Sosso i Mali

  • X - XI w. - Rolnicy i hodowcy Sosso (Soninke) na południe od Kumbi-Saleh podlegają Ghanie. Są animistami. Po osłabieniu Ghany przez najazdy z Maroka klan (dynastia) Kante w Sosso zdobywa dużą samodzielność. Kante głoszą, że ich przodkami byli kowale-czarownicy panujący nad ogniem i znający magię. Upowszechniają żelazne narzędzia.

  • XI w. - Według kroniki Tarikh el-Fettasz (XVII w.) po osłabieniu Ghany (zwanej w kronice Kajamaga) na zachodzie w krainie Kaniaga uniezależnia się lud Diafunuke z centrum w mieście Sain Demba. Kiedy Sain Demba zostaje splądrowane, rolę głównej siły politycznej na zachód od Ghany przejmuje lud Diawara ze stolicą w Diara. Utrzyma niepodległość do początków XIII w. Później zaś Diawara będą wasalami kolejno Sosso, Mali i Songhaju.

Część Soninke z klanu Kusa wędruje na zachód i zajmuje kraj Kussata (między miejscowościami Nioro i Gumbu), a nad północnym Nigrem w strefie stepów zakłada miasto Mema, centrum niewielkiego państewka. Nad górnym Nigrem ludy Mandingo tworzą państewka zależne od Ghany: między innymi Do pod władzą klanu Konate, Krina (Kirina, na południe od Sosso) rządzone przez klan Traore oraz Mali (Melli, Melle), gdzie panuje klan Keita. Ich ekonomia opiera się na kopalniach złota, rolnictwie i hodowli. Nazwę Mali jako Mallal znał już arabski pisarz Al-Jakubi (koniec IX w.), lecz opis kraju na południe od Krina da dopiero El-Bekri w 1067 r. Opowiada on o strasznej suszy w Mali, która ustąpiła dopiero po przyjęciu islamu przez władców (ludność pozostaje animistyczna). Zislamizowany klan (dynastia) Keita głosi, że jego protoplastą był Bilali Bunama z Mekki. Wnuk Bunamy, Latal Kalabi, podbija ziemie między Nigrem i Sankarani, a jeden z jego następców, Lahilatul Kalabi (Bermendana według Ibn Chalduna), pielgrzymuje do Mekki.

Starszy syn pielgrzyma, Kalabi Bomba, zostaje władcą i protoplastą wojowniczego ludu Malinke, a młodszy zapoczątkował lud kupców Diula lub Uangara. Syn Kalabi Bomby, Mamadi Kani, rozszerza granice Mali (w ciągu XII w.), dzięki sprawnej armii sformowanej z myśliwych. Według oficjalnych list dynastycznych panuje potem jego syn Bamari Tagnogo Kelin oraz M’Bali Nene, Bello, Allakoi (Bello Bakon) i Nare Famaghan (Magan Kon Fatta).

  • Koniec XI w. - Sosso na północ od Krina i Mali pod władzą klanu Keita zrzucają zależność od Ghany.

Pod naporem Keita plemię Dogon migruje do zakola Nigru i w XV w. zajmie góry Bandiagara.

  • 1200 r. - Władcą Sosso zostaje Sumaoro (Sumanguru) z dynastii Kante. W 1203 r. napada swego byłego suwerena Ghanę i plądruje Kumbi-Saleh, narzucając Ghanie swoją władzę.

  • Ok. 1200 r. - Nare rozbija koalicję małych klanów Malinke: Konate, Kuruma, Kamara, Traore i Sissoko.

  • 1218 - 1230 r. - W Mali panuje Dankaran Tuman, najstarszy syn Nare. Rządzi ze stolicy w Niani.

Wypędza swoich braci, Sundżatę (Sundiata) i Mande Borę, którzy odjeżdżają na północ do Mema.

  • Początek XIII w. - Sumaoro podbojami rozszerza państwo Sosso. Kiedy nie udaje się wchłonięcie Mali poprzez małżeństwo z księżniczką z rodu Keita, pokonuje Dankaran Tumana i czyni swoim wasalem.

