Wyspa Wielkanocna i Sala y Gomez
- XII/XIII w. - Żeglarze z Markizów przybywający na łodziach z bocznymi pływakami zasiedlają maleńką (zaledwie 163 km2) lesistą wyspę Rapa Nui jako najbardziej na wschód wysuniętą część Polinezji odległą o 2075 km od Pitcairn oraz 3600 km od Ameryki Południowej. Wysepka stanowi szczyt trzech wygasłych wulkanów z najwyższym Teravaka (507 m n.p.m.).
Miejscowa tradycja głosi, że pierwsi osadnicy pochodzili z dalekiej krainy, a do podróży nakłonił ich kapłan Haumaka, który we śnie odbył magiczny lot nad oceanem i z powietrza dostrzegł piękną wyspę Te Pito’o te Kāinga, co oznacza środek lub pępek świata. Po powrocie opowiedział o wyspie, a wódz Hotu Matua wysłał siedmiu zwiadowców w kierunku wskazanym przez kapłana. Kiedy wiadomość znalazła potwierdzenie, Hotu Matua poprowadził swój lud na nową wyspę. Tradycja głosi, że ich pierwszą osadą została Anakena z wygodnymi piaszczystymi plażami i dość dobrze osłonięta od burz.
Przybysze są rybakami, polują na tuńczyki, delfiny i ptaki (ok. 25 gatunków morskich i kilka lądowych) oraz uprawiają ziemię metodami żarowymi - wypalają i wycinają las, aby uzyskać pola uprawne. Sprowadzają taro, banany i kurczaki. Jednym z drzew użytkowych jest wielka (20 m wysokości) endemiczna palma Paschalococos disperta: jej orzechy są jadalne, sok przerabia się na alkohol, a liśćmi pokrywa dachy lub przerabia je na liny i maty. Wyspiarze używają drewna palmy do produkcji dużych łodzi.
Legendarny Ure przywozi kłącza słodkowodnej trzciny totora (Scirpus riparius pozornie podobna do trzciny z jeziora Titicaca w Andach). Trzcina służy do budowania mniejszych łodzi oraz wyrobu mat i plecionek.
Wraz z człowiekiem przybywają też szczury polinezyjskie, które dla ludzi są źródłem mięsa. Z drugiej jednak strony agresywne szczury zaczynają wyniszczać miejscowe rośliny, zwłaszcza owoce i sadzonki palm, oraz miejscowe zwierzęta.
Wyspiarze używają pisma obrazkowego rongo-rongo (zwykle na drewnianych tabliczkach) przypominającego pisma południowej Azji. Stosują też zaplatane sznurki jako pomoc ułatwiającą przypomnienie dawnych legend. Czczą wiele bóstw na czele z Makemake (Make Make), przedstawianym z okrągłymi oczami otoczonymi przez spirale. Ważnym sanktuarium Makemake jest bezludna wyspa Manu Motu Motiro Hiva.
Na brzegu oceanu klany budują kamienne platformy ahu, na których stawiają ogromne posągi moai, aby koncentrować energię mana. Posągi są wycinane ze względnie miękkiego tufu wulkanicznego i transportowane na brzeg oceanu. Siedem posągów upamiętniających siedmiu zwiadowców umieszczonych w rzędzie na platformie Ahu Akivi jest zwróconych twarzami do oceanu, a inne spoglądają w głąb wyspy.
- Od XII w. - Wyspą Wielkanocną rządzą potomkowie wodza Hotu Matui noszący tytuł ariki. Wódz początkowo dzieli wyspę między swoich ośmiu synów noszących imiona: Tu’u Maheke, Miru, Marama, Raa, Koro Orongo, Hotu Iti, Tupahotu i Ngaure. W następnych dziesięcioleciach jednak przewagę uzyskują dwa klany: na północnym zachodzie wyspy klan Ko tu’u Aro rządzony przez potomków wodza Miru, a na południowym wschodzie klan Hotu Iti.
Ich następcy będą panować przez ok. 600 lat, a według tradycyjnych list przechowywanych w pamięci najstarszych mieszkańców Wyspy Wielkanocnej do końca XIX wieku będzie ponad 80 ariki. Przez cały ten okres trwa rywalizacja między dwoma klanami, która czasem przeradza się w otwartą wojnę.
Kształtuje się arystokracja znana jako Długousi w opozycji do większości określanej mianem Krótkouchych. Posągi moai przedstawiają zazwyczaj Długouchych.
