Elam

  • 5000 - 4000 r. p.n.e. - Na zachodzie Wyżyny Irańskiej w środkowej części gór Zagros jest znane rolnictwo oparte na żyznych rzecznych mułach. Trwają ścisłe związki kulturowe z pobliskim Sumerem podtrzymywane między innymi poprzez handel.

  • 4000 r. p.n.e. - Rolnicy z gór Zagros tworzą nie tylko coraz większe osady, ale zakładają też pierwsze miasta jak na przykład Suza (w języku babilońskim zu to boski ptak burzowej chmury). W przyszłości góry Zagros w okolicy Suzy zostaną nazwane Elamem, co po babilońsku i asyryjsku oznacza wyżynę.

Duża część ludności miejskiej specjalizuje się w rzemiośle i handlu. Rolnictwo i handel stają się też źródłem dochodów dla grupy panujących, a więc tych, którzy potrafią w swym ręku skupić władzę oferując za to ochronę przed wrogami. Na potrzeby władzy i jej administracji powstaje pismo obrazkowe.

  • 4./3. tysiąclecie p.n.e. - Najazdy semickich koczowników z północy hamują rozwój rolnictwa. Powodują migracje i wyludnienie dużej części kraju.

  • Połowa 3. tysiąclecia p.n.e. - Walki Elamitów z Lagasz zakończone zwycięstwem Sumerów.

Według tradycji w tym czasie władcą Elamu jest Peli, założyciel dynastii Avan. Według kronik jego następcą na tronie Elamu jest Igriszhalam, a potem rządzą kolejno Irkandamu, Arennum, Tata, Ukkutakhesz, Khiszur, Szuszuntarana, Napilkhusz i Kikkusivetemti.

  • Ok. 2325 r. p.n.e. - Sargon I Wielki z Akadu opanowuje środkową część gór Zagros, a król Elamu Lukhiszszan uznaje się za akadyjskiego poddanego. Ten stan potwierdzi też następny władca Elamu Khiszep-Ratep.

Zabór kraju przez Semitów z Mezopotamii spotyka się jednak z niezadowoleniem miejscowych władców i oporem ludności.

  • 2291 - 2225 r. p.n.e. - Po latach walk i uzależnienia król Elamu Khelu zawiera układ pokojowy z potężnym Akadem, który co prawda czyni Elam wasalem, lecz zapewnia mu sporą swobodę. Dzięki temu następni elamiccy władcy Khita, Kutikinszuszinak i Tazitta I mogą budować silne struktury państwowe.

  • XXII w. p.n.e. - Za panowania Epartiego (następca Tazitty I) i Tazitty II Elam jest państwem liczącym się na arenie międzynarodowej, a nawet aspiruje do roli mocarstwa.

  • Druga połowa XXI w. p.n.e. - Na elamickim tronie zasiadają reprezentanci dynastii Simasz: Girnamme i jego następca Enpiluhhan.

  • XXI/XX w. p.n.e. - Trwają zacięte walki Elamu ze słabnącą 3. Dynastią z Ur.

W tym czasie Elamem rządzą władcy z dynastii Simasz: Khutran-Temtt (następca Enpiluhhana), Kindattu, Indattuinszuszinak I i Tanrrukhurater.

  • 2003 r. p.n.e. - Wykorzystując zaangażowanie Sumerów w walkę z najazdem Amorytów, wojska Elamu atakują państwo 3. Dynastii z Ur na południu. Po oblężeniu Ur zdobywają to miasto i ostatecznie niszczą sumeryjską państwowość. Nie potrafią jednak utrzymać zdobyczy, wkrótce bowiem Amoryci odbiorą Elamowi teren należący niegdyś do Ur.

  • XX - XIX w. p.n.e. - Elam jest rządzony przez ostatnich władców z dynastii Simasz (następca Tanrrukhuratera Indattuinszuszinak II, Indattunapir i Indattutempt) oraz nową dynastię Ukkalmah (Eparat I Silhaha, Eparat II Palaiszan, Eparat III Kuk-Kirmasz, Szilkhaha, Attakhuszu).

  • XVIII w. p.n.e. - Hammurabi, dążąc do opanowania całej Mezopotamii, rozbija koalicję Elamu z niewielkimi państwami Esznunna (ostatnim władcą jest Ahuszina) i Subartu, a te dwa ostatnie królestwa całkowicie likwiduje.

W tym czasie w Elamie rządzą ostatni królowie z dynastii Ukkalmah: Sirukdukh, Szimutwartasz oraz Kudurlahumur.

  • Ok. 1750 r. p.n.e. - Kryzys polityczny w Elamie po wymarciu dynastii Ukkalmah.

W końcu władzę przejmuje zależny od Babilonii Siwe-Palarkhuppak. Jego następcy utrzymają się na tronie Elamu przez ponad 250 lat.

