazu uniezależniają się Armenia i Atropatena.

Plemiona Traków zamieszkujące między Rodopami i Dunajem znów są niezależne od Macedonii (do 46 r. n.e.).

• Pierwsza połowa II w. p.n.e. - Król Pergamonu Eumenes II zakłada miasto Hierapolis (po grecku Święte Miasto) w zachodniej części Azji Mniejszej w pobliżu mineralnych źródeł, które wynoszą na powierzchnię ziemi duże ilości węglanu wapnia. Woda spływa kaskadami tworząc śnieżno białe terasy z trawertynu i naturalne baseny, gdzie można zażywać leczniczych kąpieli, Nieprzypadkowo Hierapolis staje się centrum kultu Apolla i boga lekarzy Asklepiosa. Z drugiej strony w pobliżu znajduje się naturalna jaskinia związaną ze skalną szczeliną, z której wydobywają się trujące gazy. Kapłani składający ofiary ze zwierząt wprowadzają je do jaskini, a one na oczach zgromadzonego ludu padają martwe, co ma świadczyć o boskiej ingerencji. W rzeczywistości zabijają je gazy cięższe od powietrza, na przykład dwutlenek węgla, które gromadzą się nisko przy ziemi. Natomiast stojący kapłani oddychają czystym powietrzem znajdującym się ponad trującą warstwą. Te niesamowite wydarzenia skłaniają ludzi do snucia opowieści o tajemniczych podziemnych siłach, a jaskinia bywa uznawana za bramę do królestwa Hadesa, boga podziemi i zmarłych. Idąc tym tropem Rzymianie nazwą jaskinię Plutonium. Po chrystianizacji jaskinia straci dawne znaczenie i zostanie zapomniana. Dopiero w 2013 r. odkryją ją włoscy archeolodzy.

• 190 r. p.n.e. - W bitwie pod Magnezją w Azji Mniejszej Rzymianie, poparci przez Pergamon i Rodos, pokonują Antiocha III. Na skutek tej klęski zachodnia Azja Mniejsza dostaje się pod panowanie Rzymu.

Synowie Antiocha III, Seleukos IV Filopator (187-175) i Antioch IV Epifanes (175-163), są już znacznie słabsi. Po nich panują Antioch V Eupator (164-162, syn Antiocha IV), Demetrios I Soter (162-150, syn Seleukosa IV), Aleksander I (150-145, podaje się za syna Antiocha IV), Antioch VI (145-142, syn Aleksandra I), Demetrios II (145-139, syn Demetriosa I) i uzurpator Tryfon (142-138). Państwo stopniowo ulega przewadze Rzymu i Partii.

• 179 - 168 r. p.n.e. - Panuje król Macedonii Perseusz, syn Filipa V. Mimo zdecydowanego oporu, ulega Rzymianom, tym samym stając się ostatnim władcą z dynastii Antygonidów.

• 170, 168 r. p.n.e. - Antioch IV Epifanes dwukrotnie najeżdża Egipt Ptolemeuszów, lecz dalsze jego akcje zostają powstrzymane przez interwencję Rzymu.

• 146 r. p.n.e. - Grecja kontynentalna zostaje podporządkowana Rzymowi na ponad pięć wieków.

• 138 r. p.n.e. - Król Partów Mitrydates odbiera Seleucydom Iran i Mezopotamię: Antioch VII (139-129 r. p.n.e., syn Demetriosa I) nie jest w stanie przeciwstawić się agresji.

• 133 r. p.n.e. - Pergamon dostaje się pod panowanie Rzymu na mocy testamentu ostatniego Attalidy króla Attalosa III (138-133, syn Eumenesa II), pragnącego uchronić Pergamon od beznadziejnej wojny.

W mieście wybucha rewolta niewolników pod wodzą Arystonika, który proklamuje powstanie anarchistycznego Państwa Słońca bez rządzących, gdzie wszyscy mają być równi. Bunt tłumi armia.

• 129 - 125 r. p.n.e. - Na tron Seleucydów wraca Demetrios II. Słabnie jednak władza króla i rośnie chaos.

W monarchii Seleucydów panuje Aleksander II (128-122 r. p.n.e., podaje się za syna Aleksandra I) a następnie Kleopatra (125-120 r. p.n.e., córka Ptolemeusza VI) oraz synowie Kleopatry i Demetriosa II: Seleukos V (125 r. p.n.e.) i Antioch VIII (125-96 r. p.n.e.).

• 120 - 63 r. p.n.e. - Panuje Mitrydates VI Eupator, władca Pontu (syn Mitrydatesa V rządzącego w latach 150-120 r. p.n.e.) walczący z Rzymianami, którzy dążą do podboju basenu Morza Czarnego.

Władca jest znawcą trucizn, a tak bardzo obawia się otrucia przez Rzymian, że przeprowadza eksperyment na swoim słudze, któremu każe zażywać niewielkie dawki trucizn, aby sprawdzić, czy w ten sposób można się uodpornić. Po pozytywnym wyniku sam systematycznie zażywa małe dawki trucizn. Na jego polecenie powstaje też mitrydat, czyli mieszanina rozmaitych substancji uznawana za antidotum na trucizny. .

