Hawaje
- 1. tysiąclecie n.e. - Legendarni niskorośli ludzie znani z terasowej uprawy pól i kamiennej rzeźby rzekomo zaludniają Hawaje. Ponoć to oni wybudowali na Kauai staw dla swoich władców. Według legend karły Menehune żyły tylko w mroku. Kiedy zaś królewska para zapatrzyła się na piękny krajobraz i nie dostrzegła wschodu Słońca, pozostała na brzegu jako dwa kamienie.
Natomiast okoliczny wąwóz Waimea wyżłobiła podobno woda, której nie upilnowała para kochanków Ohia i Waramei. Doszło do wylania wody, a rozgniewana bogini wulkanów Pele zamieniła ich wtedy w drzewa. Księżniczka Waramei płacze odtąd deszczem, kiedy ktoś zrywa kwiat lelua.
- VIII - IX w. - Żeglarze z Markizów kolonizują Hawaje i według ich własnych legend napotykają na wyspach lud, który nazywają Menehune, co oznacza ludzi gorszych. Przybysze brutalnie tępią Menehune i wypierają z najlepszych terenów. Ostatni przedstawiciele ginącego ludu podobno przetrwają najdłużej na wyspie Kauai.
Żeglarz Kiwa, syn Moikehy, płynie na Tahiti (4000 km) po rytualne bębny obciągnięte skórą rekina. Natomiast jego syn Kahai przywozi z Tahiti drzewa chlebowe, które doskonale zaadaptują się do hawajskich warunków. Osadnicy sprowadzają też szczura polinezyjskiego, który jest zwierzęciem mięsnym. Niestety jest też agresywny wobec miejscowych ptaków, co doprowadza do znacznego ograniczenia rozmiarów ptasich populacji na Hawajach.
- Od XI w. - Kolejne fale żeglarzy z Tahiti przypływają na Hawaje. Lądują na Kauai u ujścia Wailua. Dzielą społeczeństwo na wywodzących się od bogów władców oraz poddanych i niewolników.
Na wyspie Oahu nad zatoką Honolulu powstaje niewielka osada, zapowiedź przyszłego miasta.
Od XII w. - Na wyspach działają kapłani kahuna, sławni ze swoich magicznych i uzdrowicielskich zdolności.
Ok. 1275 r. - Na Hawaje przybywa kapłan Paao, ponoć ostatni człowiek w Oceanii, pochodzący z krainy Havaiki.
XIV - XIX w. - Bezludna wysepka Moku Mana Mana (Moku to Wyspa, a Mana to mityczna kosmiczna energia) jest najważniejszym centrum kultowym archipelagu. Moku Mana Mana jest maleńka, ma długość ponad 11 km i maksymalną szerokość poniżej 3 km, ale ma zarazem dziesiątki niewielkich ołtarzy zbudowanych z kilku-kilkunastu dużych kamieni. Co roku władcy z różnych wysp hawajskich podejmują daleką wyprawę morską, aby jako pielgrzymi dotrzeć do Moku Mana Mana i złożyć hołd przodkom, duchom i siłom rządzącym kosmosem. Wynika to ze szczególnego położenia wysepki na Zwrotniku Raka, co oznacza, że co roku w dniu przesilenia letniego Słońce świeci tam pionowo z góry, a ludzie i przedmioty nie rzucają cienia. Na zachód od Moku Mana Mana znajdują się martwe, skaliste wysepki hawajskie, które są postrzegane jako symboliczny obraz ciemności i polinezyjskiego świata zmarłych znajdującego się na zachodzie. Natomiast na wschód od Maku Mana Mana leżą większe, zielone wyspy Hawajów odpowiadające jasnemu światu żywych.
Po chrystianizacji archipelagu sanktuarium na Moku Mana Mana straci dawne znaczenie i będzie systematycznie spadać liczba pielgrzymów, a w XX w. wysepka zostanie zapomniana. Jej jedynymi stałymi mieszkańcami będą tylko ptaki.
1555 r. - Według legendy do Hawajów dociera pierwszy Hiszpan Gaetano.
Lata 1740. - Narodziny Kamehamehy, syna królowej Kekuiapoiwy, koło Kona na wyspie Hawaii. Według tradycji, zaczęła rodzić pływając, a syn przyszedł na świat na płaskim kamieniu na plaży.