Według legendy zwycięski Sumaoro kazał zabić jedenastu synów Nare i tylko najmłodszy, dwunasty Sundżata przeżył, ponieważ był sparaliżowany. Kiedy jednak dorośnie, pozbędzie się kalectwa i stanie do walki, aby potem przejść do legend jako bohater ludów Malinke i wzór władcy zachodniej Afryki.

  • 1230 r. - Dankaran Tuman zostaje obalony przez bunt poddanych i ucieka na południe do Kissi. Sundżata powraca z wojownikami władcy Mema i obejmuje tron jako Mari Diata I (przyjmie tytuł mansa - król). Konsoliduje państwo dzięki silnej armii i coraz wyraźniej zaczyna zagrażać potężnemu Sumaoro z Sosso.

  • 1235 r. - Sumaoro atakuje koalicję Mali, Mema i Ghany. Maszeruje na Niani, lecz zostaje pokonany przez konnicę i łuczników Sundżaty po całodziennej bitwie pod Krina. Sundżata zajmuje Sosso.

  • 1240 r. - Sundżata niszczy stolicę Ghany. Sąsiednie plemiona, w tym sojuszniczych Mema, zmusza do uznania swojej władzy. Buduje ogromne państwo z ośrodkami w Niani oraz Kangaba nad Nigrem, Diara i Kumbi na północy oraz Kankan na południu (przyszła Gwinea). Opanowuje złoża złota w Bambuk nad Senegalem i Bure nad Gambią oraz w Futa Dżalon

  • 1255 r. - Tragiczna śmierć Sundżaty (według różnych autorów tonie w Sankarani lub ginie od strzały).

  • Po 1255 r. - Władzę sprawują synowie Sundżaty: Uali (panuje do 1270 r., zdobywa Songhaj w 1260 r.), Uati (1270-1274, obalony) i niezrównoważony umysłowo Kalifa (1274, obalony).

  • Koniec XIII w. - Mali słabnie, co wiąże się częściowo z globalną zmianą klimatu i suszą. Songhaj odzyskuje niepodległość. Sytuację ustabilizuje na krótko dopiero Abu Bekr I (1275-1285, poprzez matkę wnuk Sundżaty).

  • 1285 - 1300 r. - Wyzwoleniec Sakura zdobywa władzę. Podbija Songhaj i Tekrur nad Atlantykiem.

Podczas pielgrzymki do Mekki wysłannicy rodu Keita mordują go w Tadżora i tron obejmuje Gao (do 1305 r., wnuk Sundżaty), potem Mohammed (1305-1310, syn Gao) i Abu Bekr II (1310-1312, siostrzeniec Sundżaty).

  • XIII/XIV w. - Mussa Sussoko uniezależnia się w Bambuk, zakładając niewielkie królestwo Hassonke i zaczynając lokalną dynastię Sussoko, która będzie potem wasalem kolejnych potęg zachodniej Afryki.

  • 1312 r. - Młody Abu Bekr wyrusza na Atlantyk, aby sprawdzić niejasne pogłoski o lądzie za oceanem. Po trosze działa tu też magia legend o Wyspach Szczęśliwych. Niestety, nikt z wyprawy nie wraca do kraju.

  • 1312 - 1337 r. - Mansa (Gongo) Musa I (syn Abu Bekra II) rządzi jednym z bogatszych i większych w tym czasie państw świata. Mali sięga aż do pustynnego pogranicza Maroka z cennymi złożami soli w rejonie Teghazy, do sawann z kopalniami złota, strefy lasów tropikalnych na południu i środkowego Sudanu ze złożami miedzi. Na zachodzie opiera się o Senegal, Gambię i Atlantyk. Kupcy (Diula) z Mali przez Saharę systematycznie docierają do Morza Śródziemnego. Związki z muzułmanami na północy i wschodzie pozwalają na rozwój nauki i sztuki. Powstają szkoły i księgozbiory w Niani, Timbuktu i Dżenne. Władca utrzymuje duchownych, urzędników, lekarzy i sędziów. Popiera piśmiennictwo. Sławny architekt Abu Iszak es-Saheli (zmarły w roku 1346) buduje w Niani wspaniały pałac, a w Gao duży meczet.

