Atropatena, Szyrwan, Azerbejdżan
- 328 r. p.n.e. - Aról Atropat, były perski satrapa Medii, zdobywa niezależność po upadku Achemenidów, a następnie uznaje się za wasala Aleksandra Macedońskiego, aby uniknąć wyniszczającego najazdu.
Jego państwo obejmuje ziemie zwane przez Persów Adhurbadhagan (Adharbajdżan) na południowo-zachodnich wybrzeżach Morza Kaspijskiego znane z gór, lasów, wodospadów i ropy naftowej nazywanej naftar lub nefti, a potem przez Arabów - naft (neft). Ropa jest używana do podtrzymywania świętego ognia na ołtarzach czcicieli światła (wspomina o tym biblijny prorok Nehemiasz). Od Atropata ziemie te są nazywane Atropateną (Atropatene).
Rozwijają się miasta żyjące przede wszystkim z handlu jak na przykład Baku (bad kubae po persku oznacza silny wiatr) nad Morzem Kaspijskim. Według legendy Baku założył Aleksander Wielki.
Koniec IV/III w. p.n.e. - Po rozpadzie gigantycznego państwa Aleksandra Macedońskiego Atropatena próbuje przekształcić się w niezależną monarchię, ale ulega Armenii i musi uznać się za jej wasala.
III - połowa II w. p.n.e. - Atropatena jest zależna od Armenii, lecz zachowuje odrębność, mimo silnych wpływów kultury hellenistycznej. Kraj nosi scytyjską nazwę Herkoon, a potem rzymską Hyrcania albo Silva Hyrcana. Poza granicami Atropateny pozostaje obszar na północ od rzeki Kura.
Druga połowa II w. p.n.e. - Uzależnienie Atropateny od potężnych Partów.
Od I w. p.n.e. - Trwa napór Rzymian dążących do podboju zachodnich wybrzeży Morza Kaspijskiego.
226 r. p.n.e. - Sassanidzi przejmują władzę w Persji i tym samym w Atropatene.
III w. n.e. - VI w. n.e. - Kształtuje się feudalizm.
We wschodnim Zakaukaziu należącym do Persji intensywnie rozwija się produkcja tkanin i rolnictwo. Powstają nowe miasta: na przykład Nachiczewan (nad rzeką Araks na południe od jeziora Sewan), Szyrwan, Derbent. Według legendy miasto Szyrwan zakłada Nuszirwan, syn perskiego władcy. Persowie zakładają też Derbent (V w. n.e.), którego nazwa oznacza bramę bram, ponieważ jest to twierdza nad Morzem Kaspijskim ryglująca drogę na północ.
450 r. n.e. - Antyperskie powstanie nad środkowym biegiem rzeki Kura zakończone klęską.
510 r. - Wygasa dynastia Arszakidów i tereny przyszłego Azerbejdżanu wchodzą w skład Persji.
Do połowy VI w. - Powtarzające się napaści koczowniczych ludów (głównie tureckich) z północy skłaniają władcę Persji do zbudowania potężnego muru zwanego Żelaznymi Wrotami między Wielkim Kaukazem i Morzem Kaspijskim.
553 r. - Najazd ludów tureckich na ziemie leżące na południowo-wschodnich stokach Kaukazu (późniejszy Azerbejdżan).
Władca Persji z trudem wypiera napastników i próbuje popierać perskie osadnictwo, ale Turcy coraz śmielej osiedlają się na północnym brzegu Kury. Nie zapobiega temu nawet słynny perski mur wzdłuż granicy, ponieważ brakuje ludzi do jego obrony.
623 r. - Podczas wojny persko-bizantyjskiej Azerbejdżan jest pustoszony przez wojska Bizancjum, a w dodatku dochodzi do kolejnego najazdu Turków.
643 r. - Po morderczej bitwie pod Ardabil ostatni perski namiestnik Azerbejdżanu poddaje kraj Arabom.
Albania zachowuje niezależność, lecz już w 667 r. zostanie zwasalizowana przez Arabów, a w 705 r. wejdzie w skład Kalifatu i stanie się częścią Azerbejdżanu.