  • XV w. p.n.e. - Dynastia babilońska w Elamie traci siły, a do władzy dochodzi dynastia Kidinuid, która jednak nie potrafi utrzymać się na tronie.

  • Połowa XIV w. p.n.e. - Władzę w Elamie przejmuje Igehalki (Huspatilla), który odcina się od Babilonii i zakłada nową dynastię. On i jego następcy, Pakhiriszszan, Attarkittakh i Khumannumena, walczą z Asyrią prowadzącą agresywną politykę podbojów.

  • 1265 - 1245 r. p.n.e. - W Elamie panuje król Untasz.

Na jego rozkaz powstaje wielki kompleks świątyń Dur-untaszi koło miasta Suza. Wspaniały zespół budowli przetrwa przez 600 lat jako wielki ośrodek kultu religijnego i cel pielgrzymek.

Untasz wprowadza Elam w długi okres rozkwitu gospodarczego i potęgi politycznej. Swojemu następcy Unpatarowi zostawia państwo bogate i scentralizowane. Monarchia Elamitów staje się jednym z najsilniejszych państw Azji Zachodniej. Bezpośrednie wpływy Elamu sięgają aż do wyspy Qeshm mającej strategiczne położenie w cieśninie Ormuz.

  • Koniec XIII w. p.n.e. - Następca Unpatara i ostatni z dynastii Igehalki król Kiddinhutran najeżdża Babilonię. W ten sposób zaczyna elamickie próby zdominowania Mezopotamii.

  • XIII/XII w. p.n.e. - Król Khallutuszinszuszinak zaczyna nową dynastię Szutruk.

  • Ok. 1185 - 1155 r. p.n.e. - Panuje król Szutruknahunte I, następca Khallutuszinszuszinaka. Podporządkowuje sobie Babilonię, a Dilmun jest zmuszony do płacenia Elamowi daniny w srebrze.

  • Ok. 1150 - 1120 r. p.n.e. - Po zaledwie kilkuletnim panowaniu Kudurnahhunte III na tronie Elamu zasiada Szilhakinszuszinak. Państwo osiąga szczyt potęgi: władzy Elamitów podlegają Babilonia, Dilmun i wyspa Fajlaka na południu.

Za następnego króla Khutelutuszinszuszinaka Elam jest nadal potęgą, ale w Mezopotamii narasta opór wobec elamickiej dominacji.

  • Ok. 1110 r. p.n.e. - Koniec potęgi Elamu po wyzwoleniu się Babilonii pod wodzą króla Nabuchodonozora I, który pokonuje elamicką armię. Elamiccy królowie Humbannimena i Szilhanahamrulagamar muszą zaakceptować fakt, że Babilon jest nowym mezopotamskim hegemonem.

  • XI - IX w. p.n.e. - Elam jest państwem drugorzędnym, zdominowanym przez silniejszą Babilonię, chociaż wciąż zachowuje niezależność.

  • Od połowy VIII w. p.n.e. - Elam jest rządzony przez dynastię Haltami zapoczątkowaną przez króla Khumbantahraha.

Władcy Elamu zagrożeni najazdami coraz agresywniejszej Asyrii popierają Babilonię walczącą z potęgą Asyryjczyków, ale nie potrafią już w istotny sposób wpływać na bieg wydarzeń. Elam jest coraz bardziej zależny od układu sił w Mezopotamii, chociaż odbudowuje się i konsoliduje wewnętrznie, próbując odzyskać choćby część dawnego znaczenia.

  • VII w. p.n.e. - Hodowla kury i uprawa drzew cytrynowych zostają zapożyczone z Iranu, gdzie wcześniej dotarły z Indii.

  • 681 r. p.n.e. - Po śmierci Khummakhaldasza I, siódmego króla z dynastii Haltami, Elam popada w okres sporów o tron. Wykorzystuje to asyryjski władca Sanherib i narzuca Elamowi swoją zwierzchność. Następni władcy będą odtąd podejmować próby wyzwolenia się z tej zależności.

  • Lata 650. p.n.e. - Król Tammaritu (Teumman), czternasty z dynastii Haltami, organizuje wojenną wyprawę przeciw Asyrii. Ponosi jednak druzgocącą klęskę i Elam za panowania następnego władcy, Indabigasza (Hattanamitinszuszinaka), musi uznać się za wasala Asyryjczyków.

  • 646 - 645 r. p.n.e. - Khummakhaldasz III podejmuje kolejną próbę zrzucenia asyryjskiego panowania.

Asyryjczycy jednak rozbijają armię Elamu, plądrują Suzę (639 r. p.n.e.), ludność stolicy zamieniają w niewolników, burzą słynne świątynie Dur-untaszi i ostatecznie niszczą starożytne królestwo, które już nigdy nie podniesie się z upadku.