Północny Kaukaz
- 4./3. tysiąclecie p.n.e. - Od Kaukazu po Wołgę i Krym panują stepowe kultury pontyjskie. Na Kaukazie są obecne ludy Nakh i tureckie. Koczujący myśliwi i zbieracze stopniowo ustępują hodowcom i rolnikom reprezentującym kulturę majkopską znającą brąz.
Na północ od Kaukazu rozwija się stepowa kultura grobów jamowych z charakterystycznymi pochówkami szkieletowymi w jamach przykrytych ziemnymi kopcami. Przedstawiciele tej kultury to głównie hodowcy, a językowo to ludność protoindoeuropejska.
Początek 1. tysiąclecia p.n.e. - Północny Kaukaz jest zdominowany przez Kimerów.
X - IV w. p.n.e. - Kultura kubańska (od rzeki Kubań) zna brąz, a potem żelazo.
VII w. p.n.e. - Irańskie plemiona Scytów dominują na północ od Kaukazu i przenikają aż na stoki gór.
1. tysiąclecie p.n.e./1. tysiąclecie n.e. - Irańskie plemiona Alamanów (Alanów) zamieszkują ziemie na północ od Kaukazu, a na zachodzie ich siedziby rozciągają się aż po Dunaj. Przez kaukaskie przełęcze (słynny szlak Darialan) sporadycznie przenikają na południowe stoki Kaukazu. Utrzymują się głównie z pasterstwa.
Wszystkie ludy północnego Kaukazu, w tym Alamanowie a później Osetyńcy, Ingusze, Czeczeni i Czerkiesi opowiadają o mitycznych przodkach zwanych Nartami. Nartowie mieli być zawołanymi wojownikami, którzy niemal czcili swoje miecze. Według legendy jeden tych mieczy utkwił w ziemi, a mógł go wydobyć jedynie wybrany, szczególnie szlachetny wojownik, którego zadaniem była walka ze złem. Uderza podobieństwo tych opowieści do celtyckich legend o Królu Arturze.
- Po 370 r. n.e. - Hunowie podbijają Alamanów.
Wielu Alamanów przyłącza się wtedy do Hunów i wraz z nimi rusza na zachód, docierając aż do Niziny Panońskiej. W ciągu około 50 lat Hunowie i Alamanowie oraz ich germańscy sprzymierzeńcy Wizygoci i Wandalowie maszerują przez całą Europę, pustosząc i rabując. Poprzez Gibraltar i północną Afrykę docierają na wyspy Morza Śródziemnego. Co ciekawe, ślad tego rozbójniczego rajdu przetrwa ponad półtora tysiąca lat w postaci szczególnej struktury chromosomu Y charakterystycznej dla Alamanów i Osetyńców. Podwyższony procent nosicieli tego chromosomu jest obserwowany w XX i XXI w. na wyspach zachodniego Morza Śródziemnego.
Alamanowie, którzy pozostali na ziemiach przyległych do Kaukazu zaczynają organizować silniejsze struktury polityczne.
VI w. - Dominują Awarowie, a na północnym Kaukazie są obecni tureccy Bułgarzy (VII-XII w.). Po ich zaniku tureckie ludy na Kaukazie to głównie Bałkarowie i Karaczajowie oraz dalej na północ Kumycy.
Od VII w. - Albania ulega turkizacji.
Na północnych stokach Kaukazu spotykają się chrześcijaństwo (z Gruzji i Albanii) oraz islam (od Arabów).
VIII - IX w. - Koczowniczy, pasterscy Kasogowie (na północ od Abchazji) i Alamanowie płacą daninę Chazarom.
IX w. - Schrystianizowani Alamanowie tworzą królestwo Alanię na północnych stokach Kaukazu.
To silne państwo jest sojusznikiem Gruzji, zwłaszcza wobec ekspansji ludów tureckich. Na przykład w roku 1121 Alania i Gruzini wspólnie pokonują Seldżuków w bitwie pod Didgori, co decyduje o wypchnięciu Seldżuków z Kaukazu. Alamański książę Dawid Sosłan będzie zaś mężem gruzińskiej królowej Tamary.
XII - XV w. - Większość ludów północnego Kaukazu przyjmuje chrześcijaństwo.
