Angola
XIV/XV w. - Wioskowe wodzostwa nkani między Kuango i Kuanza przekształcają się w plemienne państwo Ndongo (Ngola). Swym pochodzeniem, kulturą i historią lud Ndongo jest związany z leżącym na północy państwem Kongo.
Początek XVI w. - Portugalczycy zaczynają kolonizację wybrzeży w rejonie ujścia Kuanzy, co oznacza początek Angoli jako portugalskiej strefy wpływów. Bezwzględna rabunkowa eksploatacja ludności traktowanej przez Portugalczyków jak niższa rasa (rasizm kolonialny), narzucona chrystianizacja, niszczenie afrykańskich tradycji i handel kością słoniową, a przede wszystkim masowy wywóz niewolników, dramatycznie osłabiają miejscowe społeczeństwa, przygotowując grunt pod przyszły europejski podbój.
1570 - 1590 r. - Antyportugalskie powstanie czarnej ludności. Bunt zostaje krwawo stłumiony, a zwycięstwo kolonizatorów otwiera okres pełnego podporządkowania Angoli Portugalczykom.
1575 r. - Portugalscy osadnicy zakładają miasto Sao Paolo de Loanda (Luanda) na wybrzeżu Atlantyku, jedno z centrów handlu niewolnikami. Większość niewolników trafia stąd do portugalskich posiadłości w Brazylii i na Kubę.
1576 r. - Portugalia wykorzystuje osłabienie Kongo i najeżdża Ndongo, poszukując złóż srebra (których w rzeczywistości tam nie ma). Portugalczycy zostają rozbici przez plemienną koalicję, lecz utrzymują ufortyfikowane faktorie Luanda i Massangana.
Ok. 1600 r. - Na Wyżynie Bengueli grasują wywodzące się z Lunda bandy rozbójników, przez Portugalczyków zwane Dżaga (różni od Dżaga z Kongo). Jedna z band, nazywająca się Imbangala, najeżdża Ndongo.
Pierwsza spisana relacja o Imbangala pochodzi od brytyjskiego żeglarza Andrew Battella, który spędził z nimi 19 miesięcy (1600-1601 r.) na południe od rzeki Kuanga. Opisuje on zmilitaryzowane społeczeństwo, w którym dzieci są wychowywane w grupach poddanych ostrej dyscyplinie, a nieposłuszeństwo jest surowo karane nawet śmiercią. Już mali chłopcy uczą się walki w zespole i pojedynczo. Po inicjacji chłopcy noszą na szyi obroże, których nie wolno im zdjąć, dopóki nie zabiją w walce innego wojownika. Mężczyźni Imbangala przestrzegają ścisłych przepisów kodeksu honorowego, który absolutnie zakazuje okazywania strachu, wymaga rytualnego kanibalizmu i nakazuje zabijać wszystkie dzieci urodzone w obrębie wioski zwanej kilombo. Kobiety rodzące mają bowiem wyjść poza zmilitaryzowany obszar kilombo i wracają dopiero po porodzie.
Chociaż portugalscy koloniści obawiają się Imbangala i uważają ich za odrażających dzikusów, często wynajmują ich do walki z Ndongo i Kongo.
XVII - XIX w. - Na obszarze późniejszej Angoli funkcjonuje szereg państewek zwanych królestwami Ovimbundu: Bihe (Viye), Huambo (Wambu) i Bailundu (Mbailundu). Tworzą je plemiona Bantu. Ovimbundu stają się dostarczycielami niewolników na portugalskie targowiska w Luandzie i innych miastach na zachodzie Angoli. Jako wasale Portugalczyków przetrwają do końca epoki kolonialnej. Potem zaś przekształcą się w lokalne organizacje polityczne uznające władzę Angoli.
1604 - 1608 r. - Ósmym gubernatorem portugalskiej Angoli jest Manuel Cerveira Pereira.
Za jego władzy obserwuje się błyskawiczny rozwój Luandy jako największego centrum eksportu afrykańskich niewolników na południowym Atlantyku.
