Kalifat w Azji Środkowej, Samanidzi, Oguzowie, Karachanidzi i Turcy Seldżuccy
- IX w. - Zaczyna się rozwój muzułmańskiej literatury i nauki w Azji Środkowej.
W tym czasie działają tutaj na przykład Ibn Kutajba (828-889) - historyk i literaturoznawca; Al-Farghani - znany astronom, geograf i podróżnik z Fergany; Abu Maszar Dżafar ibn Muhammad ibn Umar al-Balchi (787-886) - słynny perski zbieracz Hadisów, matematyk, astronom i astrolog.
IX w. - Na wschód od gór Pamir i Karakorum dominują Tybetańczycy, którzy sprytnie wykorzystują spadek znaczenia Cesarstwa Chińskiego, aby umocnić własną pozycję międzynarodową i stać się lokalnym mocarstwem.
IX - X w. - Turecki lud Oguzów jest dominującą grupą między Morzem Kaspijskim, Atrekiem i Irtyszem.
W IX w. Oguzowie zakładają plemienne konfederacje: Sałyr nad dolną Syr-darią, Gajy-Bajat na Pogórzu Kazachskim oraz Jazyr między Jeziorem Aralskim i Morzem Kaspijskim. Oguzowie Sałyr prowadzą krwawe walki z Pieczyngami.
- 820 r. - Arabski wódz Tahir ibn al-Husajn zostaje namiestnikiem krajów na wschód od Bagdadu, a w roku 822 zdobywa faktyczną niezależność od Kalifatu.
Do głosu dochodzą też lokalne rody i muzułmańscy wodzowie zasłużeni podczas podboju Azji Środkowej, jak na przykład Samanidzi. Według rodowej tradycji praprzodkiem Samanidów był żyjący w pierwszej połowie VIII wieku Saman (lub Samanchuda), Pers służący na dworze arabskiego namiestnika Chorasanu. W roku 819 czterej wnukowie Samana otrzymali namiestnictwa Samarkandy, Fergany, Czaczu i Heratu.
Dopiero Ahmad, który przeżyje pozostałych braci, skupi w swoim ręku władzę nad wszystkimi czterema krajami.
840 r. - Tureckie plemię Karłuk wyparte ze wschodu przez Ujgurów osiedla się na stepach Azji Środkowej.
864 - 892 r. - Po śmierci Ahmada z dynastii Samanidów władzę nad Samarkandą, Ferganą, Czaczem i Heratem przejmuje jego najstarszy syn Nasr ibn Ahmad. Tylko formalnie jest zależny od słabnących Tahirydów i odległych Abbasydów z Bagdadu.
Za panowania Samanidów miasto Czacz, przez Arabów zwane Al-Szasz, zyskuje nową nazwę Binkath.
874 r. - Samanida Nasr ibn Ahmad w miejsce tahirydzkiego namiestnika Buchary wprowadza swojego młodszego brata Ismaila ibn Ahmada (892-907). Ten zaś okazuje się tak sprawnym władcą, że zyskuje ogromne poparcie swoich poddanych i w roku 888 pokonuje Ahmada. Nie zabija go jednak, a nawet formalnie nadal uznaje się za wasala Ahmada, lecz w zamian zostaje oficjalnie wyznaczony na jego następcę. To oznacza właściwy początek samanidzkiego emiratu Azji Środkowej.
Od 875 r. - Abbasydzi uznają Samanidów za swoich namiestników w Azji Środkowej, ale w roku 898 prawa do prowincji Mawarannahr przekazują Amr ibn Lajsowi z dynastii Saffarydów. Chodzi o skłócenie zbyt silnych wasali.
IX/X w. - Szybki rozwój kultury Azji Środkowej dzięki kontaktom z Azją Zachodnią.
Około 870 r. rodzi się wszechstronny uczony i filozof Al-Farabi: studiuje w Damaszku, a działa głównie w Bagdadzie.
Pers Abu Abd Allah Dżafar Rudaki (zmarły w roku 940/941) jest genialnym poetą i muzykiem działającym na dworze Samanidów. Jest autorem słynnego przekładu zbioru indyjskich baśni Kalila i Dimna i powszechnie uważa się go za twórcę literatury tadżyckiej.
W 915 r. przychodzi na świat tadżycki poeta Abu Szakur Balchi.
Wielką rolę w tworzeniu literatury tadżyckiej odgrywa też genialny perski poeta Firdausi Ferdousi, autor sławnego poematu Szach Name, który stanie się wzorcem dla Tadżyków.
899 - 900 r. - Samanidzki władca Ismail ibn Ahmad rozbija Saffarydów w dwóch bitwach, odbiera im Chorasan i w końcu niszczy ich państwo.
