Kurdowie

  • 2./1. tysiąclecie p.n.e. - Pasterskie indoeuropejskie plemiona prakurdyjskie zajmują część Zakaukazia.

Według jednej z późniejszych legend Kurdowie pochodzą od kobiet wiezionych z Europy dla władcy Etiopii. Zajmują się hodowlą bydła i słyną z wojowniczości. Stopniowo zajmują góry zachodniej Azji od Kaukazu, poprzez Elburs (na południe od Morza Kaspijskiego) do północnej krawędzi Wyżyny Irańskiej. Centrum ich ziem stanowi obszar nad górnym Tygrysem. Nie tworzą jednak państwa, chociaż zachowują niezależność od wszystkich imperiów Azji Zachodniej. Mimo to część z nich służy obcym władcom, zdobywając sławę nieustraszonych wojowników.

  • VIII - X w. - Kurdowie przyjmują islam, głównie sunnizm, lecz nadal pozostają niezależni.

  • Koniec X w. - Korzystając z osłabienia Kalifatu, pasterz Abu Szudża Badh bin Dustak postanawia zająć się wojną jako bardziej dochodową niż hodowla bydła. Po śmierci buwajhidzkiego władcy Aduda ad-Dauli w roku 983 Abu Szudża zajmuje miasto Majjafariqin w górnym Iraku, a potem jeszcze Akhlat i Nisibis (Nusajbin). W ten sposób zakłada kurdyjsko-arabskie państewko w regionie Dijar Bakr i zapoczątkowuje lokalną dynastię Marwanidów.

Kolejni marwanidzcy emirowie, Al-Hasan ibn Marwan (bratanek Abu Szudży, rządzi w latach 990-997) i Mumahhid al-Daula Said (rządzi w latach 997-1010), umacniają i poszerzają państwo, które rozciąga się od jeziora Wan w Armenii przez północny Irak do granic Iranu. Zajęcie części Armenii wywołuje najazdy z Bizancjum, które kończą się traktatem pokojowym. Cesarz Bazyli II akceptuje Mumahhida i przyznaje mu tytuł Księcia Wschodu.

  • Do drugiej połowy XI w. - Szczyt potęgi emiratu Marwanidów.

Złym prognostykiem wydaje się zamach stanu dokonany przez niewolnika Szarwina ibn Muhammada, który w roku 1010 morduje Mumahhida. Uzurpator ogłasza się emirem zgodnie z niemal zapomnianym już tureckim prawem mówiącym, że zabójca władcy sam zostaje władcą. Szarwin szybko zostaje jednak obalony, a na tron wstępuje Nasr al-Daula Ahmad ibn Marwan (rządzi w latach 1011-1061). Utrzymuje kontakty z Egiptem i Bizancjum, a gospodarka kraju kwitnie, o czym zaświadcza między innymi kronikarz Elias z Nisibis.

  • 1061 - 1085 r. - Schyłek Marwanidów za panowania Nizama al-Dauli Nasra (rządzi w latach 1061-1079) i Nasira al-Dauli Mansura (rządzi w latach 1079-1085). Niechlubną rolę odgrywa przy tym były wezyr Ibn Dżahir, który za przyzwoleniem seldżuckiego sułtana Dżalal ud-Din Malikszacha I z Bagdadu zdobywa i rabuje miasto Majjafariqin. W rezultacie Marwanidzi ponoszą ogromne straty, a region Dijar Bakr zostaje podporządkowany Seldżukom. Ostatni Marwanida rządzi już tylko miastem Dżazirat (późniejsze Cizre w południowo-wschodniej Turcji).

  • XII w. - Kurdyjski szejk Adi działający w północnym Iraku opracowuje nowy system religijny nawiązujący do islamu, zoroastryzmu i nestorianizmu, a nazwany jazydyzmem (od perskiego jazyd - bóg).

Według tej religii stwórcą świata był Allah, który potem przestał interesować się swoim dziełem, a władzę nad nim przekazał siedmiu aniołom. Jednak jeden z nich o imieniu Melek (lub Malak) Taus, co oznacza Anioła Pawia, zbuntował się przeciw Allahowi. Pokonany Melek Taus trafił do piekła, lecz jego żal był tak wielki, że łzami ugasił piekielne płomienie i Allah oddał mu świat we władanie. Odtąd jazydzi (wyznawcy jazydyzmu) modlą się do Meleka zwanego też Szejtanem. Uważają, że pochodzą od najstarszego syna biblijnego Adama, a inne ludy wywodzą się od młodszych potomków Adama. Czczą Słońce i święte drzewa. Uznają dwóch proroków swojej religii Abrahama i Mahometa (Muhammada), a Jezusa uważają za anioła w ludzkiej postaci. Wierzą w reinkarnację. Składają ofiary z byków, praktykują chrzest wodą i obrzezanie chłopców, a kobietom zakazują ścinania włosów. Jazydzkie wyznanie wiary to szahada znana też muzułmanom. Społeczeństwo jazydów dzieli się na trzy kasty szejków, pirsów i mridów, które pełnią różne role religijne.