1614 - 1615 r. - Imbangala sprzymierzeni z Portugalczykami, którym przewodzi Benito Banha Cardoso rozbijają armię Kongo.
1617 r. - Portugalczycy zakładają miasto Benguela w oparciu o fort istniejący od roku 1587. Benguela jest dużym portem, przez który są wywożeni czarni niewolnicy schwytani w głębi kraju lub kupieni od lokalnych kacyków. Inne ważne towary eksportowe to między innymi kość słoniowa, sól pozyskiwana ze słonej wody w pobliskiej Baia Farta oraz siarka.
1617 r. - Luis Mendes de Vasconcelos zostaje gubernatorem Angoli. Wkrótce zasłynie z powtarzanych najazdów na Ndongo (w przymierzu z Imbangala) i Kongo.
1618 r. - W Luandzie powstaje fort Fortaleza São Pedro da Barra.
W następnych dziesięcioleciach pojawią się tam jeszcze dwa inne forty Fortaleza São Miguel (1634) i Forte de São Francisco do Penedo (1765-1766).
Lata 1620. - Powstaje lokalny kościół odrzucający zwierzchność katolickich biskupów z Europy. Głosi niezależność Afrykanów i odrębność chrześcijaństwa Murzynów.
1622 r. - Nowy gubernator Angoli Joao Correia de Sousa używa Imbangala, aby zaatakować Kongo. Próbuje narzucić swojego kandydata na tron Kongo i jest niezadowolony z wyboru Pedro II. Ponosi jednak klęskę, więc kupcy i jezuici pragnący utrzymać kontakty z monarchią Kongo zmuszają de Sousę do rezygnacji z urzędu i opuszczenia Angoli.
1623 r. - Umiera król Ndongo, a władzę w państwie przejmuje jego siostra Anna Ndżinga Mbande. Sprzymierza się z innymi grupami Dżaga działającymi na południe od Kuanzy i wypiera Imbangala nad rzekę Kuanga. Królowa Ndżinga podbija państwo Matamba.
Imbangala zaś ok. 1630 r. organizują własną monarchię Kasandże.
1624 r. - Holendrzy atakują portugalską Luandę (Garcia I z Kongo odmawia im pomocy).
Od 1627 r. - Luanda jest głównym ośrodkiem portugalskiej władzy na atlantyckim wybrzeżu Afryki.
1640 - 1648 r. - Holendrzy w przymierzu z królem Garcią II próbują zająć portugalską Angolę (atak nad rzeką Bengo, 1643). Najeźdźcy okupują Luandę i Benguelę.
Ndżinga wykorzystuje to, aby zdobyć portugalską Massanganę (1648). Jednak portugalskie oddziały z Brazylii zajmują Luandę w 1648 r., Holendrzy opuszczają kraj, a Kasandże atakuje Ndongo. Wojna ogarnia Matambę na pograniczu posiadłości Portugalii i Ndongo oraz Kongo zaatakowane przez Portugalczyków (1665) poszukujących kopalni srebra. Wyniszczające walki będą trwały do 1683 r.
1683 r. - Większość ziem Ndongo nad Kuanzą wokół miast Luanda, Massangana i Ambaka staje się portugalską kolonią. Drugi obszar zajęty przez Portugalię rozciąga się na wybrzeżu wokół miasta Benguela. Natomiast ośrodki władzy Ndongo przesuwają się na wschód do Matamby.
Od XVII/XVIII w. - Imbangala stopniowo wtapiają się w inne społeczności i organizmy polityczne istniejące na południe od rzeki Kuanza jak Bihe, Huambo i Bailundu, łagodząc jednocześnie swoje zwyczaje. Stopniowo rezygnują z rytualnego kanibalizmu.
XVIII w. - Portugalczycy opanowują wybrzeże wokół miasta Luanda i dalej na południe od Bengueli, wchłaniając małe państewka murzyńskie i całkowicie uzależniając się od siebie państwo Kongo.
Tracą jednak monopolistyczną pozycję w handlu niewolnikami u ujścia Kongo, a na wschodzie rośnie znaczenie państewek Matamba i Kasandże jako centrów handlu niewolnikami.
