Iberowie, Tartessos i Baskowie
5. tysiąclecie p.n.e. - Mieszkańcy Półwyspu Iberyjskiego w rejonie rzeki Ebro są rybakami oraz zbieraczami mięczaków i kory dębu korkowego (Quercus suber), używanej jako niegnijąca izolacja termiczna. W Pirenejach i Akwitanii są pasterzami. O zasięgu tych ludów świadczą prastare przedindoeuropejskie nazwy, które w Pirenejach zachowają się lokalnie przez następnych 7000 lat.
3. tysiąclecie p.n.e. - Ludy Półwyspu Iberyjskiego związane z kulturą megalityczną handlują miedzią i cyną wydobywanymi w górach Sierra Morena na Półwyspie Iberyjskim, które są konieczne do produkcji brązu. Istotnym źródłem dochodów jest także wydobycie złota i srebra w kopalniach na północy półwyspu. Handel stanie się wkrótce podstawą bogactwa tego regionu.
Znany jest kult byka i rytualne walki z bykiem (stąd późniejsza hiszpańska corrida) analogicznie do dalekiej Krety.
2. - 1. tysiąclecie p.n.e. - Na południu i wschodzie Półwyspu Iberyjskiego rozwijają się neolityczne społeczności Iberów nawiązujące do kultur północnej Afryki.
Koniec 2. tysiąclecia p.n.e. - Na południu Półwyspu Iberyjskiego osiedlają się przybysze ze wschodu związani z wędrówką Ludów Morza pustoszących wybrzeża wschodniej części Morza Śródziemnego i zagrażających tamtejszym cywilizacjom. Ustalają się szlaki handlowe między Azją Zachodnią, Italią, północną Afryką i rejonem Gibraltaru. Dzięki dalekomorskiemu handlowi portowe miasto Tartessos (tożsame z biblijnym Tarszisz) u ujścia Gwadalkiwiru staje się bogatym ośrodkiem na szlaku między kopalniami cyny i miedzi na Półwyspie Iberyjskim oraz wschodnim Morzem Śródziemnym. Mniejsze ośrodki cywilizacji tartessyjskiej powstają nad rzeką Gwadianą (późniejsza hiszpańska prowincja Huelva).
Pierwszym mitycznym władcą Tartessos miał być król Geriones (któremu Herakles uprowadzi woły). Poza tym legendy wspominają imiona kilku innych tartessyjskich władców lub arystokratów: Noracego, Gargorisa i Habisa.
Stopniowo Tartessos opanowuje szlak handlowy przez cieśninę Gibraltar, jeden z ważniejszych punktów dla kultur Morza Śródziemnego. Dlatego też wiąże się z nią kilka legend. Do najbardziej znanych należy grecka opowieść o Heraklesie, który miał przekopać to wąskie przejście na ocean i ustawił dwie kamienne kolumny na przeciwległych brzegach cieśniny. Stąd grecka nazwa cieśniny - Słupy Heraklesa.
Tartessos jest uznawane za krainę na zachodnim skraju świata, ponieważ dalej jest już tylko Atlantyk. W tekstach biblijnych Tarszisz, czyli Tartessos, jest synonimem pychy płynącej z bogactwa, o czym wspomina między innymi prorok Ezechiel. Nieprzypadkowo biblijny Jonasz pragnący uciec przed wzrokiem Jahwe płynie właśnie tam, do najdalszej znanej mu krainy, gdzie nie powinno sięgać boże prawo. Burza jednak zatopiła statek, a Jonasz przeżył połknięty przez wielką rybę (lub wieloryba), co go przekonało, że nawet na dalekim morzu rządzi bóg Jahwe.
- IX w. p.n.e. - Fenicjanie handlujący z Tartessyjczykami powoli wyrastają na coraz potężniejszych konkurentów miejscowych kupców. Zakładają szereg osad, w tym miasto Gadir (Gades, Kadyks) na zachodnim wybrzeżu Półwyspu Iberyjskiego.