1772 - 1832 r. - Kaahumanu, pierwsza hawajska prawniczka, bojowniczka o prawa kobiet do wykształcenia.
19 I 1778 r. - Cook ląduje na Kauai u ujścia Wailua i nazywa archipelag Wyspami Sandwich.
Wracając z Cieśniny Beringa, odkrywa wyspę Hawaii (1779), gdzie przyjaźnie wita go wielki kapłan Kau, a potem król Terriobu. Cook narusza jednak tabu i niszczy świątynię; w rezultacie ginie w potyczce na wybrzeżu (14 I 1779).
1782 r. - Kamehameha I (mający wtedy ponad 40 lat) rządzi na Hawaii (Big Island). Dzięki broni palnej zakupionej głównie od Amerykanów prowadzi ciągłe wojny, dążąc do zjednoczenia archipelagu.
Lata 1786, 1787 - La Pérouse odwiedza Hawaje.
Odkrywa dla Europejczyków wysepkę Moku Mana Mana i nazywa ją Necker.
- Od 1787 r. - Rozwój handlu USA z Chinami doprowadza do dominacji amerykańskiej floty na Pacyfiku.
Honolulu na wyspie Oahu jest opisywane przez żeglarzy jako mała rybacka wioska.
- 1792 r. - Vancouver, płynący z Tahiti, sadzi pomarańcze na Hawaii.
W ciągu 200 lat biali wprowadzą na wyspy ponad 2600 roślin (na przykład około roku 1800 kaktusy jako ogrodzenie), powodując zanik miejscowych endemitów.
IV 1795 r. - Kamehameha I opanowuje Oahu. Armię pokonanego przeciwnika każe strącić ze skał Pali.
XVIII/XIX w. - Portugalczycy sprowadzają na Hawaje ukulele, wkrótce narodowy instrument archipelagu.
1794 r. - Brytyjski kapitan William Brown jako pierwszy Europejczyk odwiedza naturalny port Honolulu. Wkrótce potem Honolulu stanie się ważnym punktem na trasie między Azją i Ameryką Północną.
1795 r. - W maju Kamehameha I atakuje Oahu i pokonuje miejscowych wodzów w bitwie pod Nu’uanu na południowym wybrzeżu wyspy. W rezultacie zajmuje Oahu.
1796 r. - Brytyjscy żeglarze dostrzegają maleńki bezludny atol na zachód od Hawajów, lecz uznają go za nieinteresujący. Składa się on z kilku koralowych wysepek o maksymalnej wysokości 5 m, zamieszkanych wyłącznie przez ptaki i pokrytych grubą warstwą guano. Dopiero kilkanaście lat później brytyjski kapitan Charles Johnston jako drugi natrafia na wysepki i nazywa je swoim nazwiskiem - Johnston Atoll. Mimo to Atol Johnstona nadal nikogo nie interesuje i pozostaje terytorium bezpaństwowym.
Do 1804 r. - Mając 600 muszkietów, 14 armat i 20 bojowych łodzi, Kamehameha I noszący przydomek Wielki podbija cały archipelag aż po ostatnie niezależne królestwo na wyspie Kauai. W 1804 r. przenosi swoją stałą siedzibę z wyspy Hawaii do Waikiki na Oahu. W 1812 r. wprowadza flagę Hawajów łączącą elementy brytyjskie i amerykańskie.
1813 r. - Pewien hiszpański plantator zaczyna uprawę miejscowych ananasów, które są jednak małe i gorzkie; dopiero Brytyjczyk Kidwell sprowadzi z Jamajki słodką odmianę i założy w Honolulu fabrykę ananasów konserwowych (1892).
Ekonomiczny rozwój archipelagu nabiera rozpędu. Na Hawaii J. Parker zaczyna (1815) masową hodowlę bydła (jego rodzina utrzyma firmę przez dwa wieki). Francuski przedsiębiorca zaczyna uprawę kawy, a od 1830 r. są tu hodowane kozy. W 1835 r. dwaj Niemcy zakładają pierwszą plantację trzciny cukrowej na Kauai, a od 1837 r. eksportują cukier.