Początek X w. - Sałyr i Gajy-Bajat łączą się w państwo Oguzów z centrum w Jangikent nad Syr-darią.
X w. - Abul Wafa. Znany tadżycki uczony, zajmuje się między innymi trygonometrią.
Od X w. - Wschodniotureckie plemiona Ujgurów zajmują kotliny Dżungarską i Kaszgarską oraz wschodnie Tien Szan, ostatecznie wypierając i asymilując indoeuropejskich Tocharów. Przejmują stare miasta na Szlaku Jedwabnym: Kaszgar, Hanoi (na wschód od Kaszgaru), oazę Turfan i inne.
907 - 913 r. - W Chorasanie rządzi Ahmad, syn Ismaila, z dynastii Samanidów.
Samanidzkie państwo wchodzi w złoty okres. Szlaki handlowe zapewniają wysokie dochody, ludność cieszy się dobrobytem, a podatki są niskie. Silna armia zapewnia bezpieczeństwo rolnikom, chroniąc ich przed najazdami koczowników ze stepu.
- 913 - 943 r. - Nasr II (syn Ahmada) rozszerza granice państwa Samanidów.
Buchara i Samarkanda stają się centrami kultury, dorównującymi Bagdadowi i Damaszkowi. Bucharę otaczają potężne mury obronne, a miasto zdobią piękne budowle, jak na przykład słynne mauzoleum Ismaila Samanidy (IX/X w.).
Emirowie Buchary biją własne dinary.
- Po 930 r. - Jabgu (władca) Ganły-Jula, zaczyna ekspansję Oguzów na zachód.
W trakcie walk z Pieczyngami, Baszkirami, tureckimi Bułgarami a potem Chazarami docierają aż do Wołgi. Niektórzy służą Chazarom, na przykład Dukak, przywódca klanu Ghuzz, i jego syn Seldżuk (jako sübasza, czyli generał).
- 940 r. - Karłucy i inne tureckie plemiona łącznie z resztkami Ujgurów zakładają państwo pod rządami dynastii Karachanidów (Kara Chanidzi). Jego pierwszymi władcami są Bilgä Kül Qadir-chan oraz Arsłan-chan Nasir.
Monarchia Karachanidów będzie pierwszym tureckim państwem, które przyjmuje islam.
Księstwo Czacz jest wasalem Karachanidów, którzy wprowadzają nową nazwę jego stolicy Taszkent (tureckie tasz - kamień i perskie kand - miasto).
- 943 - 954 r. - Po usunięciu Nasra II, państwem Samanidów rządzi jego syn Nuh I.
Kolejni samanidzcy władcy to: Abd al-Malik I (954-961, syn Nuha I), Mansur I (961-976, brat Al-Malika I), Nuh II (976-997, syn Mansura I, daje Chorasam Ghaznewidom jako swoim wasalom) i Mansur II (997-999, syn Nuha II).
961 - 976 r. - Perski wezyr Bal’ami zaczyna perską i tadżycką prozę, przekładając z arabskiego skrót historii At-Tabariego.
980 - 1037 r. - Genialny perski myśliciel Ibn Sina (w Europie znany jako Awicenna), syn ismaility Abdallaha urodzony w Afszan koło Buchary.
Słynie z niebywałej pamięci i inteligencji. Uczy się między innymi u słynnego lekarza Isy ibn Jahajema. Zajmuje się matematyką, astronomią, przyrodą, prawem, filozofią i medycyną. Po wyleczeniu Nuha II może korzystać ze wspaniałej biblioteki tego władcy w Bucharze. Sam jednak Ibn Sina nie chce się leczyć, aby żyć krótko, lecz intensywnie.
- Koniec X w. - Seldżuk odchodzi od Chazarów i swoje bydło gna nad Syr-darię, a potem do Buchary, gdzie przyjmuje islam. Początkowo jest wasalem Samanidów, lecz po ich upadku staje się niezależnym jabgu.
W rezultacie Oguzowie dzielą się na północnych Oguzów jangikenckich i południowych Oguzów seldżuckich.
992 r. - Chan Ilaq rządzący państwem Karachanidów zdobywa Bucharę, należącą do Samanidów.
994 r. - Ghaznewidzi podbijają ziemie na wschodzie państwa Samanidów.
999 r. - Chan Ilaq ostatecznie niszczy Samanidów (usuwa Abd al-Malika II, brata Mansura II); Ibn Sina ucieka z Buchary. Karachanidzi stają się panami stepów Azji Środkowej. Następny władca, Ahmad ibn Ali, doprowadzi Karachanidów do szczytu potęgi, lecz niedługo po jego śmierci państwo ulegnie rozkładowi.