Nazywają te ziemie krajem królików, co Rzymianie zapiszą potem jako Hispania (Hiszpania). Stąd pochodzi królik jako zwierzę łowne i hodowlane, dostarczające mięsa i skór. Ludzie wprowadzą później królika na obszarze całej Europy, a w Anglii w XV w. powstanie nowa rasa zwana królikiem angorskim, słynąca z długiej i miękkiej sierści.
- IX/VIII w. p.n.e. - Fenicjanie z Tyru uzależniają od siebie Tartessos.
Fenicjanie czerpią ogromne korzyści z handlu z Tartessos. Według relacji greckiego kronikarza Diodora Sycylijskiego pewien fenicki statek nie tylko naładowano tanim tartessyjskim srebrem, lecz dla zwiększenia zysku zastąpiono kotwicę ołowianą kotwicą wykonaną ze srebra. Po przybyciu do ojczyzny srebro sprzedano z fantastycznym zyskiem.
- Ok. 750 - 600 r. p.n.e. - Tartessos przeżywa rozkwit, będąc jednym z najważniejszych centrów handlu srebrem eksportowanym do Fenicji i krążącym potem jako środki płatnicze w Azji Zachodniej. Z Tartessos płynie ołów z Sierra Morena oraz miedź i cyna niezbędne do produkcji brązu. Przez Tartessos jest również eksportowany cenny cynober wydobywany w głębi lądu. W rejonie późniejszej miejscowości Almaden jest też wydobywana rtęć rodzima występująca w formie niewielkich kropli rozproszonych w skale. Iberyjskie kopalnie cynobru jako czerwonego barwnika lub rudy rtęci będą funkcjonować jeszcze w XXI w. n.e., a w 2012 r. n.e. zostaną wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Miasto Tartessos jest ważnym morskim portem, chociaż nie leży bezpośrednio nad morzem, ale powyżej ujścia Gwadalkiwiru. Samo miasto zbudowano na planie prostokąta z regularną siatką ulic, a wejścia do portu strzeże zamek króla Gerionesa.
Zaznaczają się wyraźne wpływy plastyki orientalnej i nawiązania do sztuki Fenicjan. Tartessos słynie z wyrobów złotych i srebrnych eksportowanych nawet do odległych krain. Tartessyjscy rzemieślnicy rozwijają własny styl artystyczny, czego przykładem są brązy zdobione motywami geometrycznymi.
W VII w. p.n.e. dotychczasowe okrągłe lub owalne chaty ustępują prostokątnym budowanym z kamienia, ze ścianami pokrytymi gipsem oraz podłogami zdobionymi kamienną mozaiką.
VII w. p.n.e. - Powstają najstarsze na Półwyspie Iberyjskim teksty zapisane po tartessyjsku.
VII/VI w. p.n.e. - Tartessos nawiązuje stałe kontakty handlowe ze światem greckim. Według Herodota pierwszą grecką wyprawą, jaka dociera do Tartessos jest grupa kupców płynących z Fokai w Azji Mniejszej pod wodzą Kolaiosa z Samos. Herodot utrzymuje, że silny wiatr wypchnął Greków z Morza Śródziemnego aż na Atlantyk i wtedy przypadkowo trafili do Tartessos. Żeglarze kupili tam tanio aż 60 talentów srebra.
Co ciekawe, Stela z Lemnos (odległej wyspy na Morzu Egejskim) do pewnego stopnia potwierdza opowieść Herodota, ponieważ pojawiający się na niej żeglarz, wojownik i władca o imieniu Hulaie (przez niektórych utożsamiany z Kolaiosem) żył na przełomie VII i VI w. p.n.e., pochodził z Fokai i miał kontakty z Tartessos.