Coraz liczniejsi stają się Luzoafrykanie, łączący kulturę europejskiej metropolii oraz Afryki. Są to Portugalczycy, biali urodzeni w Angoli oraz mocno zeuropeizowani Mulaci i Murzyni. Wyznają katolicyzm z elementami animizmu. Od XVII w. tworzą społeczności w Kongo, w okolicach Luandy a potem na wyżynie Benguela. Zajmują się pracą w administracji Kongo i portugalskiej Angoli, a także handlują niewolnikami.
Lata 1750. - Handel niewolnikami w portugalskich portach osiąga szczyt. Tylko przez Luandę przepływa w tym okresie od 5 do 10 tysięcy niewolników rocznie.
Druga połowa XVIII w. - Po stłumieniu kilku powstań Portugalczycy opanowują tereny oddalone od wybrzeży, posuwając się wzdłuż rzeki Kuanza.
XIX w. - Luanda wyrasta na ogromny ośrodek handlowy i jedno z największych portugalskich miast na świecie. Przez port przepływają tony towarów, wśród których najważniejsze to olej palmowy, orzeszki ziemne, wosk, kopal, drewno, kość słoniowa, kukurydza, tytoń, kasawa (maniok), suszone mięso, bawełna, kawa i kakao.
1869 r. - Portugalia jako jedno z ostatnich państw, oficjalnie znosi niewolnictwo w swoich koloniach. W rzeczywistości praktyki niewolnicze na tym obszarze utrzymają się aż do końca XX w.
Połowa XIX w. - Portugalczycy sprowadzają do Angoli andyjskie drzewo chinowe (chinowca), którego kora dostarcza chininy używanej jako lek na malarię.
1882 r. - Ok. 1000 Portugalczyków z Madery osiedla się w południowo-zachodniej Angoli, zakładając osadę Sá da Bandeir oficjalnie uznaną za miasto w roku 1885. Pretensje do tego obszaru zgłaszają również mieszkańcy południowej Afryki, co znajduje odbicie w postaci ok. 40 burskich rodzin jakie osiedlają się w Sá da Bandeira w roku 1885.
W początkach XX w. miasto Sá da Bandeira zwykle określane miejscową nazwą Lubango będzie zamieszkane głównie przez Portugalczyków (ponad 1700 portugalskich mieszkańców w 1910 r.).
- 1886 - 1894 r. - Oficjalne powstanie portugalskiej kolonii Angola po umowach z Niemcami, Belgią i Wielką Brytanią.
Stolicą jest Luanda. Kolonia obejmuje obszar na południe od ujścia rzeki Kongo poprzez Luandę, Benguelę i Sá da Bandeira do północnych krańców pustyni Namib (w języku khoikhoi - Tam nic nie ma). Burska społeczność Sá da Bandeira nie chce jednak zaakceptować portugalskiej władzy i ogłasza powstanie Republiki Upingtonii z centrum w Grootfontein, lecz Portugalia szybko tłumi rebelię.
Angola żyje między innymi z plantacji, handlu kością słoniową i diamentami.
Ponieważ belgijskie Kongo ma mieć połączenie z morzem poprzez wąskie terytorium wzdłuż rzeki Kongo, Angola traci bezpośredni kontakt ze swoimi posiadłościami na północ od ujścia tej rzeki. Ten niewielki portugalski obszar staje się enklawą Cabinda (Kabinda) formalnie złączoną z Angolą.
1889 r. - Gubernator Brito Capelo uroczyście otwiera akwedukt zaopatrujący Luandę w wodę.
1905 r. - Niedaleko Bengueli powstaje końcowa stacja linii kolejowej i port Lobito. Miasto Lobito powstało już w roku 1843 na rozkaz królowej Marii II.
Portugalczycy budują benguelską linię kolejową (od 1904 r.) łączącą Lobito na wybrzeżu z wnętrzem kontynentu, docierając do Katangi i dalej aż do Zambii. Z Katangi jest wywożona między innymi miedź, a z Angoli sizal.
Tory przyspieszają komunikację, lecz zarazem powodują upadek transportu karawanowego, który dotychczas obsługiwał szlaki handlowe między wnętrzem kontynentu i wybrzeżem.