• I w. p.n.e. - W państwie Seleucydów panują ostatni przedstawiciele tej dynastii: Antioch IX (113-95, syn Kleopatry i Antiocha VII), Seleukos VI (96-95, syn Antiocha VIII), jego brat Demetrios III (95-88), Antioch X (95-83, syn Antiocha IX), Antioch XI (95, syn Antiocha VIII) i jego bracia Filip I (95-83) oraz Antioch XII (87-84).

Później władzę przejmuje Tigranes z Armenii, a w 69-64 r. p.n.e. panuje Filip II, syn Filipa I.

• 96 r. p.n.e. - Cyrena przechodzi pod władzę Rzymu zgodnie z testamentem króla Apiona. Administracyjnie zostaje podporządkowana Krecie z centrum w Gortynie.

• Od 92 r. p.n.e. - Coraz potężniejszy Mitrydates VI z Pontu sprzymierzony ze swoim zięciem Tigranesem panującym w Armenii próbuje podbić rzymską Azję Mniejszą. W 88 r. p.n.e. wydaje rozkaz, który przejdzie do historii jako jeden z wczesnych przykładów planowej czystki etnicznej: mieszkańcom Efezu każe w ciągu 30 dni wymordować wszystkich Rzymian i Italików (ok. 80 tysięcy ofiar), aby pozbyć się ludności sprzyjającej Rzymowi i szpiegów pracujących dla Rzymu. Pierwszą wojnę z Rzymem kończy pokój w Dardanos (85 r. p.n.e.): Mitrydates wycofuje się ze zdobytych terenów i oddaje Rzymianom flotę egejską liczącą ok. 80 okrętów.

Mimo to nadal jest potężnym władcą, a poprzez małżeństwo dwóch córek Dynamis i Nyssy z synami faraona Ptolemeusza IX utrzymuje sojusz z Egiptem.

• 86 r. p.n.e. - Sulla burzy Długie Mury i wycina gaje Likeionu oraz Akademosa na drewno do machin oblężniczych.

• 83 - 82 r. p.n.e. - Druga wojna Mitrydatesa VI z Rzymianami, którzy bezskutecznie próbują podbić Pont.

• 79 r. p.n.e. - Rzym otrzymuje Bitynię na mocy testamentu Nikomedesa IV (panuje w 94-74 r. p.n.e.), pragnącego uniknąć wojny.

• 74 r. p.n.e. - Kiedy władca Bitynii Nikomedes oddaje w testamencie swoje państwo Rzymowi, Mitrydates VI ujmuje się za wydziedziczonym synem Nikomedesa i wybucha trzecia wojna Mitrydatesa z Rzymem. Konsul Lukullus pustoszy Pont, morduje ludność, a pod Kabeirą ostatecznie rozbija armię Mitrydatesa. Władca Pontu ucieka do Wielkiej Armenii pod opiekę swego zięcia Tigranesa. Lukullus prawdopodobnie pokonałby wojska Armenii, lecz musi przerwać wojnę z powodu buntu żołnirzy i wycofuje się. W 68 r. p.n.e. Mitrydates wraca, aby objąć władzę w Poncie.

• 69 r. p.n.e. - Rzymski wódz Quintis Cecilus Metellus na czele trzech legionów ląduje na plaży koło portu Falasarna na zachodnim krańcu Krety, aby kolejno podbijać tamtejsze greckie miasta-państwa. Krwawy pochód Rzymiam zakończy się dopiero dwa lata później, kiedy rzymskie oddziały zdobędą ostatnie niezależne miasto Krety Ieraptynę (Ierapetrę).

Stolicą rzymskiej Krety zostaje położona w centrum wyspy Gortyna, ponieważ w trakcie podboju nie tylko nie stawiła oporu, lecz opowiedziała się po stronie najeźdźców. Jednym z głównych portów Krety jest miasto Heraklium na północnym wybrzeżu.

• 69 - 64 r. p.n.e. - Ostatni władca Seleucydów Antioch XIII, syn Antiocha X. Pokonany przez Rzymian.

• 66 r. p.n.e. - Pompejusz zajmuje Pont, a Mitrydates VI ucieka na Krym do Królestwa Bosporańskiego, skąd zamierza zaatakować Italię, ale w 63 r. p.n.e. powstrzymuje go bunt pod wodzą jego brata Farnakesa. Oblężony w twierdzy Pantikapajon próbuje się otruć. Kiedy zaś okazuje się odporny na truciznę, każe służącemu mu Galowi, żeby przebił go mieczem.

• 63 r. p.n.e. - Armenia po latach walk uznaje zwierzchność Rzymu.

• Ok. 63 - ok. 23 r. p.n.e. - Sławny piszący po grecku geograf i historyk Strabon pochodzący z Pontu.

• Od 47 r. p.n.e. - Królestwo Bosporańskie na Krymie jest wasalem Rzymu.

• 31 r. p.n.e. - Rzym pokonuje pod Akcjum Lagidów i włącza hellenistyczny Egipt do swoich posiadłości.