1815 r. - Rosyjski statek tonie koło wyspy Waimea, a lokalny władca Kaumala zabiera ładunek. Wtedy przybywa przedstawiciel Rosjan Schaeffer. Po ugodzie Kaumala zgadza się na budowę rosyjskiego fortu Jelizavieta (Elżbieta) w 1816 r. Jednak trzy lata później Rosjanie zostaną usunięci, ponieważ zagrażają niepodległości wysp.
8 V 1819 r. - W Kailua (Hawaii) umiera Kamehameha I Wielki.
Wracający z objazdu Hawaii jej syn Liholiho wstępuje na tron jako Kamehameha II. Nowy władca znosi tabu dotyczące kokosa, czym osłabia dawną religię. Pomaga mu matka Keopuolani, która ostentacyjnie łamie tabu, jedząc zakazany dla kobiet orzech kokosowy.
W tym czasie do Honolulu zawija francuski statek, a obecny na pokładzie katolicki duchowny chrzci Kalanimoku, premiera zmarłego władcy, kilku ministrów oraz Boki, namiestnika Oahu. Tak zaczyna się proces chrystianizacji Hawajów.
- 1820 r. - Wódz Kekuaokalani staje na czele antykrólewskiego buntu w obronie starej wiary. Ginie w bitwie pod Kuamo wraz z walczącą u jego boku żoną. Liholiho wszystkich wziętych do niewoli każe zabić i rozszarpać.
Według legendy naczelny kapłan Howaheva miał proroczy sen o zwycięstwie obcego boga. Kahunowie ukryli się więc przed nadejściem chrześcijaństwa i odtąd działali z ukrycia, nadal lecząc i uwalniając ludzi od złych mocy.
- 1820 r. - Na Hawajach ścierają się wpływy brytyjskie i amerykańskie. Początek wpływów protestantyzmu.
Sławny z bogactwa i mądrości król Liholiho wprowadza alfabet łaciński, w piśmie widząc istotny czynnik postępu.
1820 - 1845 r. - Królewski dwór rezyduje w Lahaina, stolicy wyspy Maui.
1825 - 1854 r. - Panuje Kamehameha III, czyli Kauikeaouli, brat Liholiho.
1825 r. - Na Hawajach zaczyna się uprawa kawy, której pierwsze sadzonki pochodzą z Rio de Janeiro.
Od 1830 r. - Francuscy misjonarze katoliccy działają na Hawajach.
W odpowiedzi umacnia się poczucie narodowej odrębności Hawajczyków, którzy rozpowszechniają legendę o kosmicznej katastrofie, w której mają zginąć najeźdźcy.
Od 1845 r. - Honolulu na wyspie Oahu jest stolicą Królestwa Hawajów.
1850 - 1853 r. - Spadek liczby ludności o ponad 20%, spowodowany chorobami zawleczonymi na Hawaje przez białych (epidemie śmiertelnej odry i ospy), przyspiesza rozkład tradycyjnego hawajskiego społeczeństwa.
Druga połowa XIX w. - Szybki rozwój stolicy w Honolulu. Miasto jest wielkim portem i centrum gospodarczym. Rozrasta się dzielnica chińska, lecz napływa tez ludność z południowej Azji i Ameryki Północnej.
1858 r. - Zależne od Stanów Zjednoczonych Królestwo Hawajów anektuje bezludny Atol Johnstona (Johnston Atoll) ok 1400 km na zachód od Hawajów.
1862 r. - Kamehameha IV zajmuje bezludny atol Palmyra (nazwany tak od amerykańskiego statku, który rozbił się tam w 1802 r.). Do wysepki rości sobie prawa także Wielka Brytania (bezskutecznie próbuje ją zająć w 1898 r.).
1864 r. - Eliza Sinclair-Robinson kupuje od króla Kamehamehy IV (1854-1863) wyspę Niihau, na której tworzy coś w rodzaju skansenu. Dzięki izolacji od świata zewnętrznego na Niihau utrzymuje się stary ustrój społeczny Hawajów.
Rodzina Robinsonów rządzi wyspą do XX w.
1867 r. - Stany Zjednoczone zajmują Midway na północny zachód od Hawajów.
1872 r. - Śmierć Kamehamehy V. Nowy zależny od USA król William Charles Lunalilo umiera już po trzynastu miesiącach.