1923 r. - Powstaje linia kolejowa między Sá da Bandeira i portową osadą Moçâmedes na wybrzeżu.
1924 - 1925 r. - Z Angolą wiąże się jedno z największych i najlepiej zorganizowanych fałszerstw pieniędzy w dziejach świata.
Były portugalski minister finansów F. da Costa, A. V. Reis i Holender K. Marang organizują druk banknotów (po 500 escudo) z prawdziwych matryc użytych dwa lata wcześniej. Banknoty rozprowadzają w Angoli i zakładają Bank Angoli, gdzie gromadzą pieniądze pochodzące z tej operacji. Fałszerzy zdradza obecność na rynku identycznych (w istocie prawdziwych) banknotów o tych samych numerach. Ostatecznie Marang znika z dużą sumą, a pozostali wspólnicy stają przed sądem w Portugalii (w 1930 r.) i zostają skazani na wieloletnie więzienie.
1937 r. - Portugalskie władze tworzą rezerwat przyrody Iona na południowym krańcu Angoli nad brzegiem Atlantyku. Na chronionym obszarze występują formacje nadmorskich wydm, cenne zespoły roślinności oraz zwierzęta jak strusie czy oryksy. W 1964 r. rezerwat zostanie przekształcony w pierwszy angolański park narodowy.
1940 r. - Największe miasto Angoli Luanda liczy sobie ponad 61 tysięcy mieszkańców, z czego niemal 15% stanowią biali.
Druga połowa XX w. - Obserwowana jest wyraźna intensyfikacja wydobycia diamentów.
Lata 1950. - Początek działalności angolańskich organizacji wyzwoleńczych i partyzantów.
W roku 1954 powstaje prozachodni UPA (Związek Ludności Angoli) pod wodzą A. Holdena Roberto przekształcony potem w FNLA (Narodowy Front Wyzwolenia Angoli, 1964).
W roku 1956 powstaje lewicowy MPLA (Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli) pod wodzą A. A. Neto.
1953 r. - Portugalia nadaje Angoli status zamorskiej prowincji, aby zneutralizować angolańskie dążenia do niepodległości. Dlatego Portugalia popiera europejskie osadnictwo: w roku 1955 mieszka tu 110 tysięcy Portugalczyków, w roku 1961 - 220 tysięcy, a w roku 1971 - 350 tysięcy.
1954 r. - Zostaje ogłoszony Statut Krajowców, według którego najbogatsi i mówiący po portugalsku określani jako assimilados (ok. 0,25% ludności) zyskują pełne portugalskie obywatelstwo, a pozostali zwani indigenos stanowią niższą kategorię. Statut zostanie zniesiony w roku 1961 w ramach reformy kolonii.
1960 r. - UPA i MPLA zawierają umowę o wspólnej walce z portugalskim kolonializmem.
1961 r. - Wybuch antyportugalskiego powstania MPLA w Luandzie.
Rok później UPA wywołuje powstanie w północnej Angoli. Powstańcy opanowują kolejne prowincje kraju. Portugalia zachowuje władzę na zachodzie kraju, a partyzanci rządzą na wschodzie i w centrum Angoli. Wojna jest wykorzystywana przez Związek Sowiecki, który umacnia swoje wpływy wśród partyzantów.
1970 r. - Ludność Luandy przekracza liczbę 475 tysięcy, z czego ponad 26% stanowią biali, a kilkanaście procent to Mulaci. Miasto jest kosmopolityczne, wielojęzyczne i silnie zróżnicowane kulturowo. Niektórzy nazywają je nawet Paryżem Afryki.
1972 r. - Dzięki militarnej pomocy Kuby angolańscy komuniści zdobywają przewagę.
ZSRS zaś dostarcza nowoczesnej broni, aby zniszczyć antykomunistyczną partyzantkę popieraną między innymi przez Południową Afrykę. W rezultacie wyniszczająca wojna domowa trwa latami.