Grecy opowiadają o długowiecznym, bo panującym podobno aż 80 lat królu Tartessos zwanym przez nich Arganthoniosem, co oznacza srebrnego człowieka. W tym imieniu zawarte zostały echa oficjalnego tytułu noszonego przez tartessyjskich władców. Niektórzy przypuszczają, że Grecy nie rozróżniając ich uznali, że jeden król o tym imieniu panował wyjątkowo długo.
Tartessyjczycy chętnie podejmują handel z Fokajczykami, aby osłabić monopolistyczną pozycję Kartgaińczyków. Według Herodota dzięki zyskownemu handlowi z Tartessos Fokajczycy budują mur wokół miasta, aby bronić się przed naporem Medów. Na zachodzie zaś zakładają kolonię Alalię na Korsyce, wkrótce ośrodek piractwa.
- VII/VI - II w. p.n.e. - Rozkwit kultury iberyjskiej we wschodniej części półwyspu. Iberowie są rolnikami, rzemieślnikami i kupcami. Budują osady a z czasem również miasta otoczone kamiennymi murami. Przykładem jest obronna osada na szczycie Montjuic, góry dominującej nad portem i przyszłym miastem Barcelona.
Pod wpływem Fenicjan Tartessyjczyków i Greków Iberowie rozwijają własne pismo sylabiczno-głoskowe, które przetrwa do rzymskiego podboju.
VI w. p.n.e. - Północną i środkową część Półwyspu Iberyjskiego zajmują Celtowie napływający zza Pirenejów. Powstają mieszane plemiona iberoceltyckie.
VI w. p.n.e. - Tartessos odzyskuje pełną niezależność, kiedy Nabuchodonozor II atakuje Fenicję i oblega Tyr. Na atlantyckich wybrzeżach Półwyspu Iberyjskiego zaznaczają się za to silne wpływy greckie.
537 r. p.n.e. - Kartagińczycy i Etruskowie wspólnie rozbijają grecką flotę z Fokai w morskiej bitwie pod Alalią. Dla Tartessos oznacza to utratę fokajskiego sojusznika, a Półwysep Iberyjski staje się strefą wpływów Kartaginy. Kilka lat później Kartagińczycy podporządkują sobie Tartessos.
VI/V w. p.n.e. - Szereg klęsk dotyka Tartessos. Podnosi się poziom oceanu i stolica stopniowo pogrąża się w bagnach zajmujących okolice ujścia Gwadalkiwiru. Sytuację pogarszają jeszcze klęski żywiołowe oraz napór sąsiadów. Ludy celtyckie zagrażają bowiem tartessyjskim kopalniom, najazdy iberyjskich Luzytan podkopują ekonomię Tartessos, a greccy kupcy z Massili stają się coraz potężniejszym konkurentem handlowym. Tartessos słabnie również z powodu odkrycia w Kornwalii złóż cyny potrzebnej do wytwarzania brązu, co przekłada się na przełamanie tartessyjskiego monopolu na cynę. Z drugiej strony brąz jest coraz mniej potrzebny ze względu na upowszechnianie żelaza. Ostatecznie Kartagińczycy z Gadir i Afryki wspólnie niszczą miasta Tartessos, a tartessyjska ludność porzuca większość dotychczasowych osad. Mimo to tylko niewielka część ludności iberyjskiej na wybrzeżu przejmuje kulturę i język fenicki, czego przykładem jest plemię Bastulów. Wnętrze Półwyspu pozostaje iberyjskie i iberoceltyckie.
Pamięć o Tartessos zaś trwa wśród historyków; na przykład w IV wieku p.n.e. Grek Ephoros wspomina o niegdyś bogatym porcie handlowym Tartessos. Być może także Platon nawiązuje do Tartessos w swojej opowieści o zaginionej Atlantydzie kwitnącej niegdyś za Słupami Heraklesa. Nikt jednak już nie pamięta, gdzie dokładnie znajdowała się stolica Tartessyjczyków. Dopiero w 2004 r. n.e. zdjęcia satelitarne ujawnią istnienie kolistych kamiennych ruin na bagnach Marisma de Hinojos w okolicy ujścia Gwadalkiwiru. Kilka lat potem ruszą tam wykopaliska pod kierunkiem Sebastiana Celestino.