XVI - XVII w. - Kryzys ekologiczny dotyka Wyspę Wielkanocną. Wyniszczenie lasów palmowych przez przywiezione na łodziach szczury, które zjadają nasiona i wycinanie przez człowieka powoduje wyschnięcie gleb i niedobory wody. Wyspa nie ma strumieni, a jedynie bagniste jeziorka w kalderach trzech wulkanów. Giną endemiczne gatunki ptaków wybite przez człowieka i pozbawione miejsc do gniazdowania. Do połowy XIX wieku wymiera też endemiczny gatunek wielkiej palmy. Brak drewna na łodzie ogranicza rybołówstwo, zwiększając intensywność polowań na ptaki, co prowadzi do ich wytępienia. Brak drewna potrzebnego do budowania łodzi uniemożliwia też emigrację z wyjałowionej wyspy.
XVII w. - Upadek starej kultury związany z kryzysem ekologicznym na Wyspie Wielkanocnej. Wybuchają walki klanów o zasoby wody, żywność i władzę nad wyspą. Część mieszkańców kryje się w setkach wulkanicznych jaskiń. Głód powoduje nawet sporadyczne przypadki kanibalizmu; stąd znana wyspiarska obelga: „mięso twojej matki mam między zębami”. Powstaje swoista zasada moralna zakazująca zjadania krewnych. Najczęściej jednak kanibalizm ma charakter rytualny, a nie wynika z głodu.
1722 r. - W wielkanocną niedzielę holenderski żeglarz J. Roggeveen dostrzega wyspę, w tym czasie zamieszkaną przez ok. 2000 osób. Roggeveen z podziwem pisze w dzienniku o stojących na wyspie kamiennych posągach moai i jako jedyny Europejczyk jest świadkiem religijnego rytuału odprawianego przed posągami.
Niestety, jeden z białych omyłkowo uznaje, że wyspiarze szykują się do ataku i zaczyna strzelać. W tak sprowokowanym konflikcie Holendrzy zabijają kilkanaście osób i po kilku godzinach odpływają.
Druga połowa XVIII w. - Kult Makemake ustępuje wierze w człowieka-ptaka Tangata Manu, która przetrwa do chrystianizacji. O władzy danego klanu decyduje corocznie powtarzany wyścig na niewielką skalistą wysepkę Motu Nui kilka kilometrów od brzegu, gdzie gnieżdżą się rybitwy - zwycięża i zostaje ariki ten, kto jako pierwszy przyniesie jajo tego ptaka. Ceremonialnym ośrodkiem kultu Tangata Manu jest kamienna osada Orongo zbudowana na krawędzi krateru wulkanu Rano Kau nad przepastnym urwiskiem spadającym do morza na południowym krańcu Wyspy Wielkanocnej.
1770 r. - Hiszpański wicekról Peru Manuel de Amato wysyła statki San Lorenzo i Santa Rosalia pod dowództwem Felipe Gonzalesa de Ahedo, żeby formalnie zająć Wyspę Wielkanocną w imieniu króla Karola III. Hiszpanie dokonują dokładnych pomiarów wybrzeży wyspy nazwanej Isla de San Carlos, lecz szybko orientują się, że nie ma tu żadnych bogactw i po pięciu dniach odpływają. Pozostają po nich trzy drewniane krzyże ustawione na niewielkich wzgórzach oraz choroby, które zabijają wyspiarzy, zwłaszcza syfilis.
Wyspą Wielkanocną rządzi w tym czasie ariki Te Huke (Teque Teque).
Przed 1774 r. - Bunt Krótkouchych przeciw arystokracji doprowadza do obalenia i wymordowania większości Długouchych. Na znak zwycięstwa zostają przewrócone wielkie posągi moai stawiane na rozkaz Długouchych.
1774 r. - Cook dociera do Wyspy Wielkanocnej rządzonej przez ariki Tuu, którego imię zapisuje jako Tohi-Tai.
Podróżnik opisuje biedę jej mieszkańców wyniszczanych dodatkowo przez europejskie choroby. Wielkie posągi są częściowo obalone. Nie ma też hiszpańskich krzyży. Rysownik wyprawy wykonuje pierwsze precyzyjne rysunki posągów moai.
Cook odnotowuje, że płynący z nim Polinezyjczyk z wysp Bora Bora bez większych trudności porozumiewa się z mieszkańcami Wyspy Wielkanocnej.
1786 r. - Francuz La Pérouse ląduje na Wyspie Wielkanocnej i rysuje jej pierwszą dokładną mapę.