Od VII/VIII w. - Mieszkańcy Azerbejdżanu stopniowo przechodzą na islam.
787 r. - Na wschód od jeziora Urmia powstaje azersko-perskie miasto Tebriz.
Wkrótce będzie to jeden z wielkich ośrodków produkujących dywany. Zasłynie też wspaniałymi budowlami.
IX w. - Azerbejdżan staje się krajem szyickim, co dodatkowo wiąże go z Persją.
816 - 837 r. - Babek staje na czele wielkiego ludowego powstania skierowanego przeciw panowaniu arabskich feudałów. Mimo wieloletnich walk Arabowie nominalnie utrzymują Zakaukazie i wschodnią Wyżynę Irańską, ale stopniowo tracą dawną siłę.
Od IX w. - Pod wpływem Arabów i Persów rozwija się kultura Azerbejdżanu.
Powstają pierwsze spisane utwory literackie w języku perskim jak na przykład epos bohaterski Kitab-i Dede Korkut stworzony w X-XI w. a spisany w XV w.
Druga połowa IX w. - Kończy się władza Arabów zastępowana przez rządy miejscowych wielmożów. W roku 861 lokalna dynastia Kesrenidów obejmuje władzę w Szyrwanie.
Początek X w. - W Derbencie (po arabsku Bab-El-Adwab) muzułmanin Mohammed ben Jesid umacnia się jako lokalny władca. Zakłada dynastię Derbentydów.
1080 r. - Seldżucy organizują wyprawę z południa wzdłuż wybrzeży Morza Kaspijskiego i podbijają ziemie Azerbejdżanu. Tym samym zaczyna się okres intensywnego osadnictwa tureckiego.
Ludy tureckie narzucają swój język i stopniowo mieszają się z wcześniejszą ludnością medyjsko-albańską. Azerbejdżan przekształca się w kraj turecki. Powstaje język azerski należący do grupy oguzyjskiej w ramach języków tureckich.
XI - XIII w. - Kesrenidzi są sojusznikami Gruzji przeciwko Seldżukom.
XII w. - Rozkwit kultury w Szyrwanie rządzonym przez dynastię Kesrenidów.
Działają tu poeci piszący po persku: Nizami, Szirwani, Chakimi, Feleki (który zajmuje się też astronomią) i największy z nich Abul Gandżewi zwany królem poetów. Rozwija się muzyka wzorowana na perskiej.
W Szyrwanie i innych państewkach powstają kamienne zamki, pałace i mauzolea (jak w Nachiczewanie rządzonym przez lokalną dynastię Eldigizydów). Do największych architektów tej epoki należy Edżemi Din abu Bekr.
1136 r. - W dolinie rzeki Kura powstaje muzułmańskie państwo dynastii Atabeków, która korzystając z osłabienia Seldżuków ogłasza niepodległość. Kraj utrzymuje się z rolnictwa i hodowli, ale głównym źródłem jego dochodów jest handel.
1221 - 1231 r. - Seria mongolskich najazdów pustoszy Azerbejdżan, doprowadzając do upadku Atabeków (1225) i większości innych dynastii z wyjątkiem Kesrenidów w Szyrwanie. Azerbejdżan staje się częścią mongolskiego imperium.
Kraj podlega bezwzględnemu wyzyskowi w ciągu XIII i XIV w., co powoduje zastój w kulturze i gospodarce.
Zanika dawna działalność artystyczna. Wyróżniają się Szabusteri (pesymistyczna poezja suficka) i Nesimi (XIV w.), który zestawia pierwszy azerski dywan poezji zapisany przy użyciu arabskich liter. Essar Tabrizi pisze sławny poemat Mehri Musztari. Pod koniec XIV w. Abu Bakr al-Kutbi al-Ahari pisze znany epos Historia szejka Uwejsa.
XIV w. - Miasto Tebriz przeżywa okres rozkwitu, stając się jednym z największych w Persji. Nadal jest wielkim centrum produkcji dywanów i ośrodkiem rozwijającym dalekosiężny handel.
1336 - 1344 r. - Mongolska dynastia Hulagidów, a potem Czobanidów rządzi Azerbejdżanem.