1031 r. - Państwo Karachanidów dzieli się na część wschodnią, gdzie rządzi Abu Szodsza Sulajman (do roku 1056) i część zachodnią pod rządami Muhammada I Ibn Nasira (do roku 1052).
1037 - 1040 r. - Tugril Beg (lub Togruł-beg, wnuk Seldżuka, sułtan od roku 1038) rządzącemu państwem Ghaznewidów Masudowi I odbiera Merw i Najsabur. W roku 1040 wasalizuje Karachanidów.
1048 - 1131 r. - Omar Chajjam, szeroko znany astronom, matematyk i filozof działający na dworze Seldżuków.
1055 r. - Tugril Beg zdobywa Bagdad i rządzi nim do 1063. Zaczyna dynastię Wielkich Seldżuków.
Za Alp Arsłana (1063-1072, bratanek Tugril Bega) i Dżalal Ud-Din Malikszacha I (1072-1092, syn Alpa) Seldżucy zdobywają stolicę Armenii Ani i pokonują wojska Bizancjum pod Manzikartem (1071) na północ od jeziora Wan. Osiedlają się w Azji Mniejszej (1069) i zakładają lokalny sułtanat w Nicei (Kutalmisz, 1060-1075, wnuk Seldżuka, i Sulajman I, 1075-1086, syn Kutalmisza). Od 1084 stolicą seldżuckiej Azji Mniejszej jest Konya (Ikonium, Rum).
Alp zajmuje Aleppo (1070) i odbiera Fatymidom Mekkę oraz Medynę. Za Malikszacha I ogromne państwo Seldżuków rozciąga się od Kaszgaru w Azji Środkowej do Morza Kaspijskiego, Konstantynopola, Azji Mniejszej (Malikszach I rządzi sułtanatem Konya w latach 1086-1092), Jerozolimy i Mekki.
Rozkwit gospodarki i kultury, szczególnie za czasów wezyra Nizam al-Mulka z Persji.
Tradycja utrzymuje, że za Malikszacha powstaje tadżycko-perskie święto wiosny nawruz (nauruz), kiedy Słońce wchodzi w znak Barana.
1085 - 1086 r. - Tutusz I (syn Alp Arsłana) zaczyna syryjską linię Seldżuków. W 1086/1087 r. bezpośrednią władzę w Syrii sprawuje Wielki Seldżuk Dżalal Ud-Din Malikszach I, a w latach 1087-1094 Al-Hadżib.
1092 - 1094 r. - Wielkimi Seldżukami rządzi Mahmud I (syn Malikszacha I).
1092 - 1107 r. - Sułtan Kilidż Arsłan I (syn Sulajmana I) rządzący w Konya, odrzuca zwierzchność Wielkich Seldżuków.
Od 1094 r. - Wielcy Seldżucy przez ponad pół wieku utrzymują władzę nad Azją Środkową: Barkijaruk (do 1104 r.), Malikszach II (1104-1105, usunięty), Muhammad I Tapar (1105-1118) i Ahmad Sandżar (1118-1157), gubernator Chorasanu od 1097 r., który odsuwa od władzy syna Muhammada I. Jego samego pokona Kara Kitaj (1141), a ostatecznie usuną Oguzowie, kończąc dynastię Wielkich Seldżuków.
1094 - 1095 r. - Tutusz I po raz drugi rządzi Syrią i zakłada lokalną dynastię seldżucką: Radwan (1095-1113), Alp Arsłan al-Achras (1113-1114) i Sułtan Szach (1114-1123).
W ciągu XI-XII w. imperium Seldżuków ulega rozpadowi na coraz mniejsze państwa, z których najsilniejszym jest Konya. Dodatkowo w Palestynie i Syrii pojawiają się krzyżowcy, zwalczający seldżuckie państwa.
XII w. - Kaszgar staje się jednym z głównych centrów nestorianizmu.
XII w. - Buchara opanowana przez Karachanidów traci na znaczeniu. Wywołuje to osłabienie jej gospodarki i w konsekwencji niezadowolenie ludności. Lokalny ród Al-i-Burhan podnosi bunt i usuwa Karachanidów, zakładając własne państwo.
W tym czasie szczytowy okres rozwoju przeżywa miasto Merw nad Murgabem położone na szlaku handlowym łączącym Wschód i Zachód. W Merwie mieszka ok. 200 tysięcy ludzi, co czyni go jednym z największych miast świata w tej epoce.
XII w. - Początek XIII w. - Rozkwit sułtanatu Konya w Azji Mniejszej po krótkim bezkrólewiu w latach 1107-1110, związanym ze śmiercią Kilidż Arsłana I. Władzę sprawują jego synowie Szahanszach (1110-1116) i Masud I (1116-1155) oraz Kilidż Arsłan II (1155-1192, syn Masuda) i Kajchusrau I (syn Arsłana II) usunięty przez swego brata Sulajmana II (1196-1204).