Jazydyzm stanie się wkrótce głównym wyznaniem Kurdów, ściągając na nich kolejne fale prześladowań. Według jazydzkiej tradycji muzułmanie dokonają 73 masowych rzezi jazydów w ciągu siedmiu stuleci od XIII do początków XXI w.

  • XII w. - Kurdyjski wódz Salah Ad-Din Jusuf podbija rozległe obszary i w Syrii zakłada dynastię Ajjubidów, która przetrwa do najazdu Mongołóww1260 r.

  • 1514 r. - Turcja podbija Kurdów nad górnym Tygrysem, lecz pozostawia małe kurdyjskie księstwa. W XVII w. będzie ich ok. 40, dopóki sułtan nie zlikwiduje ich po klęsce Turków pod Wiedniem w 1683 r.

  • 1650 - 1707 r. - Ahmede Chani, znany kurdyjski poeta; utwory oparte na ludowych tradycjach i poematy filozoficzne. Jest też autorem słownika kurdyjsko-arabskiego. Elity intelektualne rozwijają poczucie narodowej odrębności.

  • 1918 r. - Początek działań na rzecz utworzenia państwa Kurdów.

Wiąże się to z decyzją komisji Ligi Narodów pod przewodnictwem P. Tekelyego zalecającą nadanie Kurdom autonomii. Kiedy jednak rządy poszczególnych bliskowschodnich państw nie przyznają oczekiwanej autonomii, Kurdowie zaczynają partyzancką walkę przeciw Turcji, Iranowi, Irakowi i Rosji Sowieckiej.

  • 3 XI 1918 r. - Brytyjskie wojska zajmują rejon Mosulu i włączają go do Iraku, mimo protestów Turcji, ponieważ aneksja odbyła się trzy dni po zawieszeniu broni.

  • 1920 r. - Pokój w Sèvres (Francja) zapowiada utworzenie państwa Kurdystan na terytorium należącym dotąd do Turcji. Jednak nowy układ z Lozanny (1923 r.) na skutek akcji Atatürka i Lenina dzieli Kurdystan między Turcję, Rosję Sowiecką i Brytyjczyków chcących utrzymać pola naftowe Mosulu i Kirkuku, które włączono do brytyjskiego Iraku. Żadne z okolicznych państw nie chce samodzielnego Kurdystanu.

  • 1924 r. - Wybucha antytureckie powstanie pod wodzą szejka Saida.

Chociaż Said zostaje schwytany i powieszony, kurdyjscy partyzanci nadal działają w rejonie świętej góry Ararat. Rząd Turcji zaczyna zatem masowe deportacje Kurdów do centralnej i zachodniej Turcji. W ciągu trzech lat wysiedla ponad pół miliona ludzi i powoduje śmierć kilkunastu tysięcy. Dochodzi do rzezi motywowanej też religijnie, ponieważ dla tureckich muzułmanów kurdyjscy jazydzi są bluźniercami.

  • 1927 r. - Kurdowie w tureckiej prowincji Agri ogłaszają niepodległość jako Republika Ararat i zawieszają swoją flagę na Araracie na znak ciągle prowadzonej walki. I rzeczywiście partyzancka wojna turecko-kurdyjska tli się potem jeszcze kilka lat.

  • 1931 r. - Kurdyjscy szejkowie Ahmed Barzani i Mullah Mustafa Barzani organizują powstanie w północnym Iraku. Rebelia upada w 1934 r. Jej przywódcy uciekną z więzienia w góry w 1943 r.

  • 1940 - 2013 r. - Szerko Bekas, kurdyjski poeta pochodzący z irackiego miasta Sulajmaniji. Jego ojciec Fajak Bekas był również poetą, ale Szerko przewyższył go, osiągając status narodowego wieszcza. Od roku 1965 uczestniczy w ruchu na rzecz wyzwolenia Kurdystanu, pracując między innymi w kurdyjskim radio. Pod naciskiem irackich władz emigruje w 1986 r. Umiera na raka w Sztokholmie.

  • 1943 - 1944 r. - Kolejne kurdyjskie powstanie w Iraku.