Połowa XIV w. - Czobanidzi są zależni od Złotej Ordy. W latach 1358-1359 zostają pokonani przez mongolską dynastię Dżelajridów z Persji i Azerbejdżan staje się częścią ich państwa.
Tylko rządzony przez Kesrenidów Szyrwan, czyli ziemie na północ od rzeki Kura obejmujące wschodni kraniec Kaukazu i wybrzeża Morza Kaspijskiego, cieszą się pewną samodzielnością, która będzie wzrastać wraz z upływem czasu.
1382 - 1417 r. - Ibrahim I, pierwszy władca Szyrwanu z dynastii Derbentydów, doprowadza państwo do znacznego rozwoju. W Baku, stolicy kraju, powstaje słynny pałac (XIV-XV w.) szachów Szyrwanu. Drugim ważnym centrum jest Derbent, port na północ od Baku.
1386 r. - Kolejny najazd Mongołów organizuje Timur z Azji Środkowej. Włącza Azerbejdżan do swego państwa. Szyrwan unika zniszczenia bez walki uznając zwierzchnictwo Timura.
Po 1405 r. - Śmierć Timura powoduje stopniowy rozpad jego imperium. Azerbejdżan dostaje się pod władzę nowej turkmeńskiej monarchii Ak Kojunłu obejmującej Irak z Mosulem i wschodni Iran.
W ciągu XV w. rozkwita Tebriz, gdzie powstaje na przykład słynny Błękitny Meczet.
- 1417 - 1462 r. - W Szyrwanie rządzi szach Chalil Ułła I z dynastii Derbentydów.
Wykorzystuje rozpad dominującego do niedawna państwa Timura, aby wzmocnić własną monarchię i w pełni się usamodzielnić. Pod jego rządami intensywnie rozwija się gospodarka i kultura. Ogromna większość mieszkańców to tureckie plemiona Azer. Sporą mniejszość stanowią jednak Ormianie, a oprócz nich mieszkają tu również Awarowie, Gruzini oraz inne narodowości. Ludy tureckie są na ogół rolnikami i hodowcami.
Dzięki dogodnemu położeniu pomiędzy Kaukazem, Iranem, Armenią oraz Gruzją istotnym elementem gospodarki kraju jest handel i obrót pieniądzem (zapowiedź kapitalizmu). Dochodzi nawet do nawiązania kontaktów handlowych z odległą Moskwą.
- 1462 - 1500 r. - Szach Szyrwanu Farruch Jessare doprowadza państwo do świetności.
Trwa rozkwit Szyrwanu zarówno pod względem ekonomicznym, jak też kulturalnym: produkcja dywanów i tkanin, rozwój literatury, rzemiosła artystycznego, budownictwa i sztuki ogrodowej.
Od 1502 r. - Pochodząca z Azerbejdżanu dynastia Safawidów zastępuje Derbentydów i przejmuje władzę nad całą Persją. Jej wpływy sięgają stoków Kaukazu na północ od doliny rzeki Kura. Safawidzkim zarządcą Azerbejdżanu zostaje Alkas Mirza, brat władcy Persji.
XVI w. - Mehmed ibn Sulejman Fuzuli (1495-1556), szeroko znany i ceniony poeta azerski, tworzy literacki język Azerbejdżanu wzorowany na wyżej rozwiniętych tureckim i perskim. Jest to tym łatwiejsze, że język azerski jest bardzo zbliżony do języka Turków Osmańskich. Od 1535 r. Fuzuli pisze tylko po turecku.
Od 1514 r. - Stały napór Turcji. Kolejne tureckie wyprawy wojskowe kilkakrotnie podchodzą pod Tebriz (1514, 1548) i pustoszą ziemie Azerbejdżanu. W toku walk turecko-perskich o panowanie w tym rejonie cały Azerbejdżan łącznie z Szyrwanem uznaje się za wasala Persji.
1578 - 1607 r. - Szyrwan jest zmuszony uznać zwierzchnictwo Turcji.
1590 - 1612 r. - Południowy Azerbejdżan z centrum w Tebrizie pozostaje we władaniu Turcji.