Druga połowa 1. tysiąclecia p.n.e. - W sztuce iberyjskiej mieszają się elementy iberyjskie, greckie, fenickie i orientalne. Świadczy o tym między innymi słynna Dama z Elche, wapienna rzeźba ze wschodniej części Półwyspu Iberyjskiego.
IV - III w. p.n.e. - Kartagina jest główną siłą polityczną na południu Półwyspu Iberyjskiego, chociaż nie rządzi bezpośrednio tym rejonem. Dopiero w 237 r. p.n.e. Hannibal ożeniony z Iberyjką Imilce opanowuje Półwysep, a w 228 r. p.n.e. Kartagińczycy zakładają miasto Carthago Nova (później Cartagena).
226 r. p.n.e. - Traktat rzymsko-kartagiński ustala granicę na rzece Ebro.
218 r. p.n.e. - Rzymska armia walcząca z Kartaginą ląduje w Emporium, co oznacza początek romanizacji wschodniego wybrzeża Półwyspu Iberyjskiego.
205 r. p.n.e. - Rzymianie pokonują Kartagińczyków nad rzeką Ilipa.
201 - ok. 130 r. p.n.e. - Rzymianie podbijają stopniowo cały Półwysep Iberyjski znany pod fenicką nazwą Hispania (Hiszpania). Wódz Luzytan Viriathus przez kilka lat nęka Rzymian, a w 148 r. p.n.e. pokonuje ich w bitwie pod Tripolą, gdzie ginie ok. 4000 legionistów. W 140 r. p.n.e. Viriathus zawiera pokój mający zapewnić Luzytanom przyszłość, lecz po kilkunastu miesiącach zostaje zamordowany. Rzymianie przeprowadzają wtedy krwawą pacyfikację Luzytanii zakończoną zdobyciem miasta Numantia nad Duero w 133 r. p.n.e.
Postępuje romanizacja kraju. Iberowie ze wschodniej części półwyspu zostają podporządkowani rzymskiemu prawu, zmuszeni do przyjęcia łacińskiego pisma i stopniowo zaczynają używać łaciny. Ich osady stają się rzymskimi miastami, czego przykładem jest Colonia Julia Augusta Faventia Paterna Barcino, czyli późniejsza Barcelona oficjalnie założona przez Rzymian między 15 i 10 r. p.n.e.
Po zaginionym Tartessos pozostaje rzymska nazwa zatoki Tartessius Sinus, do której uchodzi Gwadalkiwir. Grecki autor Pauzaniasz w II w. n.e. będzie oglądał w Olimpii dwa brązy, które miały podobne pochodzić z Tartessos. Pauzaniasz zaświadcza też, że według tradycji dawna stolica Tartessos przekształciła się w miasto Carpia. Wspomina o nim później Rzymianin Flavius Philostratos w Żywocie Apoloniusza z Tyany (III w. n.e.), nazywając je Calpis. Niektórzy twierdzą, że odpowiada to miejscu po hiszpańsku określanemu jako El Carpio, lecz ruiny właściwego miasta Tartessos pokryły piaski wydm i rzeczne osady w ujściu Gwadalkiwiru.
Dopiero w 1922 r. n.e. niemiecki archeolog Schulten opublikuje w Hamburgu pracę o Tartessos, a na początku XXI wieku n.e. fotografie satelitarne i badania archeologiczne wykażą, że na bagnach Marisma de Hinojos istnieją ruiny starożytnych budowli.
Ok. 170 r. n.e. - Berberowie z Afryki dokonują inwazji na Hiszpanię, a część z nich osiedla się na zdobytym terytorium.