Lata 1230. - Mongołowie niszczą Alanię. Część Alamanów przenosi się w niedostępne góry, dając początek Osetyńcom. Inna grupa ucieka na zachód, docierając w końcu aż na Węgry i tam za przyzwoleniem Beli IV osiedla się jako lud Jasów wasalny wobec węgierskich królów.
XIII - XIV w. - Mongołowie spychają tureckich Karaczajów w głąb gór na północy Kaukazu.
Na zachodzie dominują Czerkiesi (od tureckiego czeri - żołnierz) znani też jako Adyge (w języku czerkieskim atte i ghi - góry i morze) lub Kabardyni, a na wschodzie Czeczeni i wyodrębnieni z nich Ingusze (zwący się Gałgaj). Na ogół Czerkiesi są wasalami Mongołów, a potem Chanatu Krymskiego i Turcji. Słyną jako najemni żołnierze służący w rozmaitych armiach.
XVI w. - Czerkiesi szukają sojuszu z Moskwą przeciwko Tatarom. W 1552 r. przybywa do Moskwy pierwsze czerkieskie poselstwo życzliwie przyjęte przez Iwana IV Groźnego, który dąży do opanowania ziem na południe od posiadłości moskiewskich. Jeszcze w tym samym roku Moskwa i Czerkiesi razem zdobywają tatarski Kazań, a cztery lata później Astrachań.
Druga połowa XVI w. - Północny Kaukaz jest coraz mocniej związany z Moskwą. Nieprzypadkowo w 1561 r. Iwan IV Groźny poślubia czerkieską księżniczkę, która zostaje carycą Marią.
1565 - Turcja podbija Czerkiesów.
Od drugiej połowy XVII w. - Wszystkie ludy północnego Kaukazu od Czerkiesów do mieszkańców Dagestanu, Czeczenii i Inguszetii pod wpływem Turków porzucają chrześcijaństwo i przechodzą na islam. Bałkarowie i Karaczajowie przyjmują też arabskie pismo (XVIII w.).
1774 r. - Po pokonaniu Turcji Rosjanie zajmują Kabardię na północ od Kaukazu.
1774 r. - Osetyńcy zagrożeni przez Turków wysyłają do Petersburga poselstwo z prośbą o opiekę i przyłączają się do państwa carów. Południowa cześć ziem osetyjskich pozostaje jednak pod władzą Gruzji, a jedynie północna, czyli Alania, trafia w ręce Rosji. Część południowa dostanie się pod panowanie Rosji w roku 1801 wraz z całą Gruzją.
Centrum kraju jest Władykawkaz nad Terekiem na początku transkaukaskiego szlaku Darialan.
Początek literatury Osetyńców zapisywanej alfabetem rosyjskim. Osetia szybko przyjmuje kulturę rosyjską i rozwija się ekonomicznie (na przykład powstają kopalnie srebra). Drogi przez Kaukaz ułatwiają przenikanie Osetyńców do Gruzji.
- 1777 r. - Rosjanie budują twierdzę Stawropol i na południowy wschód od niej drugą twierdzę Gieorgijewsk. Rosyjskie oddziały przekraczają rzekę Terek, dotąd granicę wpływów Rosji oraz plemion Kaukazu.
Nad Kubaniem Kozacy zakładają Jekaterynodar (1794), pełniący rolę wojskowej bazy w trakcie podboju Czerkiesów (Adyge).
1810 r. - Ingusze przyłączają się do Rosji, aby uniknąć podboju przez Turcję.
1813 r. - Rosjanie podbijają Dagestan (północ dawnej Albanii) we wschodnim Kaukazie.
1844 r. - Rosjanie zakładają nad Morzem Kaspijskim twierdzę Pietrowskoje jako ośrodek rosyjskiej władzy nad Dagestanem. Z czasem wokół twierdzy wyrośnie miasto, które w 1921 r. otrzyma nazwę Machaczkała. Stanie się ono głównym obok Derbentu centrum Dagestanu.
Lata 1820. - Dagestański wojownik Szamil prowadzi partyzancką wojnę z Rosją o wyzwolenie Kaukazu.
Popierają go między innymi Czeczeni. Szamil zdobywa zasłużoną sławę bohatera ludów kaukaskich, choć ostatecznie ponosi klęskę w starciu z potężną Rosją i musi zgodzić się na pokój.