1876 - 1891 r. - Hawajami rządzi David Kalakaua (umrze w San Francisco). Doradza mu Amerykanin W. M. Gibson, awanturnik, oszust i złodziej a zarazem dyplomata i inicjator sprowadzania robotników z Azji. Władca zawiera z USA umowę o handlu hawajskim cukrem. Snuje plany podboju Tonga, Samoa i całej Oceanii (idea Gibsona), dopóki defraudacje Gibsona nie spowodują buntu (1887) i usunięcia ministra.
1889 r. - Na Molokai umiera na trąd katolicki misjonarz z Belgii Damian, sławny opiekun trędowatych.
1891 r. - Rozwój amerykańskich plantacji, głównie trzciny cukrowej. Wobec oporu ludności sprowadza się robotników zwłaszcza z Ameryki i Azji. W rezultacie rdzenni Hawajczycy wtapiają się w liczniejszych od nich imigrantów.
1891 - 1893 r. - Hawajami rządzi Liliuokalani, siostra Kalakaua.
Spór z producentami cukru staje się pretekstem do amerykańskiej interwencji. Królowa zostaje uwięziona w 1895 r. (umrze w 1917 r.), a Hawaje zostają republiką Aloha (w istocie kolonią USA). Jej amerykańskim gubernatorem zostaje S. B. Dole.
- 1898 r. - USA zajmują Wyspy Fregaty (między Midway i Hawajami).
Zajęte wyspy wraz z Atolem Johnstona i Wake na zachód od Hawajów są odtąd amerykańskimi bazami wojskowymi i ważnym elementem obrony Stanów Zjednoczonych.
1898 - 1900 r. - Formalne przyłączenie Hawajów do USA, za czym w referendum głosowały wszystkie terytoria z wyjątkiem wyspy Niihau.
1899 r. - Honolulu jest ostatnim centrum dżumy na Hawajach. Zaraza zostanie zlikwidowana ok. 1950 r.
1900 r. - Wielki pożar niszczy chińską dzielnicę w Honolulu.
1907 r. - Powstaje uniwersytet w Honolulu.
-1916 r. - Mauna Loa i Kilauea zostają objęte ochroną w ramach pierwszego hawajskiego parku narodowego.
Następny będzie park narodowy Haleakala ustanowiony na wyspie Maui w 1961 r.
1925 r. - Latająca łódź G. Curtissa dolatuje z USA do Hawajów. Dzięki temu amerykańska posiadłość na Pacyfiku zyskuje wkrótce szybkie lotnicze połączenie z odległym kontynentem.
1941 r. - Japoński nalot na amerykańską bazę wojskową Pearl Harbour (7 grudnia): USA tracą 2535 ludzi, 188 samolotów i 18 okrętów, a Japończycy kilkudziesięciu ludzi, 29 samolotów i 6 okrętów podwodnych.
Po 1945 r. - Honolulu ma ponad 240 tysięcy mieszkańców.
Po 1945 r. - Turystyka staje się podstawą gospodarki Hawajów obok trzciny cukrowej, ananasów, kawy i hodowli bydła. Wyspy są celem turystów nie tylko ze Stanów Zjednoczonych, ale z całego świata. Przyciąga ich łagodny klimat, wspaniałe krajobrazy oraz plaże zaliczane do najpiękniejszych na świecie, jak słynna plaża Waikiki w Honolulu (Oahu) oraz zatoka Hano. Na największej wyspie Hawaii ogromną popularnością cieszy się plaża Papakolea pokryta zielonym piaskiem: jest to rozdrobniony przez fale oliwin, który wykrystalizował w zastygającej lawie.
Wielką atrakcją są też wulkany (ogromny krater Haleakala na Maui) oraz jaskinia Kazumura na stoku wulkanu Kilauea na wyspie Hawaii. Kilkaset lat wcześniej spływająca lawa utworzyła tam tunele długości ponad 61 km.
Rozwija się też turystyka podwodna dla nurkujących przy rafach koralowych jak w zatoce Hanuama koło Oahu.
Po 1945 r. - Atol Johnston staje się tajnym poligonem, gdzie jest badana broń jądrowa, chemiczna i biologicznaa. Pierwotne wysepki zostają sztucznie powiększone, aby pomieścić pasy startowe dla samolotów, bunkry, podziemne składy i budynki bazy.