II - V w. - Szerzy się chrześcijaństwo, czasem za sprawą męczenników. Na przykład w 304 r. w Saragossie ginie Wincenty - duchowny, który odmawia wydania dóbr kościelnych. Zostanie potem uznany za świętego męczennika i patrona Portugalii.
Do 476 r. - Baskowie (po łacinie Vascones od baskijskiego rdzenia euskadi) na północy Półwyspu Iberyjskiego jako poddani Rzymu cieszą się sporą swobodą. Ich centrum jest Pompaelo (Pampeluna), czyli rozbudowana przez Pompejusza osada Iruna.
Korzenie Basków częściowo sięgają Tartessos, a ich język epoki przedindoeuropejskiej. Późniejsza anegdota wskazuje, jak bardzo język baskijski jest obcy Indoeuropejczykom. Według tej opowieści diabeł próbował kiedyś opanować język baskijski, lecz po trzech latach nauki zapamiętał tylko trzy słowa i w końcu musiał zrezygnować.
- V - połowa VIII w. - Najazd Wandalów, a potem Wizygotów i Swebów, którzy zakładają tu swoje państwa.
Jedynie Baskowie z Pirenejów zachowują niezależność i stanowią zagrożenie dla germańskiego władztwa. Na przykład w 581 r. wizygocki wódz Leovigild zakłada warowny fort koło wsi Gastaetz, aby ograniczyć uciążliwe baskijskie najazdy.
VI - VIII w. - Na Półwyspie Iberyjskim powstaje owca rasy merynos, dostarczająca jednej z najlepszych odmian wełny. Merynos stanie się wielkim bogactwem półwyspu i zostanie potem rozpowszechniany na całym świecie.
Od VI w. - Baskowie słyną jako wielorybnicy. Pływają na Zatokę Biskajską (nazwa od baskijskiej prowincji Vizcaya, Bizkaia) i na otwarty ocean, żeby odnaleźć wieloryby, na które polują za pomocą harpunów. Baskowie od niepamiętnych czasów handlują wielorybim mięsem i tłuszczem, czyli tranem, czego dowodem może być pochodzący z roku 670 rachunek wystawiony przez baskijskich wielorybników za 40 dzbanów tranu. Tran, czyli olej wytopiony z wieloryba służy do celów kulinarnych lub jako paliwo do lamp.
VII w. - Pod naporem Wizygotów Baskowie kolonizują południową Akwitanię zwaną odtąd Baskonią (Gaskonią). W VIII w. są formalnie uznawani za wasali Frankonii, lecz w rzeczywistości pozostają wolni dzięki położeniu w górach i wojowniczości. Stopniowo przyjmują jednak chrześcijaństwo.
711 r. - Półwysep Iberyjski zostaje podbity przez muzułmanów z Afryki. Upada państwo Wizygotów, lecz Baskowie pozostają niezależni w trudno dostępnych górach.
Muzułmańska Andaluzja (nazwa wywodzi się od przekręconego określenia Wandalów) jest odtąd wielkim centrum kultury: należy raczej do Bliskiego Wschodu i Maghrebu niż Europy. Dzięki Andaluzji Europa zachowuje kontakt z prądami umysłowymi Bliskiego Wschodu - będzie to potem jeden z czynników odrodzenia europejskiej kultury w renesansie.
778 r. - Baskowie niemal całkowicie wybijają tylny oddział Karola Wielkiego w Roncesvalles, co stanie się przedmiotem wielu legend i utworów literackich.
824 - 1620 r. - Baskijskie plemię Bascuna stanowi zdecydowaną większość ludności królestwa Nawarra (nazwa od baskijskiego słowa nabarra oznaczającego wielkie równiny w górach) w zachodnich Pirenejach.
Od X w. - Baskowie zachowują kulturową, a zwłaszcza językową, odrębność w ramach Nawarry a potem Hiszpanii. Sami zwą się Euskaldunak, czyli ludzie mówiący w języku euskera (baskijskim), a swój kraj określają nazwą Euskalerria. Wykazują odrębność nie tylko językową, ale też biologiczną, co wyraża się na przykład wielokrotnie wyższym udziałem grupy krwi Rh- wśród Basków niż u innych ludów Europy. Również grupa 0, którą w Europie ma średnio kilkanaście procent ludności, występuje u niemal 40% Basków.