O charakterze wojowników świadczy pewien epizod: kiedy Szamil jedzie podpisać kontrowersyjną umowę pokojową, jego towarzysz Bajsangur woła za nim. Jednak Szamil nie odwraca się, ponieważ wie, że na Kaukazie człowiek honoru nie strzeli mu w plecy, choć chciałby to zrobić, aby udaremnić zawarcie niekorzystnego pokoju z Rosją. Tak więc Szamil poddaje się Rosjanom, a Bajsangur będzie walczył do końca życia.
1827 r. - Rosja podbija Bałkarię.
Po 1856 r. - Rosja pokonana w wojnie krymskiej postanawia zemścić się i wytępić ludy kaukaskie, które stanęły po stronie Turcji. W ciągu kilku lat przeprowadza planową eksterminację Czerkiesów, systematycznie mordując wieś po wsi, a niedobitki wypędzając.
1859 r. - Mimo zaciekłego oporu Czeczenia zostaje podbita i włączona do Rosji.
Niziny i doliny opanowują Rosjanie z centrum w Groznym, ale w górach wciąż tli się partyzancka wojna.
Do 1861 r. - Polski inżynier Bolesław Statkowski prowadzi budowę transkaukaskiej drogi wzdłuż dawnego szlaku Darialan. Powstaje w ten sposób Gruzińska Droga Wojenna przystosowana do przerzucania armii i transportu kołowego z Władykawkazu przez Kazbegi i przełęcz Krestowyj Pieriechod do Tbilisi.
1862 r. - Zaczyna się ostatnia ludobójcza kampania rosyjskiej armii przeciwko Czerkiesom: osady są palone, ludność mordowana, kobiety masowo gwałcone, a ocalali mieszkańcy są wypędzani i prowadzeni w długich konwojach do miejsc przymusowego osiedlenia. Łącznie w rezultacie mordów i okrutnego traktowania wygnańców ginie niemal milion ludzi. Czerkiesi stają się mało znaczącą mniejszością, a większość ocalałych przenosi się na obszary tureckie. Potem w dokumentach tureckich nazwą Czerkiesów obejmuje się wszystkich, którzy uciekli z Kaukazu przed rosyjskimi prześladowaniami.
Wysiedlenia trwają do 1867 r., a na miejsce Czerkiesów zostają sprowadzeni Kozacy z Kubania.
1878 r. - Kolejne antyrosyjskie powstanie Czeczenów zostaje utopione w morzu krwi.
Koniec XIX w. - Pod wpływem Rosji Czeczeni i Ingusze zamieniają koczowniczy tryb życia na osiadły. Wiąże się to z rozwojem rosyjskiego przemysłu naftowego. Trwa rusyfikacja Czeczenii i Inguszetii.
Po 1917 r. - Prawosławni, zrusyfikowani Osetyńcy stają na ogół po stronie białogwardzistów generała Denikina, pamiętając dobre traktowanie przez carskie władze. Muzułmańscy Ingusze i Czeczeni zaś, którzy od lat walczą z Rosją, popierają bolszewików. Szybko jednak okaże się, że również bolszewicy nie godzą się na wolność Kaukazu.
1920 r. - Antyrosyjskie powstanie Said-Beka w Czeczenii. Po spacyfikowaniu kraju w 1928 r. zaczyna się napływ Rosjan.
1921 r. W styczniu odbywa się zjazd ludów kaukaskich we Władykawkazie.
Reprezentujący bolszewików Stalin obiecuje im wolność, ale wbrew tym zapowiedziom powstają jedynie autonomiczne obwody w ramach bolszewickiej Rosji, gdzie Rosjanie dominują:: Adyge, czyli Czerkiesi (1922), Czeczenia (1922), Dagestan (1922) oraz Inguszetia (1924).
Tatar Sułtan Galijew za głoszenie muzułmańskiego komunizmu na Kaukazie trafia do więzienia (1923) i kilka lata później zostaje zamordowany.
1934 r. - Po czeczeńskich buntach przeciw kolektywizacji rolnictwa (1929, 1932) powstaje formalnie autonomiczna Republika Czeczeńsko-Inguska ze stolicą w Groznym, w rzeczywistości część sowieckiej Rosji.