Pierwsza połowa XVII w. - Wraz z upadkiem ekonomicznym Turcji Persja stopniowo odzyskuje przewagę w Azebejdżanie i w końcu wkracza tam zbrojnie.
1639 r. - Po latach wojen Persja i Turcja zawierają pokój w Kasr-e-Szirin, zgodnie z którym Azerbejdżan oficjalnie wraca pod władzę Persji.
XVIII w. - Rosja zdobywa coraz większe wpływy na południu Morza Kaspijskiego, rywalizując z Persją.
Turcy tracą pozycję mocarstwa. W 1722 r. Rosjanie zdobywają Derbent, a rok później całe wybrzeże Szyrwanu i Azerbejdżanu.
1709 - 1736 r. - Południowy Azerbejdżan znowu podlega Turcji.
1721 r. - Trzęsienie ziemi niszczy Tebriz.
1735 r. - Persja odzyskuje wybrzeża Azerbejdżanu zajęte dotychczas przez Rosję.
1747 - 1748 r. - Osłabienie Persji i Turcji sprzyja usamodzielnianiu się lokalnych wielmożów, co prowadzi do wyodrębnienia się wielu małych chanatów jak na przykład: Bakijskiego, Karabachskiego, Szyrwańskiego i innych.
1780 r. - Silne trzęsienie ziemi w Tebrizie.
1783 r. - Na mocy gruzińsko-rosyjskiego Traktatu z Gieorgijewska ziemie Azerów dostają się pod protektorat Moskwy, a od 1800 r. będą częścią Imperium Rosyjskiego.
1794 - 1847 r. - Abbas Kuli Aga Bakichanow, sławny azerski uczony, historyk, filozof i poeta.
1795 r. - Łupieżcza wyprawa Persów dociera aż do północnego Azerbejdżanu. W odpowiedzi Rosja wysyła własne wojska w 1796 r., zapobiegając perskiemu podbojowi. Co prawda Persowie powtórzą najazd w 1797 r., lecz bez konsekwencji politycznych i bez zmiany granic.
1802 - 1870 r. - Mirza Mamed Ali Kazembek, znany uczony i pisarz.
1804 - 1813 r. - Wojna rosyjsko-perska o panowanie nad Azerbejdżanem. Zaczęła ją Persja zaniepokojona rosyjską ekspansją na Zakaukaziu, ale przegrywa. Na mocy traktatu podpisanego w Gulistanie (Uzbekistan) Rosja zajmuje niewielkie azerskie chanaty w dolinie rzeki Kura: Derbent, Karabach (Szusza), Kuba, Baku (od 1806 r. w rękach Rosji), Gandża, Szyrwan (Szemasze), Lenkoran (Chanat Tałyski) i Szeki.
Wyżynne tereny na południu, też zamieszkane przez Azerów, należą odtąd do Persji jako Azerbejdżan Perski z centrum w Tebrizie.
1812 - 1878 r. - Mirza Fet Ali Achundow, azerski pisarz, działacz na rzecz modernizacji kraju, w której upatruje narzędzia wyzwolenia spod władzy sąsiednich potęg.
1826 - 1828 r. - Druga wojna rosyjsko-perska kończy się po zwycięstwie generała Iwana Paskiewicza (1782-1856) pod Jelizawietpolem oraz zdobyciu Nachiczewanu i Erywania. Kiedy Paskiewicz grozi marszem na Teheran, Persja proponuje pokój. Podpisany w Turkmanczaju (północno-zachodnia Persja) traktat oddaje Rosji azerskie, lecz zamieszkane głównie przez Ormian chanaty Nachiczewan i Erywań oraz prawo do swobodnej żeglugi na Morzu Kaspijskim. Persja ma też zapłacić kontrybucję w wysokości 20 milionów rubli. W nagrodę za te sukcesy car nadaje Paskiewiczowi tytuł hrabiego Erywania.
W ciągu kilkudziesięciu lat wszystkie chanaty azerskie zostaną zlikwidowane i zamienione w rosyjskie prowincje, a potem gubernie i okręgi.
