Związek Irokezów
- X w. - Pochodzący z południa przodkowie Irokezów (jedno z możliwych tłumaczeń Irquois - Prawdziwy Wąż) zamieszkują obszary wokół Rzeki Świętego Wawrzyńca i na wschód od Wielkich Jezior. Przynoszą ze sobą znajomość kopieniaczego rolnictwa i tytoniu dotąd nieznane we wschodniej Kanadzie. W XI-XII w. staną się tu dominującą siłą gospodarczą i polityczną.
Dzielą się na plemiona Huron, Mohawk (co w ich języku oznacza ludożerców), Onondaga (Na Wzgórzu), Seneca (Pionowa skała), Erie oraz Irokezów właściwych.
- VIII-IX 1142 r. - Powstaje pierwsza konfederacja Irokezów. Opowiada o tym ustna tradycja, powołując się przy okazji na zaćmienie Słońca, które ma miejsce właśnie w tym czasie. Dwaj prorocy, szamani i mówcy Ayonwentah (przez wielu utożsamiany z wodzem Hiawatha z poematu H. W. Longfellowa) oraz Deganawida propagują ideę zawarcia trwałego pokoju między plemionami i przekonują do współdziałania przy zachowaniu autonomii każdego plemienia.
Do legendy przechodzi historia wodza Tadadaho z plemienia Onondaga, który długo nie chciał zawrzeć sojuszu. W końcu jednak to zrobił, a słowo tadadaho stało się tytułem duchowego przywódcy Związku. Tak powstaje Związek Irokezów zwany Ongwano Sionni, czyli Jesteśmy Jednym Domem lub Mieszkańcy Jednego Domu.
Konfederacja ma na celu przede wszystkim obronę przed plemieniem Huron i myśliwskimi plemionami Algonquin na północy. Związkiem rządzi rada 50 wojowników z głównych klanów, a dodatkowo rolę doradców pełni rada najmądrzejszych wojowników wybieranych bez względu na klan. Każdego lata odbywa się zjazd i narada przywódców plemion i wybitnych wojowników na terenie Onondaga znajdującym się w centrum Związku. Każde spotkanie kończy się podjęciem najważniejszych decyzji na następny rok, ucztą, zabawą i ulubioną grą w piłkę popychaną za pomocą długich kijów. W Związku Irokezów panuje rzeczywista równość wszystkich jego członków. Nawet jeńcy wojenni, jeśli chcą, mogą przyłączyć się do Związku, o ile nie zostali poddani torturom i zabici, a następnie zjedzeni w akcie rytualnego kanibalizmu, który ma służyć przejęciu siły zabitych wrogów.
- XV/XVI w. - Istnieją trzy silne konfederacje plemienne: Huron wokół jeziora Simcoe, Neutral nad jeziorem Erie i Irokez na południe od Rzeki Świętego Wawrzyńca. Małe plemiona Erie i Tobacco pozostają niezależne.
Wszystkie te konfederacje są zorganizowane podobnie - rada wodzów decyduje o polityce, ale każde plemię zachowuje daleko posuniętą autonomię. Gospodarka opiera się na rolnictwie (głównie uprawa kukurydzy), myślistwie i rybołówstwie.
Każde plemię jest rządzone przez własnego wodza (znanego jako sachem) wybieranego w demokratycznym głosowaniu. Ogromną rolę odgrywają religijne i klanowe związki wojowników skupiające się wokół określonych totemów, zwykle zwierzęcych jak żółw, niedźwiedź, wilk... Charakterystyczne jest to, że związki i bractwa są ponadplemienne. Centralną osobą w każdej rodzinie jest matka a nie ojciec, chociaż wodzami plemion są zawsze mężczyźni.
- Koniec XVI w. - Związek jest złożony z pięciu spokrewnionych ze sobą plemion: Mohawk, Oneida (Pionowo Stojąca Skała) na południe od Rzeki Świętego Wawrzyńca, Onondaga, Cayuga (Tam, Gdzie Wyrzucono Szarańczę) oraz plemię Seneca na południe od jeziora Ontario.
Ludność utrzymuje się z rolnictwa i myślistwa. Rolnicy pracują na polach położonych poza wioskami. Ich posiłki (zwykle dwa lub trzy dziennie) opierają się na kukurydzy, fasoli i dzikim ryżu, ewentualnie z dodatkiem mięsa zwierząt upolowanych bądź hodowlanego indyka.
XVI/XVII w. - Związek Irokezów liczy około 5000 członków i jest lokalną potęgą zarówno w kategoriach militarnych jak i politycznych. Na początku XVII w. zaczynają się handlowe kontakty z białymi - Irokezi zaopatrują się w broń palną.
1609 r. - Zaczyna się seria wojen zwanych bobrowymi, ponieważ chodzi po części o tereny, gdzie poluje się na bobry. Irokezi walczą przeciw Francuzom i Huronom.
1647 - 1660 r. - Wojna Irokezów przeciwko francuskim kolonistom nad Rzeką Świętego Wawrzyńca.