1942 - 1944 r. - Walki sowiecko-niemieckie o północny Kaukaz zakończone wyparciem Niemców.
1944 r. - Sowieci przymusowo wysiedlają Czeczenów i Inguszów do Kazachstanu za sprzyjanie Niemcom, ponieważ oba narody miały nadzieję, że po upadku Związku Sowieckiego odzyskają wolnośćn i skończy się rusyfikacja. Tym, którzy przeżyli zsyłkę władze sowieckie pozwolą wrócić do reaktywowanej autonomicznej Republiki Czeczeńsko-Inguskiej dopiero w 1957 r.
Natomiast lojalni wobec Sowietów Osetyńcy otrzymują autonomiczne regiony w Rosji (Północna Osetia) i w Gruzji (Południowa Osetia) na północny zachód od Tbilisi oraz Prigorodnyj Rajon zabrany Inguszetii. Podzielenie Osetyńców między różne jednostki administracyjne ma służyć osłabianiu osetyńskich ambicji kulturowych i politycznych.
Na wszystkich tych obszarach jest prowadzona intensywna rusyfikacja i osiedlają się Rosjanie, którzy po kilkudziesięciu latach staną się większością. Rosjanie przez dziesięciolecia prowadzą politykę skłócania ludów Kaukazu, aby je sobie ostatecznie podporządkować (na przykład Breżniew preferuje Osetyńców we władzach Inguszetii a Inguszów w rządzie Osetii).
Przy poparciu Sowietów Osetyńcy po raz pierwszy w historii uzyskują liczebną przewagę nad Gruzinami w Południowej Osetii. Również po raz pierwszy od kilkuset lat Osetyńcy i Gruzini traktują się wrogo, o co właśnie chodzi Sowietom, którzy pragną skłócić, a potem wytępić lub zrusyfikować oba narody.
- Po 1989 r. - Po rozpadzie ZSRS kilkadziesiąt nierosyjskich ludów północnego Kaukazu zostaje w granicach Rosji, ponieważ za czasów sowieckich stanowiły część Rosyjskiej Republiki Związkowej.
Teoretycznie autonomię otrzymują: Dagestan (stolica Machaczkała), Czeczenia (Grozny), Inguszetia (Nazran), Północna Osetia (Władykawkaz), Republika Kabardyjsko-Bałkarska (Nalczik), Republika Karaczajsko-Czerkieska (Czerkiesk) i Adyge (Majkop), ale Rosjanie dominują we wszystkich tych regionach i dążą do ich pełnej rusyfikacji.
Wykorzystują do tego konflikty zapoczątkowane dużo wcześniej, Na przykład zamieszkany przez Inguszów tak zwany Prigorodnyj Rajon niegdyś celowo oddany Osetyńcom staje się powodem ich sporu z Inguszami, co ułatwia Moskwie wtrącanie się w sprawy Zakaukazia.
- XI 1991 r. - Zjazd czeczeńskich wodzów i klanów ogłasza niepodległość Czeczenii.
Prezydentem zostaje Dżochar Dudajew, dawny generał sowieckiego lotnictwa.
- 1992 r. - Rosjanie próbują siłą zmusić Czeczenów do uległości. Rosyjskie czołgi T-80 mają zgnieść opór, lecz okazuje się, że pozbawieni czołgów Czeczeni niszczą wrogie pojazdy z broni ręcznej. W ciągu kilku dni Rosjanie tracą ok. 200 czołgów oraz 2000 żołnierzy i muszą opuścić Czeczenię
Niestety, czeczeńskie państwo jest biedne i słabe gospodarczo. Wkrótce staje się centrum handlu bronią i narkotykami. Kraj pogrąża się w anarchii i biedzie, a poza tym ciąży do islamskich fundamentalistów i wprowadza prawo koraniczne.
1992 r. - Konflikt zbrojny między Inguszami, którzy chcą odzyskać Prigorodnyj Rajon i Osetyńcami wykorzystuje Rosja, żeby spacyfikować obie strony. Rosyjska armia dokonuje przy tej okazji planowej eksterminacji kilku tysięcy Inguszów.