Niedługo potem upadają ostatnie drobne państwa hellenistyczne w Baktrii.

• Od I w. n.e. - Zanika klasyczna starożytna greka, a jej miejsce zajmuje wersja ludowa zwana koiné.

• Przed 38 r. n.e. - Powstaje biskupstwo (patriarchat) w Bizancjum według tradycji założone przez św. Andrzeja. Chrześcijaństwo zyskuje zwolenników, chociaż rzymskie władze są podejrzliwe wobec nowej wiary.

Do czasu uznania chrześcijaństwa za legalną religię w Cesarstwie Rzymskim (323) biskupami Bizancjum są kolejno: Stachys (38-54), Onezym (54-68), Polikarp I (69-89), Plutarch (89-105), Sedecjon (105-114), Diogenes (114-129), Eleuteriusz (129-136), Feliks (136-141), Polikarp II (141-144), Atenodor (144-148), Euzois (148-154), Wawrzyniec (154-166), Alipiusz (166-169), Pertinaks (169-187), Olimpian (187-198), Marek I (198-211), Filadelfus (211-217), Cyriak I (217-230), Kastyn (230-237), Eugeniusz I (237-242), Tytus (242-272), Domecjusz (272-284), Rufin I (284-293) i Probus (293-306), Metrofan (306-314) i Aleksander (314-337).

• 59 r. n.e. - Tytus, przyjaciel św. Pawła, zostaje pierwszym biskupem Krety z siedzibą w rzymskiej stolicy wyspy Gortynie. Tytus umiera w wieku 94 lat i zostaje pochowany w Gortynie.

W VI w. powstanie tam kościół pod wezwaniem św. Tytusa zniszczony w IX w. przez arabski najazd. Po tureckim podboju wyspy czaszka Tytusa zostanie przewieziona do Wenecji jako relikwia w 1662 r. W 1966 r., już po odbudowie greckiego państwa, czaszka wróci na wyspę, lecz do Heraklionu.

• IV w. - Po upadku znaczenia starszych ośrodków w Jerozolimie (II w.) a potem w Antiochii (360 r.) miasto Bizancjum wyrasta na ważne centrum myśli chrześcijańskiej.

Kolejni arcybiskupi (patriarchowie) Bizancjum to: Paweł I (337-339, 342, 346-351), Euzebiusz z Nikomedii (339-341), Macedoniusz I (342-346, 351-360), Eudoksjusz z Antiochii (360-370), Demofil (370-379) i Ewagriusz (379).

• Ok. 370 r. - Zależne od Rzymu Królestwo Bosporańskie na Krymie zostaje spustoszone przez Hunów.

• 380 r. - Za arcybiskupa Bizancjum Grzegorza z Nazjanzu, 379-381) chrześcijaństwo zostaje uznane za jedyną legalną religię we wschodniej części Cesarstwa Rzymskiego.

O umocnienie pozycji tej wiary starają się potem następcy Grzegorza na arcybiskupim tronie: Maksym I Cynik (381) i Nektariusz (381-397), ale jeszcze w V w. religie przedchrześcijańskie będą dominowały.

Z drugiej strony trwają spory chrystologiczne, które mają wyjaśnić kim był Jezus. Wpisują się w nie rozmaici autorzy, na przykład Diodor z Tarsu (umiera w 390 r.), którego poglądy stanowią zapowiedź nestorianizmu.

• Do końca IV w. - Rzym kontynuuje tradycje hellenistyczne.

Grecy, mimo że stracili polityczną niepodległość, stanowią najbardziej cywilizowany lud w państwie rzymskim i praktycznie dominują na wschodzie rzymskiego imperium, gdzie językiem międzynarodowym nie jest łacina jak na zachodzie Morza Śródziemnego, lecz nadal greka koiné, a aramejski pełni rolę języka pomocniczego.

Sami Rzymianie chętnie przyjmują kulturę grecką, język grecki uznają za język kultury, greckie kanony piękna wprowadzają do swojej sztuki, a greckich bogów utożsamiają z własnymi.

Po chrystianizacji, podziale i rozpadzie Cesarstwa Rzymskiego oraz ostatecznym upadku jego zachodniej łacińskiej części, Grecy na wschodzie zachowują swoją tożsamość i zapoczątkowują nowe greckie cesarstwo. Zostaje ono nazwane bizantyjskim od starożytnej greckiej kolonii Byzantion, czyli Bizancjum istniejącej niegdyś nad cieśniną Bosfor pomiędzy Morzem Śródziemnym i Czarnym. W III w. miasto Bizancjum zostaje nazwano Augusta Antonina na cześć Antoniusza, a Konstantyn I Wielki używa nazwy Nova Roma (po łacinie Nowy Rzym), ponieważ chce, żeby miasto stało się drugim ośrodkiem całego cesarstwa. Inne nazwy miasta z tego okresu to Roma Orientalis (Wschodni Rzym), Roma Secunda (Drugi Rzym) lub Roma Constantinipolitana (Rzym Konstantynopolitański).

← Cywilizacja minojskaCesarstwo bizantyjskie →