1117 - 1194 r. - Dynastia seldżucka rządzi Irakiem i zachodnim Iranem do chwili podboju przez Chorezm.
W tym czasie panują: Mahmud II (do 1131 r., syn Muhammada I), Tugril II (1131-1134), Masud (1134-1152), Malikszach III (1152-1153), Muhammad II (1153-1159), Sulajman (1160), Arsłan (1160-1175), Tugril III (1175-1194).
1126 - 1190 r. - Sławny tadżycko-perski poeta Auhad Ad-Din Anwari.
1148 - 1210 r. - Ibn Omar Razi. Teolog, lekarz, astronom i matematyk pochodzący z miasta Herat (Syria).
1171 r. - Seldżucki wódz Salah Ad-Din (Saladyn) rozbija dynastię Fatymidów i zajmuje Egipt.
Początek XIII w. - Walki o tron Konya między Kilidż Arsłanem III (1204-1205, syn Sulajmana II) i Kajchusrauem I (ponownie 1205-1211). Sytuację ustabilizuje Kajkaus I (1211-1220, syn Kajchusraua I).
1207 - 1210 r. - Zachodni chanat Karachanidów zostaje zajęty przez Chorezm.
1218 r. - Wschodni chanat Karachanidów zostaje podbity przez Mongołów.
Najeźdźcy niszczą i łupią Taszkent (1219), ale miasto wkrótce podniesie się z popiołów.
- Do 1220 r. - Seldżucy tracą Iran, Samarkandę, Bucharę i Ghazni zajęte przez Chorezm.
W Bucharze wybuchł bunt ludności przeciw dynastii Al-i-Burhan. Znienawidzony władca został wypędzony, a Chorezm wykorzystał sytuację i podbił miasto.
1220 - 1237 r. - Sułtanat Konya przeżywa złoty okres, gdy panuje w nim sułtan Ala Ad-Din Kaj Kubad I (brat Kajkausa I).
1220 r. - Mongołowie zdobywają i niszczą Samarkandę.
1221 r. - Mongołowie zdobywają Kara Kitaj. Zaniepokojony chorezmijski szach Dżalal Ad-Din Mangüberti próbuje ich pokonać w otwartej walce, ale przegrywa i Chorezm wraz z całą Azją Środkową dostaje się pod władzę Mongołów.
W rezultacie, do XIV w. upadną wszystkie stare ośrodki miejskie: Kaszgar, Chotan, Turfan i inne. Miasto Taraz zostaje obrabowane. Upada również splądrowane miasto Jarhoto w Kotlinie Turfańskiej. W ciągu następnych stuleci wysychanie pobliskiego jeziora i postępujące pustynnienie okolicy (zmiana klimatu i wysuszenie Takla Makan) dokończą dzieła zniszczenia.
- 1243 r. - Najazd mongolski pustoszy sułtanat Konya po bitwie pod Köse.
Kajchusrau II (1237-1246, syn Kaj Kubada I) utrzymuje władzę, lecz lokalni książęta zyskują coraz większą niezależność.
- 1246 r. - Sułtanat Konya zostaje praktycznie podzielony między synów Kajchusraua II: Kajkausa II (1246-1261), Kilidż Arsłan IV (1248-1266) i Kaj Kubada II (1249-1254). Kajchusrau III (1266-1284, syn Arsłana IV) i jego syn Masud II (1284-1298) przywracają jedność państwa, lecz już nie potrafią odbudować dawnej potęgi.
Seldżucy tracą znaczenie, czego symbolem może być zdobycie Bagdadu przez Mongołów (1258).
1247 - 1325 r. - Pahlawan Mahmud, wielki poeta z Kunia Urgencz. Przechodzi do legend jako obrońca miasta przed najazdami.
1256 r. - Po spustoszeniu Konya przez Mongołów, na południu Azji Mniejszej powstaje tureckie księstwo Karaman ze stolicą w Laranda. Przetrwa ono do przybycia Osmanów (1483).
XIII/XIV w. - Kaj Kubad III (1298-1302, bratanek Masuda II) usuwa Masuda II i zostaje sułtanem Konya.
Masud II powraca jednak na tron Konya w 1302 r. Wyczerpujące wewnętrzne spory o władzę i ciągłe walki z księstwem Karaman ostatecznie niweczą siłę sułtanatu Konya.
- 1308 r. - Sułtanat Konya rozpada się za panowania sułtana Masuda III (1307-1308).
Ostatni przedstawiciel seldżuckiej dynastii umrze w 1377 r.