  • 1324 r. - Musa I wyrusza na ogromnie kosztowną pielgrzymkę do Mekki przez Sudan, Kair i Arabię. Podróżuje z bardzo liczną świtą liczącą 60 tysięcy ludzi, w tym 12 tysięcy niewolników. Megalomański władca podczas całej podróży rozdaje złoto i srebro wzbudzając podziw na całej trasie. Niebywały przepych i niezwykłość tej pielgrzymki są tak wielkie, że będą o niej krążyć legendy jeszcze kilkaset lat później. Z drugiej zaś strony ogromny koszt pielgrzymki przełoży się na osłabienie gospodarki Mali, ponieważ wyprowadzone z kraju duże ilości kruszców spowodują inflację, czyli wzrost cen. Pogłębiający się kryzys da o sobie znać w następnych latach.

W drodze powrotnej wódz Sagaman-Dir wkracza do Gao, umacniając władzę Mali nad Songhajem.

Musa I zatrzymuje się też w Timbuktu i według lokalnej tradycji funduje tam meczet, a miasto każe obwarować.

  • 1337 - 1341 r. - Panuje Maghan I (Mohammed, syn Musy). Mossi rabują i palą Timbuktu (1337).

  • 1341 - 1360 r. - W Mali rządzi Sulejman, brat Musy, wcześniej konkurent Maghana I.

Utrzymuje dyplomatyczne kontakty z Marokiem: poselstwa w latach 1341, 1348 i 1360 (ostatnie przerwane w Ualata)

  • 1352 r. - Ibn Battuta przebywa w Mali. Opis imperium zawrze potem w swoich wspomnieniach.

  • Od 1360 r. - Słabnącym Mali rządzą Mansa Kasa (1360, syn Sulejmana), Mansa Mari Diata II (do 1374 r., syn Maghana, cierpi na śpiączkę) i Musa II (1374-1387, syn Diaty II). Songhaj wyzwala się za Diaty II, lecz Mari Diata, wódz Musy II znów podbija Gao. Kolejny monarcha Maghan II (brat Musy II) zostaje zamordowany (1388), a tron zdobywa oficer gwardii. Uzurpatora zabija (1390) członek rodu Keita: władzę obejmuje Maghan III Keita.

Najazd z Songhaju (1400), który wchodzi w okres imperialny, wzrost znaczenia Mossi oraz zajęcie Timbuktu przez Tuaregów (1433) otwierają epokę upadku Mali.

  • 1460 r. - Tenguella, Fulbe z Futa Dżalon, najeżdża ziemie nad Gambią i Massina (na południe od Timbuktu), a jego syn Koli napada kopalnie złota w Bambuk (ok. 1530). Koczowniczy Tukulerowie atakują Mali od zachodu.

W Mali panują Mansa Ule (potomek Maghana III) i jego syn Mahmud I, który w 1482 r. prosi Portugalczyków o pomoc przeciw Fulbe z Futa Dżalon. Następne poselstwo portugalskie (1534) rozmawia już z Mahmudem II (wnuk Mahmuda I). Najazdy Tuaregów, Mossi i Songhaju przesuwają granice Mali na zachód, co sprzyja kontaktom z Portugalią.

  • 1501 r. - Najazd z Songhaju odpiera wódz Kama Fati Fofana, lecz po kilku klęskach Mali zostaje ostatecznie wasalem sąsiada ze wschodu. W 1508 r. traci kopalnie w Bambuk (Galam).

  • 1599 r. - Po upadku Songhaju Mahmud III chce zająć Dżenne, lecz przegrywa bitwę z Marokańczykami. Dzieli kraj między synów. Niamakhan, Mansa Kanda i Mansa Kuru zapoczątkują trzy rody Keita. Mandingo rozpadają się na państewka zwane kafu. Ten stan utrwali najazd Bambara (napastnicy niszczą Niani) w połowie XVII w.