1974 r. - Zwolennicy utrzymania związków Angoli z Portugalią tworzący organizację RUA (Zjednoczony Opór Angoli) organizują we wrześniu powstanie mające powstrzymać ogłoszenie niepodległości. Nie zdobywają jednak większego poparcia.
1975 r. - Portugalska Angola uzyskuje niepodległość po wojnie trwającej kilkanaście lat.
Stolicą państwa jest Luanda, a językiem urzędowym pozostaje portugalski jako jedyny język wspólny dla wszystkich plemion. Dekolonizacja wiąże się czasem z przywróceniem afrykańskich nazw. Na przykład miasto Sá da Bandeira zostaje formalnie przemianowane na Lubango.
Większość białych mieszkańców Angoli wyjeżdża, zwykle do Portugalii lub zostaje wypędzona.
Podstawą gospodarki jest obok plantacji kawy i trzciny cukrowej wydobycie ropy naftowej i diamentów. Istnieje też raczej słabo rozwinięte rybołówstwo (dorsz i inne ryby morskie). Kolonializm pozostawia kraj zacofany i biedny. Tylko 18% z 6,5 miliona ludności mieszka w miastach, a 70% nie potrafi czytać. Zdecydowana większość mieszkańców to chrześcijanie, głównie katolicy, kilkanaście procent stanowią protestanci a reszta to animiści. Angola należy do najrzadziej zaludnionych państw Afryki (średnio 6 mieszkańców na 1 km2).
Pierwszy prezydent Antonio Agostinho Neto (1922-1979) reprezentuje prosowieckie ugrupowanie lewicowe MPLA (Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli) i wzorem ZSRS delegalizuje wszystkie inne partie. Zagrożony przez proamerykańską partyzantkę UNITA (Narodowy Związek na Rzecz Całkowitego Wyzwolenia Angoli) i interwencję z RPA Neto prosi o pomoc Kubańczyków, co staje się początkiem nowej wieloletniej wojny partyzanckiej niszczącej ogromne tereny kraju.
W maleńkiej angolańskiej enklawie Kabinda (Cabinda), oddzielonej od reszty kraju, narastają nastroje separatystyczne skwapliwie popierane przez rządy okolicznych państw. Dochodzi nawet do proklamowania rządu Kabindy w Zairze. Antyangolańskie akcje kabindzkich partyzantów będą trwały przez kilka następnych dziesięcioleci.
Do 1976 r. - Oddziały rządowe reprezentujące MPLA opanowują przeważającą część terytorium, wypierając interwencyjne oddziały RPA i Zairu. W tej sytuacji większość państw afrykańskich uznaje niepodległą Angolę. Wzorem sowieckim Neto wprowadza system autorytarny i dąży do nacjonalizacji gospodarki. Jednak chce to robić raczej ewolucyjnie a nie poprzez gwałtowną rewolucję, czym zraża do siebie część działaczy zapatrzonych w Sowietów. Na arenie międzynarodowej współpracuje z ZSRS i Kubą.
Do 1978 r. - Powtarzają się ataki armii Republiki Południowej Afryki w odwecie za popieranie niepodległościowych dążeń Namibii.
1979 r. - Prezydent Neto umiera podczas pobytu w Moskwie, a jego następcą zostaje José Eduardo dos Santos z MPLA, który będzie sprawował dyktatorską władzę do wyborów w 1992 r.
Lata 1980. - Na południu kraju nie ustają walki z UNITA. Antyrządowe oddziały kontrolują znaczny obszar południowej Angoli i zagrażają lewicowemu rządowi.
1987 r. - Armia RPA i UNITA okrąża angolańskie miasto Cuito Cuanavale. Oblegająca armia zostaje odparta po największej bitwie w dziejach Czarnej Afryki. Jest to zaledwie jeden z wielu epizodów wyniszczającej wojny, w której ginie ludność cywilna i niszczeje infrastruktura rolnicza oraz przemysłowa. Kraj, który i tak był biedny popada w nieznaną dotychczas nędzę.