1793 r. - Hiszpański żeglarz José Salas Valdés dostrzega maleńką bezludną wysepkę Manu Motu Motiro Hiva, 390 km od Wyspy Wielkanocnej. Ta najdalej na wschód wysunięta wyspa Polinezji nie została zasiedlona, ponieważ jest to niewielka skała pozbawiona słodkiej wody i bezdrzewna. Polinezyjczycy mogą tu co najwyżej zbierać ptasie jaja. Dlatego wielu geografów i etnografów nie będzie jej uznawało za część Polinezji.
Początek XIX w. - Mieszkańcy Wyspy Wielkanocnej po zatargach z białymi żeglarzami i epidemiach przywleczonych przez nich chorób wrogo odnoszą się do wszelkich prób lądowania na ich wybrzeżach. W rezultacie statki zwykle omijają Wyspę Wielkanocną, a wśród nielicznych, którzy zdecydowali się na lądowanie są rosyjskie okręty wojenne Newa (1804) i Ruryk (1816) oraz brytyjski statek Blossom (1825).
1805 r. - Hiszpan José Manuel Gómez ląduje na Manu Motu Motiro Hiva i opracowuje pierwszy szczegółowy opis wysepki. Składa się ona z dwóch skał 200 x 270 m oraz 270 x 500 m połączonych przesmykiem o przeciętnej szerokości 30 m. Całość ma powierzchnię ok. 15 ha. Europejczycy nazwą wysepkę Salas y Gomez na cześć jej hiszpańskiego odkrywcy José M. Salasa (1793) oraz José M. Gómeza, lecz czasem upowszechni się nazwa Sala y Gomez powstała w rezultacie błędu w zapisie.
1806 r. - Amerykański statek Adventure porywa 24 osoby z Wyspy Wielkanocnej jako niewolników.
Odtąd wyspiarze są co jakiś czas porywani, a pozostali mieszkańcy Wyspy Wielkanocnej wymierają z powodu chorób zawleczonych przez białych. Aż do XX w. Wyspa Wielkanocna będzie opisywana przez podróżników jako kraj ludzi umierających między innymi na syfilis i ospę.
- 1808 r. - Chile ogłasza, że zajmuje wysepkę Sala y Gomez (Manu Motu Motiro Hiva).
Skalista i maleńka wyspa nie wzbudza większego zainteresowania. W ciągu następnych stu lat zostaną odnotowane tylko cztery wizyty żeglarzy na Sala y Gomez w roku 1817, 1825, 1875 i 1917.
Od 1818 r. - Wyspa Wielkanocna (po hiszpańsku zwana Isla de la Pascua) i bezludna Sala y Gomez formalnie należą do Hiszpanii, chociaż realnie na Wyspie Wielkanocnej nadal rządzą kolejni ariki: Te Kena, Te Tite Anga Henua i Nga’ara lub Gnaara (do 1859 r.). Ani Hiszpania, ani później Peru nie interesują się odległym lądem, który nie ma żadnych bogactw ani też dogodnego położenia. Dzięki temu populacja wyspy powoli odbudowuje się po przejściu epidemii, osiągając liczbę ok. 4000 osób w połowie XIX wieku.
1859 - 1862 r. - Panuje ariki Kai Makoi Iti, ostatni władca wyspy, który potrafi czytać rongo-rongo.
1862 r. - Peruwiańscy piraci przez kilka miesięcy masakrują ludność Wyspy Wielkanocnej, a ok. 1500 osób uprowadzają do pracy przy wydobywaniu guano na wyspach Chincha niedaleko wybrzeży Ameryki Południowej. Oficjalny zakaz handlu niewolnikami zwiększył zapotrzebowanie na siłę roboczą, a oddalona od lądów i szlaków komunikacyjnych Wyspa Wielkanocna może jej dostarczyć bez zbędnego zwracania uwagi opinii publicznej.
Kai Makoi Iti umiera w Peru w 1863 r., a urząd ariki przejmuje Maurata.
- Od 1864 r. - Na Wyspę Wielkanocną przybywają chrześcijańscy misjonarze, a pierwszym jest Francuz Eugene Eyraud. Po rocznym pobycie Eyraud sprowadza następnego duchownego w 1866 r., a potem dołączy do nich jeszcze dwóch.
Eyraud zbiera i planowo niszczy wszystkie znalezione tabliczki pokryte pismem rongo-rongo, uznając je za groźne dla chrześcijaństwa. W efekcie ocaleje zaledwie kilka przykładów wyspiarskiego piśmiennictwa.