W 1660 r. pod Long Sault Związek Irokezów pokonuje sprzymierzone z Francuzami plemiona Huron, Tobacco, Neutral, Erie i Susquehanna (z grupy Algonquin) i poszerza swoje terytorium. Zwycięscy Irokezi oblegają nawet miasto Quebec, którego jednak nie są w stanie zdobyć.
- 1660 - 1680 r. - Władza Związku Irokezów rozciąga się od rzeki Hudson aż do jeziora Huron.
Konfederacja staje się w ten sposób zagrożeniem dla interesów kolonialnych potęg, które muszą się liczyć z siłą Irokezów. Wpływy Związku sięgają daleko poza granice jego bezpośredniego zwierzchnictwa. Obejmują plemiona z grupy Algonquin na północ od Rzeki Świętego Wawrzyńca i Wielkich Jezior, plemię Erie na południe od jeziora o tej samej nazwie, plemiona Shawnee, Illinois i Miami w dorzeczu Ohio oraz północnych Czirokezów.
Irokezi popierają Brytyjczyków przeciw Francuzom i sprzymierzonym z nimi Huronom. Irokescy wodzowie zostają nawet zaproszeni do Londynu i odbywają podróż za Atlantyk, a w Anglii malarz J. Verelst wykonuje ich portrety.
1665 r. - 1300 francuskich żołnierzy wypiera Irokezów znad Rzeki Świętego Wawrzyńca.
1685 r. - Związek Irokezów liczy około 16 tysięcy członków, przede wszystkim dzięki przyjmowaniu uciekinierów przed białymi (na przykład resztki Delawarów). Jest to szczyt potęgi Związku.
XVIII w. - Powstaje wampum, czyli kolorowy pas tkaniny, na której są wyszywane wzory jako zapis wyników obrad wodzów i wojowników, dokument podjętych decyzji oraz symboliczny opisem przeszłości. Wampum nosi w sobie zjednoczoną energię poprzednich pokoleń i współczesnych Indian, jest więc widomym znakiem ciągłości tradycji. Dlatego też stare wampumy są pieczołowicie przechowywane w specjalnych chatkach wampumów, które stanowią irokeskie archiwa.
Lata 1720. - Osadnicy stopniowo zmniejszają terytorium Irokezów.
1722 r. - Plemię Tuscarora zostaje wyparte z Północnej Karoliny przez Brytyjczyków i wstępuje do Związku Irokezów.
1756 - 1763 r. - Irokezi pomagają Brytyjczykom w wojnie z Francją, decydując w końcu o ich zwycięstwie.
Jednak w następnych latach brytyjscy osadnicy stopniowo zajmują ziemie Irokezów, osłabiając Związek, a władze kolonialne nie bronią praw Indian do ich terytorium.
- 1775 r. - Thayendanegea (umrze w 1807 r.), znany wśród białych jako Joseph Brant, zostaje wodzem Mohawk.
Wychowali go Brytyjczycy, co decyduje o jego probrytyjskiej polityce i zwalczaniu Amerykańskiej Rewolucji.
Lata 1776 - 1783, 1812 - 1814 - Coraz wyraźniej postępuje rozpad Związku Irokezów na plemiona popierające Amerykanów i te, które opowiadają się za Brytyjczykami. Po stronie Wielkiej Brytanii walczą plemiona Mohawk, Onondaga, Cayuga i Seneca, a po stronie amerykańskiej Oneida i Tuscarora.
1783 r. - Po pokonaniu Brytyjczyków zwycięscy Amerykanie wysiedlają probrytyjskie plemiona do zamkniętych rezerwatów. Na dawnych terenach pozostają tylko Oneida i Tuscarora. Natomiast plemię Mohawk pod wodzą Thayendanegea przenosi się do brytyjskiego Ontario.
XIX - XX w. - Zanik Irokezów powodowany niszczeniem tradycji (chrystianizacją), rozpadem struktur społecznych (upadek tradycji rodowych) i chorobami zawleczonymi z Europy (odra, ospa, gruźlica), które są zabójcze dla Indian.
Część Irokezów popada w alkoholizm i stacza się na dno społeczeństwa stworzonego przez białych. Inni jednak przystosowują się do nowych warunków, zdobywając uznanie na przykład jako monterzy i robotnicy pracujący na dużych wysokościach podczas budowy wieżowców (nie cierpią na lęk wysokości).
W XX w. resztki Irokezów mieszkają w rozproszonych osadach i już nie stanowią jednej siły. Najważniejsze irokeskie osady to Oneida i Onondaga na ich dawnym terytorium, Allegany i Cattaraugus na wschód od jeziora Erie, Six Nations i Oneida na północ od jeziora Erie, Tyendinaga na północnym brzegu jeziora Ontario, Akwesasne (St. Regis) nad Rzeką Świętego Wawrzyńca, Kahnawake koło Montrealu i Gibson na wschód od jeziora Huron.
- 1950 r. - Irokezi, formalnie kontynuatorzy Związku Irokezów, zwracają się do Organizacji Narodów Zjednoczonych i do władz Stanów Zjednoczonych o poszanowanie ich praw, demokrację i powstrzymanie procesu biednienia spowodowanego ekspansją amerykańskiego kapitału.