Państwa Ententy i Związek Sowiecki popierają Kurdów, chcąc osłabić Irak. Mullah Mustafa Barzani ucieka do Iranu, gdzie zostaje jednym z wodzów następnego powstania z centrum w mieście Mahabad. Po kolejnej klęsce Barzani ucieka do Związku Sowieckiego i poddaje się. Do Iraku wróci w 1958 r. jako przywódca lewicowej terrorystycznej Partii Pracy Kurdystanu.

  • 1961 - 1966 r. - Kolejne powstanie Kurdów w Iraku kończy się uzyskaniem ograniczonej autonomii.

W latach 1970. za namową Stanów Zjednoczonych iraccy Kurdowie popierają Iran, lecz ugoda irańsko-iracka (1975) zawarta również z inicjatywy USA niweczy nadzieje Kurdów na pełną niepodległość.

  • 1975 r. - Dżalal Talabani tworzy Patriotyczną Unię Kurdystanu, konkurencyjną wobec PPK.

  • Lata 1980. - Trwa terrorystyczna i partyzancka walka o niepodległość.

Wybucha powstanie w Turcji (od 1984 r.) stłumione ostatecznie przez armię.

W Iraku Hussajn wybija ponad 180 tysięcy Kurdów (częściowo bronią chemiczną), a 2 miliony próbują uciec za granicę, aby uniknąć podobnych ataków i represji.

.- 1991 r. - Amerykanie pozwalają Hussajnowi zdławić kolejną kurdyjską rewoltę w Iraku, aby nie dopuścić do powstania wolnego Kurdystanu, co zaniepokoiłoby sojuszniczą Turcję (1/4 ludności Turcji to Kurdowie) i zdestabilizowałoby światowe ceny ropy naftowej, gdyby wielkie złoża ropy w północnym Iraku przeszły w ręce Kurdów. W tej sytuacji pod opieką USA powstaje autonomiczny Kurdystan obejmujący północną część Iraku z centrum w Mosulu. Jest to zarazem element osłabiający sam Irak.

  • 1994 - 1997 r. - W walkach D. Talabaniego i Masuda Barzaniego (syna Mustafy) ginie prawie 10 tysięcy osób.

Stronnictwa tworzą mafijne grupy podobne do palestyńskich, pobierają haracz, porywają dla okupu, uprawiają rozbój i przemyt. Problem Kurdów staje się sprawą międzynarodową. Kurdowie są największym narodem bez własnego państwa: ok. 30 milionów ludzi, z czego połowa mieszka w Turcji, 7 milionów w Iranie, 5 w Iraku, a reszta w Armenii, Syrii, Azerbejdżanie i na emigracji (na przykład w Niemczech).

Rozwija się ich poczucie odrębności kulturowej związane z działalnością nielicznych kurdyjskich intelektualistów, takich jak na przykład poeta Rizgar Osman (ur. w 1961 r.) tworzący głównie w irackim mieście Irbil (Arbil). Dzięki jego pracy popularyzatorskiej sławę zdobywa też narodowy poeta Kurdów - Szerko Bekas.

  • Od 2003 - Po upadku Hussajna Kurdowie z północnego Iraku stają się niemal niezależnym państwem ze stolicą w Mosulu. W 2005 r. autonomiczny Kurdystan otrzymuje własną konstytucję, a pierwszym prezydentem zostaje Dżalal Talabani. Na granicy autonomii z Irakiem powstają kurdyjskie strażnice graniczne. Głównym źródłem kurdyjskich dochodów jest eksport ropy naftowej.

  • 2014 r. - Fanatyczni muzułmanie z Syrii i Iraku ogłaszają powstanie kalifatu i zaczynają rzeź jazydów. Walczą z Irakiem i próbują rozbić młode państwo kurdyjskie w Iraku. Kurdowie wykorzystują sytuację i zajmują rejon Kirkuku, lecz będą musieli się wycofać pod naciskiem Amerykanów, którzy nie chcą nadmiernie osłabiać Iraku.

  • 2017 r. - Rząd Kurdystanu przeprowadza referendum niepodległościowe. Niemal 93% głosujących opowiada się za niepodległością, co oczywiście wywołuje protesty ze strony Iraku.

  • 2019 r. - Kolejna rzeź Kurdów odbywa się w północnej Syrii, kiedy amerykański prezydent wycofał wojska USA chroniące dotąd Kurdów.

Sytuację wykorzystuje Turcja obawiająca się ruchów niepodległościowych wśród kilkunastu milionów tureckich Kurdów; turecka armia dokonuje czystki etnicznej, czyli przeprowadza zaplanowane, masowe mordy.

Jedynym obszarem, gdzie utrzymuje się władza Kurdów jest autonomiczne terytorium w północnym Iraku.