Nielicznym, sterroryzowanym wyspiarzom misjonarze stosunkowo szybko narzucają katolicyzm, a w 1878 r. budują pierwszy kościół, niejako kończąc proces niszczenia miejscowej kultury.
1866 r. - Chory na gruźlicę Eyraud zaraża miejscową ludność, w wyniku czego zginie ¼ mieszkańców Wyspy Wielkanocnej. Sam misjonarz umiera na gruźlicę w 1868 r.
1868 r. - Anglicy wywożą do Londynu pierwszą statuę moai, aby włączyć ją do swoich zbiorów muzealnych.
1868 r. - Na Wyspie Wielkanocnej osiedla się francuski oficer Jean-Baptiste Dutrou-Bornier, uczestnik wojny krymskiej, po trosze awanturnik i żeglarz, były handlarz bronią i protegowany wpływowych osobistości z Tahiti. Wyspę Wielkanocną odwiedził już dwa lata wcześniej, kiedy przybył wraz z dwoma misjonarzami.
Wrócił, żeby rozpocząć hodowlę owiec. Przy pomocy broni i pieniędzy opanowuje lub wykupuje ponad połowę wyspy. Poślubioną przez niego miejscową dziewczynę o imieniu Koreto ogłosi potem królową.
1869 r. - Powstają pierwsze plantacje na Wyspie Wielkanocnej.
1871 r. - Przy pomocy posłusznych mu uzbrojonych ludzi i misjonarzy Dutrou-Bornier organizuje wywózkę kilkuset ludzi z Wyspy Wielkanocnej jako niewolników do pracy na Tahiti.
1876 r. - Dutrou-Bornier zostaje zamordowany, dzięki czemu może się skończyć wywózka mieszkańców Wyspy Wielkanocnej. Niewolniczy proceder przerywają protesty rządów i rozmaitych organizacji zapoczątkowane przez katolickiego biskupa Tahiti Florentin-Étienne Jaussena. Według danych z roku 1877 na wyspie mieszka zaledwie 111 osób, w większości starszych. Reszta została wywieziona na Tahiti, do Peru i Chile lub wymarła.
1878 r. - Na Wyspę Wielkanocną przypływa Alexander Salmon, brat królowej Tahiti i członek kupieckiej rodziny powiązanej wcześniej z Dutrou-Bornierem. Wraz z nimi wracają nieliczni mieszkańcy Wyspy Wielkanocnej, którym udało się przeżyć wyczerpującą pracę, okrutne traktowanie oraz epidemie gruźlicy, ospy i dyzenterii. Niestety, po powrocie dzieła zniszczenia dokańczają epidemie ospy i grypy.
Salmon uruchamia hodowlę owiec na wielką skalę i przekształca wyspę w przedsiębiorstwo produkujące wełnę.
W tym czasie powstaje nowa nazwa wyspy Rapa Nui co oznacza Wielką Ziemię. Zmienia się też miejscowa kultura, ponieważ misjonarze, handlarze niewolników i choroby bezpowrotnie zniszczyły dawne obyczaje i ludzi obeznanych z tradycją. Ich miejsce zajmuje nowa kultura, której wyrazem jest mieszany język tahitańsko-rapanujski.
1879 r. - Alexander Salmon i John Brander zaczynają szeroko zakrojone poszukiwanie zabytków archeologicznych na Wyspie Wielkanocnej.
1886 r. - Tahitański biskup Tepano Jaussen zapisuje treść czterech tabliczek rongo-rongo, od imion swoich twórców zwanych Aruku Kurenga, Tahua, Mamari i Keiti. Tekst odczytał pochodzący z Wyspy Wielkanocnej Metor.
1888 r. - Don Policarpo Toro oficjalnie przejmuje Wyspę Wielkanocną dla Chile na mocy traktatu sporządzonego w dwóch wersjach językowych - po hiszpańsku i tahitańsko-rapanujsku. Co znamienne, wersja hiszpańska mówi o przyłączeniu wyspy, a tahitańsko-rapanujska oddaje Chile tylko prawa do jej użytkowania.
Od 1888 r. - Wysepką Sala y Gomez zarządza chilijska marynarka wojenna.
1901 r. - Pierwsze archeologiczne wykopaliska na Wyspie Wielkanocnej zorganizowane przez Francuza Delabaude.