1988 r. - 20 tysięcy kubańskich żołnierzy (co równa się 1/3 całej angolańskiej armii) przybywa do Angoli, aby walczyć z prawicową partyzantką UNITA. Po roku jednak wrócą na Kubę, ponieważ spotykają się z silnym oporem ludności, która nie akceptuje ideologii komunistycznej.
1990 r. - Rząd Angoli pod przywództwem prezydenta José Eduardo dos Santosa ogłasza odejście od założeń komunizmu na rzecz systemu wielopartyjnego i wolnego rynku. Deklarowana zmiana polityki jest rezultatem rozpadu Związku Sowieckiego, który dotychczas wspierał MPLA militarnie, politycznie i finansowo.
1991 r. - Po latach krwawych walk UNITA i MPLA podpisują rozejm, zgodnie z którym mają utworzyć rząd koalicyjny.
1992 r. - Po wyborach prezydenckich, które znów wygrywa José Eduardo dos Santos jako kandydat MPLA, przywódcy UNITA kwestionują ugodę. W rezultacie nie będzie w Angoli wyborów aż do roku 2008.
Zaczyna się nowa wojna między MPLA i UNITA, którą przerywa pokój w Lusace (1994), lecz po czterech latach walki wybuchną z nową siłą.
1991 r. - 260 tysięcy ton ropy naftowej wylewa się do oceanu z płonącego tankowca. Na szczęście prądy morskie rozbijają plamę na powierzchni wody, więc wybrzeża zostają zanieczyszczone w niewielkim stopniu.
2002 r. - Koniec wojny między MPLA i UNITA po śmierci Jonasa Savimbi, przywódcy UNITA.
Bojownicy UNITA przechodzą w większości do rządowej armii. Kraj jest zrujnowany przez wojnę i należy do najbiedniejszych na świecie. Nękają go głód, samowola władzy, lokalni kacykowie i ogromna przestępczość, a przede wszystkim brak perspektyw rozwojowych. Naturalne bogactwa nie przekładają się na rozwój całej gospodarki, ponieważ są wykorzystywane przez nielicznych przedsiębiorców. Kraj potencjalnie ciekawy dla turystów (na przykład przepiękna plaża nad zatoką Baia Azul koło Bengueli) i dysponujący ogromnymi możliwościami w dziedzinie turystyki odstrasza biedą. Stołeczna Luanda rozrasta się w wielkie miasto z ponad 5 milionami mieszkańców, lecz ok. 40% ludności mieszka w rozległych slumsach bez dostępu do wody i kanalizacji.
Bez przeszkód szerzą się epidemie, szczególnie groźne jest AIDS wyludniające całe wioski, ponieważ nie ma praktycznie żadnej opieki medycznej i żadnej profilaktyki, a kobiety szukające środków na życie masowo uprawiają prostytucję, rozprzestrzeniając jednocześnie choroby.
- 2008 r. - Pierwsze od roku 1992 wybory wygrywa José Eduardo dos Santos z MPLA.
Korzystając z posiadanej władzy, kontroli nad armią, policją i prasą swoje zwycięstwo powtórzy w roku 2012. Angolańska gospodarka powoli podnosi się z upadku, a sytuacja polityczna ulega stabilizacji, ponieważ Kubańczycy i Sowieci a potem Rosjanie nie mają już sił, by finansować i zaopatrywać zbrojne oddziały marksistów.
Za to armia angolańska uczestniczy w wojnach w Demokratycznej Republice Kongo i w Republice Środkowoafrykańskiej, wspierając rządy centralne, a zarazem zdobywając wpływy polityczne.
Tymczasem ludność kraju żyje w nędzy, a zniszczone rolnictwo nie potrafi wyżywić Angolańczyków, więc jest konieczny masowy import żywności. Dochody z eksploatacji zasobów ropy naftowej, diamentów i złota pochłaniają koszty zbrojeń i utrzymania silnej armii. ONZ zalicza Angolę do najsłabiej rozwiniętych i najbiedniejszych państw świata.
2017 r. - Joâo Lourenço z MPLA wygrywa wybory prezydenckie kończąc wieloletnią władzę Santosa.
2020 r. - Pandemia Covid-19 ogarnia cały kraj praktycznie pozbawiony służby zdrowia.