1837 r. - Antyrosyjskie powstanie azerskich chłopów pod wodzą Chadżi Mameda. Bunt zostanie stłumiony, ale lokalne ogniska oporu rozproszone w trudnym górskim terenie przetrwają jeszcze kilka lat.
1837 - 1907 r. - Zardabi Hasan Bek Melikow, znany azerski uczony.
1840 r. - Azerbejdżan dotychczas zarządzany przez rosyjską armię przechodzi pod władzę cywilnego namiestnika Kaukazu.
1844 - 1852 r. - Antyfeudalne powstanie babidów w południowym Azerbejdżanie i Persji stłumione po latach zmagań.
1870 r. - Zniesienie pańszczyzny przez Rosję staje się początkiem szybkiego rozwoju azerskiego przemysłu, zwłaszcza naftowego (od 1872 r.), który opiera się na wielkich złożach ropy związanych z Morzem Kaspijskim. Azerbejdżan otrzymuje pierwsze linie kolejowe.
Rozwija się też kultura: powstaje pierwszy teatr w Baku (1873) i pierwsza azerska gazeta Ekinczi (Oracz, 1875).
1877 - 1878 r. - Podczas wojny rosyjsko-tureckiej Kazi Ahmed organizuje antyrosyjskie powstanie Azerów w rejonie Derbentu. Turcja przegrywa wojnę, azerskie powstanie upada, a zwycięska Rosja powiększa swoje wpływy w rejonie Kaukazu, zajmując należące wcześniej do Turcji Kars, Ardagan i Batumi.
1901 - 1902, 1902 - 1904 r. - Dwie fale masowych strajków azerskich robotników. Azerowie protestują przeciwko niskim placom i złym warunkom pracy, ale także przeciw dyskryminacji ludności tureckiej i muzułmańskiej przez wyznających chrześcijaństwo Rosjan oraz Ormian. Uzbrojone ormiańskie bojówki dokonują pogromów, w których ginie kilkanaście tysięcy tureckojęzycznych muzułmanów, głównie Azerów.
1905 r. - Azerowie zakładają organizację Difai (po azersku Obrona), aby się bronić przed ormiańskimi bojówkami.
1911 r. - Powstaje partia Musawat żądająca szerokiej autonomii dla Azerbejdżanu i innych tureckich ludów w Rosji. Głównym ideologiem partii jest Mehmed Amin Resulzade (1884-1955).
1915 r. - Armia turecka przejściowo wkracza na teren rosyjskiego Azerbejdżanu. Nasilają się walki między popierającymi Rosję Ormianami i Azerami stojącymi po stronie Turcji.
1917 r. - Azerbejdżan zrzuca rosyjską zwierzchność, kiedy pod koniec I wojny światowej rozpada się Imperium Rosyjskie.
22 IV 1918 r. - Armenia, Gruzja i Azerbejdżan tworzą demokratyczną Republikę Zakaukaską, aby zapobiec opanowaniu tych obszarów przez Rosję lub Turków. Republika jednak rozpada się już po miesiącu na skutek sprzeczności między ludami kaukaskimi.
25 IV - 25 VI 1918 r. - W Baku działa Komuna Bakijska, lokalna władza zbliżona do rosyjskich bolszewików i zdecydowanie popierana przez Ormian. Jej przeciwnikami są zwolennicy partii Musawat i niepodległego Azerbejdżanu. Komuna zostaje obalona przez musawatystów wspieranych przez wojska brytyjskie.
IX-XI 1918 r. - Po odejściu Brytyjczyków do Baku wkracza armia turecka, która plądruje miasto i we wrześniu morduje 10-30 tysięcy Ormian. Turecka okupacja miasta potrwa do listopada, kiedy sprzymierzone z Turcją Państwa Centralne skapitulują. Wtedy władzę w Baku znów przejmą Azerowie.
1919 - 1920 r. - Wojna Azerbejdżanu z Armenią o prowincję Karabach zamieszkaną głównie przez Ormian (90%), ale otoczoną ziemiami Azerów.