11 XII 1994 r. - Rosyjska armia wkracza do Czeczenii pod pretekstem walki z islamistami.
Czeczeni odpowiadają terrorem i zamachami; na przykład w 1995 r. Szamil Basajew atakuje szpital w Budionnowsku. Po zabiciu Dudajewa przez Rosjan prezydentem zostaje A. Maschadow, który pokonuje Basajewa w wyborach (1996). W roku 1997 Maschadow podpisuje pokój z Rosją. Co prawda staje się rosyjskim wasalem, lecz kraj wciąż zachowuje autonomię, co budzi złość w Moskwie.
1999 r. - Szamil Basajew na czele armii wkracza do Dagestanu zmierzając do usunięcia wpływów Rosji.
IX 1999 r. - Rosyjskie służby specjalne na rozkaz Putina organizują bombowe zamachy przeciw własnej ludności, żeby oskarżyć o to Czeczenów. W Bujnaksku na terenie Dagestanu (4 IX), w Moskwie (8 IX i 13 IX) i Wołgodońsku (16 IX) ginie łącznie 313 osób a rany odnoszą 932 osoby.
Pod pretekstem walki z terrorystami Rosjanie napadają Czeczenię i dokonują ludobójstwa na wielką skalę, systematycznie wybijając całe wioski. Walczą z nimi militarne ugrupowania islamistów Dżamaat (Dagestan, Karaczajo-Czerkiesja) i Jarmuk (Kabardo-Bałkaria).
Okrucieństwa obu stron, a przede wszystkim tortury, gwałty i mordy popełniane przez wojska rosyjskie, opisuje Anna Politkowska, rosyjska dziennikarka ukraińskiego pochodzenia i działaczka na rzecz praw człowieka.
- Od 2001 r. - Bezrobocie (do 70%), bieda oraz samowola i rabunkowa gospodarka lokalnych rosyjskich przywódców skłaniają mieszkańców Kaukazu do popierania islamistów, którym przewodzi Basajew.
W 2002 r. Czeczeni zajmują w Moskwie teatr z 800 widzami, żądając wycofania Rosjan z Czeczenii. Rosyjskie służby specjalne nie podejmują negocjacji, lecz wpuszczają do teatru trujący gaz i wybijają obezwładnionych terrorystów. W rezultacie giną wszyscy Czeczeni oraz ponad stu zakładników w większości otrutych gazem.
W czerwcu 2004 r. islamiści na jeden dzień opanowują Nazran, mordują zwolenników Moskwy i rabują broń.
1 września 2004 czeczeńscy terroryści zajmują szkołę w Biesłanie (Osetia) z ponad 1200 zakładnikami - podczas nieudolnego rosyjskiego ataku ginie 30 bandytów i 372 zakładników (połowa to dzieci), a 700 jest rannych.
A. Politkowska lecąca z Moskwy do Biesłanu, żeby zrobić reportaż ledwo przeżywa próbę otrucia, lecz nie może tego udowodnić, bo próbki trucizny rzekomo zaginęły.
Czeczeni zaś wciąż walczą stosując metody terrorystyczne. W grudniu 2004 r. obrabowują skład broni w Nalcziku, a w październiku 2005 r. atakują miasto (kilkaset ofiar) w odwecie za aresztowanie terrorystów.
2007 r. - Ahmed Zakajew ucieka do Europy i staje na czele emigracyjnego rządu Czeczenii. Mimo że Rosja ogłasza Zakajewa terrorystą, Brytyjczycy widzą w nim bojownika walczącego z rosyjską okupacją i przyznają mu azyl polityczny. W Czeczenii pozostało jeszcze ok. 200 tysięcy Czeczenów, ok. 200 tysięcy zostało wymordowanych przez rosyjskie wojsko (od 1994 r.), a 600 tysięcy uciekło za granicę. W ten sposób Moskwa zajmuje zrujnowany kraj, aby realizować plan rusyfikacji Czeczenii.
2008 r. - Gruzja próbuje odzyskać kontrolę nad Południową Osetią, co wywołuje zbrojny atak Rosji na Gruzję, a zależne od Rosji Abchazja i Osetia zrywają związki z Gruzją. Szybko się jednak okazuje, że w Abchazji i Osetii pod władzą Rosji załamuje się turystyka, która wcześniej przynosiła duże zyski, gospodarka podupada, a ludność gwałtownie biednieje.