XI w. - Baskijscy rybacy łowiący wieloryby oraz dorsze docierają aż do Nowej Fundlandii. Co ciekawe, nikt nie uznaje ich za odkrywców Ameryki. Tymczasem po drugiej stronie oceanu Baskowie budują osady z urządzeniami do ćwiartowania przyholowanych wielorybów oraz wytapiania z nich tłuszczu i będą tam pływać regularnie przez blisko 500 lat. Tran jest poszukiwanym towarem, wielorybie ozory są w Europie przysmakiem, a ostatni wieloryb w Zatoce Biskajskiej ginie w 1686 r., więc podróże wielorybników aż na drugą stronę oceanu są w pełni uzasadnione.
1200 r. - Baskijskie terytoria Alava i Gipuzcoa zostają przyłączone do Kastylii. Natomiast terytorium Vizcaya (Bizkaia) wejdzie w skład Kastylii w XIV w.
1300 r. - Bilbao nad Zatoką Biskajską uzyskuje prawa miejskie jako największy ośrodek na obszarze Basków.
1366 r. - Powstaje Gernika (Guernica) jako osada handlowa na skrzyżowaniu szlaków handlowych między portem Bermeo nad Zatoką Biskajską i Durango oraz między Lequeitio i Bilbao. Gernika zostanie uznana za pierwszą stolicę Kraju Basków, ponieważ odbywają się tu zjazdy przedstawicieli poszczególnych rodów i regionów, aby podejmować ważne decyzje polityczne. Obrady odbywają się pod świętym dębem nazywanym Gernikako Arbola. Kiedy stare drzewo usycha, jego miejsce zajmuje nowe, aby zachować tradycję. Po włączeniu Vizcayi do Kastylii kolejni kastylijscy królowie są zobowiązani do złożenia przysięgi pod świętym dębem w Gernice, że będą respektować baskijskie swobody.
XVI w. - Cieszący się dużą autonomią Baskowie aktywnie uczestniczą w wojnach między Hiszpanią Karola V i Francją Franciszka I opowiadając się po stronie Hiszpanii.
XVIII/XIX w. - Konserwatywni Baskowie walczą przeciw siłom rewolucyjnej Francji.
1808 r. - Armia Napoleona ląduje w Baskonii.
1834 r. - Po śmierci króla Hiszpanii Ferdynanda VII wybucha wojna domowa, pierwsza z serii wojen karlistowskich między liberałami związanymi z Izabellą II, córką zmarłego króla i konserwatywnymi klerykałami pod wodzą Don Carlosa, brata króla. Baskowie opowiadają się po stronie konserwatystów, co ostatecznie źle odbija się na ich pozycji politycznej, ponieważ w 1840 r. zwyciężają liberałowie.
1882 r. - Gernika zostaje połączona z pobliską miejscowością Lumo w miasto Gernika-Lumo (Guernica y Luno).
1894 r. - Sabino Arana Goiri (1865-1903) zakłada PNV, Narodową Partię Basków.
Jest to wyraz nastrojów nacjonalistycznych, jakie w XIX w. przetaczają się przez całą Europę. PNV stawia sobie za cel utrzymanie tożsamości narodowej Basków i uzyskanie autonomii a w dalszej perspektywie nawet niepodległości. Goiri zbiera baskijską literaturę, promuje baskijskie tradycje i pisze o historii języka baskijskiego. Projektuje też flagę Basków: czerwone tło przecinają prosty biały krzyż symbolizujący Boga oraz ukośny zielony krzyż św. Andrzeja oznaczający nadzieję na niepodległość i nawiązujący do zielonego dębu z Gerniki.