1920 r. - Bolszewicy zbrojnie zajmują Baku. Terroryzują lub mordują zwolenników niepodległości i likwidują niedawno powstałe azerskie instytucje. Mehmed Amin Resulzade ucieka do Turcji, gdzie pozostanie do śmierci. Partia Musawat zostaje rozwiązana, a Azerbejdżan znów dostaje się pod władzę Rosji i w 1922 r. wchodzi w skład komunistycznej Federacji Zakaukaskiej zależnej od Moskwy.
Po stłumieniu ruchu narodowego przez Sowietów obok dawnego zapisu przy pomocy liter arabskich Azerowie zostają zmuszeni do używania rosyjskiej grażdanki.
- 1936 r. - Rząd w Moskwie tworzy Republikę Azerbejdżańską w ramach ZSRS. Jej stolicą jest Baku.
Sowieci celowo włączają do Azerbejdżanu ormiański Karabach, aby skłócić oba kraje i tym łatwiej nimi rządzić.
Do czerwca 1941 r. - Sowiecki Azerbejdżan jest głównym dostawcą ropy naftowej dla armii Hitlera podbijającej Europę.
1942 r. - Po zerwaniu paktu niemiecko-sowieckiego zdobycie nadkaspijskich złóż ropy naftowej staje się celem niemieckiej ofensywy, ale hitlerowcy docierają tylko do Kaukazu. Gdyby zdołali zająć kaspijskie pola naftowe, mieliby szanse na zwycięstwo.
1949 r. - W Tebrizie powstaje azerski uniwersytet, co jest wyrazem emancypacji Azerów w Persji.
1967 r. - W Baku zaczyna działać metro.
1988 r. - Krwawy konflikt z Armenią o Karabach należący do Azerbejdżanu, choć w większości zamieszkany przez Ormian.
1991 r. - Azerbejdżan uzyskuje niepodległość po rozpadzie ZSRS. Stolicą jest Baku z ponad milionem mieszkańców. Azerbejdżan obejmuje też autonomiczny Karabach w ogromnej większości zamieszkany przez Ormian oraz azerską i muzułmańską enklawę Nachiczewan nad Araksem izolowaną od głównego obszaru Azerbejdżanu przez ziemie Armenii.
Główny przemysł to wydobycie ropy naftowej. Na czele państwa staje prezydent Gajdar Alijew, dawny komunistyczny działacz, który szybko przekształca się w dyktatora rządzącego za pomocą wojska i terrorem tłumiącego wszelką opozycję. Zmienia konstytucję, aby dożywotnio sprawować władzę. Jego przeciwnicy giną zwykle w niewyjaśnionych okolicznościach lub uciekają z kraju.
28 X 1995 r. - Wykolejenie pociągu i tragiczny pożar w bakijskim metrze zabija ok. 300 osób.
2002 r. - Ciężko chory dyktator na następcę wyznacza swego syna Ilchama Alijewa.
Azerbejdżan wchodzi do kierowanej przez Rosję Wspólnoty Niepodległych Państw. Moskwie zależy na utrzymaniu kontroli nad kaspijskimi złożami ropy naftowej i rurociągami transportującymi ropę na zachód.
2020 r. - Pandemia Covid-19 dociera do Azerbejdżanu.
2020 r. - Jesienią wybuchają walki z Ormianami w Karabachu. Coraz więcej Ormian opuszcza Karabach, a ich miejsce zajmują Azerowie. Wreszcie w konflikt angażuje się Rosja: pod pretekstem zaprowadzenia pokoju rosyjska armia wkracza na sporne terytoria i „zamraża” konflikt, wymuszając uznanie Karabachu za rejon autonomiczny. Moskwie chodzi o utrzymanie stanu napięcia, żeby umacniać swoje wpływy i blokować wejście Armenii do struktur Zachodu, zwłaszcza do NATO. Jednak w 2023 r. Azerbejdżan wykorzystuje osłabienie Rosji zaangażowanej w wojnie z Ukrainą i azerska armia w ciągu kilkunastu godzin zajmuje Karabach. Większość Ormian już wcześniej opuściła tę prowincję obawiając się czystek etnicznych, a teraz azerski podbój dodatkowo przyspiesza ich emigrację.