1914 - 1915 r. - Brytyjka Katherine Routledge (1866-1933, popada potem w chorobę psychiczną) organizuje systematyczne badania etnograficzne i archeologiczne na Wyspie Wielkanocnej: spisuje legendy, kataloguje posągi, bada Orongo. Odnajduje umierającego na trąd starca imieniem Tomeniko, który podobno potrafi czytać rongo-rongo, lecz nie chce tej tajemnicy wyjawić obcym i zabiera ją do grobu.
Z brytyjską wyprawą na wyspę wiąże się pewien incydent. Otóż Scoresby Routledge zabija przyłapanego na kradzieży tubylca, co wywołuje zamieszki. Katolicka katechetka i wizjonerka Angata ogłasza wtedy, że Bóg nakazał jej poprowadzić wyspiarzy do niepodległości. Buntownicy przejmują kontrolę nad wyspą, zabierając przy okazji setki owiec i bydła. W sierpniu 1914 roku kryzys rozwiązuje chilijski okręt wojenny, którego załoga zbrojnie pacyfikuje rebeliantów.
1935 r. - Wyspa Wielkanocna zyskuje status parku narodowego chronionego przez chilijskie prawo. Z drugiej strony wyspa w coraz większym stopniu staje się turystyczną atrakcją.
Do 1953 r. - Niemal cały obszar Wyspy Wielkanocnej należy do przedsiębiorstwa Williamson-Balfour Company hodującego owce i produkującego wełnę. Niestety, owce niszczą roślinność wyspy, spore jej części ogołacając aż do skalistego podłoża. Na wyspie są też uprawiane kukurydza, banany, taro, trzcina cukrowa, bataty i figowce. Z czasem zaś ważnym źródłem dochodów stają się konie.
Ludność jest skupiona niemal wyłącznie w osadzie Hanga Roa, ponieważ resztę stanowią pastwiska.
- 1955 - 1956 r. - Norweg Thor Heyerdahl bada Wyspę Wielkanocną i stawia fantastyczną hipotezę o amerykańskim pochodzeniu Długouchych. Heyerdahl do końca życia próbuje udowodnić, że pierwotna ludność i kultura Wyspy Wielkanocnej pochodzą z Ameryki, co jednak nie jest prawdą.
Heyerdahl próbuje wyrzeźbić posąg moai, aby sprawdzić, czy było to możliwe za pomocą miejscowych narzędzi (archeologia doświadczalna).
W 1960 r. zaś Mulloy (USA) i Figueroa (Chile) rekonstruują platformę Ahu Akivi. W 1984 r. Nowozelandczyk J. Flenley i Brytyjka S. King odkrywają, że wyspę porastały kiedyś lasy. W latach 2006 i 2011 amerykańscy archeolodzy T. Hunt i C. Lipo metodą radiowęglową ustalają, że zaludnienie wyspy miało miejsce około roku 1200.
1966 r. - Mieszkańcy Wyspy Wielkanocnej otrzymują obywatelstwo chilijskie, co oznacza zrównanie w prawach z Chilijczykami. Odtąd zaczynają odbudowywać swoje tradycje i rekonstruować zabytki (moai, platformy ahu, wioska Orongo), które przyciągają turystów z całego świata.
Od 1994 r. - Na Sala y Gomez działa chilijska automatyczna stacja ostrzegającą przed tsunami.
2007 r. - Wyspa Wielkanocna i archipelag Juan Fernandez otrzymują status specjalnych terytoriów w ramach Chile, co oznacza daleko posuniętą autonomię, zwłaszcza w sferze kulturowej.
2009 r. - Rdzenni mieszkańcy Wyspy Wielkanocnej protestują (na przykład blokują lotnisko) przeciwko obcym osadnikom, których jest już tyle samo co pierwotnej ludności. Obawiają się, że wkrótce zostaną wchłonięci przez imigrantów.
Z drugiej strony wyspa jest względnie trudno dostępna, ponieważ ma tylko jedno lotnisko Mataveri (zbudowane w latach 1980.), można na nią dotrzeć samolotem wyłącznie z Chile i Tahiti, a loty odbywają się zaledwie kilka razy w tygodniu. Co ciekawe, Mataveri jest zapasowym lądowiskiem dla amerykańskich promów kosmicznych.
Cała wyspa liczy sobie ok. 5700 mieszkańców w ponad 90% skupionych w jedynym mieście Hanga Roa.
- 2010 r. - W morzu wokół Sala y Gomez powstaje rezerwat chroniący morskie ekosystemy.