1936 - 1937 r. - Baskowie cieszą się autonomią w ramach Hiszpanii. Odbierze im ją faszystowski rząd Franco budujący narodowe państwo hiszpańskie.
26 IV 1937 r. - Niemcy wspierający Franco dokonują nalotu dywanowego na Gernikę w autonomicznym Kraju Basków opowiadającym się po stronie Frontu Ludowego. Decyzję o zniszczeniu miasta podejmuje dowodzący eskadrą Wolfram von Richthofen, który pierwotnie miał tylko zburzyć most i zablokować drogi.
1959 r. - Grupa studentów z uniwersytetu w Bilbao zakłada ETA (Euzkadi Ta Askatasuna, czyli Ojczyzna i Wolność), której celem ma być budowa samodzielnego państwa Basków. ETA jest odpowiedzią na terror Franco i nieskuteczność PNV próbującej stosować metody parlamentarne i mieszczące się w granicach hiszpańskiego prawa. ETA odrzuca związki z katolicyzmem, a swoją ideologię opiera na doświadczeniach marksistów, zwłaszcza kubańskich.
W 1959 r. ETA organizuje pierwsze zamachy bombowe w Bilbao, Gastaetz i Santander. W 1961 r. podejmuje nieudaną próbę wykolejenia pociągu z weteranami wojny domowej jadącymi do Madrytu, aby uczcić zwycięstwo Franco. W 1963 r. ETA zrywa wszelkie związki z PNV.
- 1968 r. - Działacz ETA Txabi Etxebarrieta zabija policjanta kontrolującego samochody, a kilka godzin później sam zostaje zastrzelony. Rusza spirala terroru - ETA przeprowadza coraz brutalniejsze akcje, w których giną ludzie niezajmujący się polityką.
Wśród Basków nasila się dyskusja, czy ma sens domaganie się niepodległości lub choćby autonomii i jakimi metodami należy walczyć o ewentualną emancypację Basków. Między innymi w wyniku tej dyskusji w 1974 r. ETA dzieli się na skrzydło polityczne optujące za metodami parlamentarnymi i skrzydło militarne preferujące rozwiązania siłowe.
1977 - 1978 r. - Dzięki nowej konstytucji hiszpańska Baskonia zyskuje autonomię, lecz terroryzm ETA nie ustaje. Baskijscy nacjonaliści marzą bowiem o całkowicie samodzielnej Wielkiej Baskonii Euskal Herria obejmującej Kraj Basków, dawną Nawarrę i trzy francuskie prowincje po drugiej stronie Pirenejów Gaskonię, Akwitanię i Artois.
Od 1983 r. - Brutalne akcje policji hiszpańskiej, wieloletnie wyroki więzienia dla schwytanych bojowników oraz zmęczenie baskijskiego społeczeństwa od lat żyjącego w stanie ciągłego zagrożenia wreszcie łamią struktury ETA. Większości Basków wystarcza już autonomia w ramach Hiszpanii i uznanie baskijskiego za język oficjalny na terenie Kraju Basków obok hiszpańskiego.
Od 2009 r. - Bezwzględne antyterrorystyczne działania podejmuje policja francuska, uniemożliwiając przeniesienie ośrodków ETA z Hiszpanii do Francji. W rezultacie organizacja praktycznie zawiesza działalność, ustają akcje terrorystyczne, a Baskowie doceniają życie w pokoju.
2018 r. - Organizacja ETA zostaje oficjalnie rozwiązana. Według udokumentowanych danych ETA zabiła niemal 900 osób. Swoistym podsumowaniem i rozliczeniem działalności ETA oraz postaw Basków jest nagrany w 2020 r. hiszpański film Patria w reżyserii Altora Gabilondo.
Z drugiej jednak strony rosyjskie służby specjalne wciąż próbują podsycać wśród Basków nastroje nacjonalistyczne, żeby destabilizować Hiszpanię jako część Unii Europejskiej.