Od 1950 r. - Ekolodzy pracują nad uratowaniem hawajskich gęsi nielotnych (Nesochen sandvicensis): z ok. 25 tysięcy w XVIII w. przetrwało zaledwie 35 osobników.
1959 r. - Po referendum Hawaje zostają stanem USA. Stolicą nowego stanu jest Honolulu, wielkie, nowoczesne miasto stojące dosłownie nad plażą.
9 VII 1962 r. - W okolicach Atolu Johnstona Amerykanie przeprowadzają pierwszą próbną eksplozję jądrową w przestrzeni kosmicznej - ok. 400 km nad powierzchnią oceanu. Według świadków na nocnym niebie pojawia się jaskrawy rozbłysk, który przechodzi w fioletowy blask, a potem zamienia się w czerwoną poświatę. Radioaktywny pył unosi się wysoko w atmosferze, stwarzając zagrożenie dla całej planety.
1965 r. - Na Hawajach powstaje centrum ostrzegania przed tsunami dla całego Pacyfiku.
Jest to konsekwencja zabójczych fal tsunami, jakie uderzyły w Hawaje w roku 1946 i 1960.
Na początku XXI w. naukowcy odkryją jednak, że same Hawaje stanowią potencjalne zagrożenie, ponieważ zbocza wulkanu Mauna Loa na wyspie Hawaii są niestabilne, co wynika z warstwowego ułożenia zastygłej lawy. Ewentualne ogromne osuwisko skalnych warstw do oceanu może wywołać tsunami o rozmiarach dotychczas jeszcze nieodnotowanych w historii, a pierwszą ofiarą fali byłoby Honolulu znajdujące się na Oahu w odległości ok. 300 km.
II - III 1968 r. - Sowieci i Amerykanie szukają sowieckiego okrętu podwodnego K-129, który zatonął na północny zachód od Hawajów. Dochodzi do niebezpiecznej eskalacji napięcia między ZSRS i USA.
1976 r. - Biolodzy K. LeVasseur i S. Sipman stają przed sądem za uwolnienie delfinów tresowanych do walki na użytek amerykańskiego wojska.
Lata 1980. - Rdzenni Hawajczycy stanowią tylko 5% ludności archipelagu, ponad 33% to Japończycy, ok. 20% mieszańcy Hawajczyków i imigrantów, ok. 20% biali, a kilka procent to Filipińczycy, Chińczycy i inni.
Tylko na Niihau wszyscy mówią po hawajsku, nie ma tam papierosów, alkoholu, przemysłu i istnieje tylko jedna szkoła. Jednak od 1941 r. (kiedy na Niihau wylądowali żołnierze) młodzież coraz częściej ucieka stamtąd do zamerykanizowanej części archipelagu.
Hawaje są administracyjnym centrum dla bezludnych atoli zarządzanych przez USA: Johnston; Kingman Reef (E. Fanning odkrył ją w 1789 r., W. E. Kingman opisał w 1853 r., a Amerykanie chcieli zagospodarować w 1922 r.), Palmyra (w 2000 r. zakupiona przez fundację ekologiczną The Nature Conservancy); Wake; Jarvis koło wysp Line; oraz Howland i Baker. Na Hawajach jest też zlokalizowana jedna z kilku najważniejszych stacji kontrolnych amerykańskiej sieci lokalizacji GPS powiązana z bazą wojskową. Pozostałe stacje GPS znajdują się w Colorado Springs, na Kwajalein, Wyspie Wniebowstąpienia i Diego Garcia.
28 IV 1988 r. - Pasażerski Boeing 737 hawajskich linii lotniczych Aloha traci część obudowy i pasażerowie lecą bez osłon na wysokości kilku kilometrów. Ginie jedna stewardessa, ale samolot obniża pułap i w końcu bezpiecznie ląduje. Jest to jedno z kluczowych wydarzeń w dziejach lotnictwa pasażerskiego, ponieważ pod wpływem tego wypadku zostają zmienione metody technicznego nadzoru w lotnictwie USA.
1997 r. - Amerykański oceanograf Charles Moore płynąc swoim jachtem z Los Angeles na Hawaje rezygnuje z tradycyjnej, zwykle uczęszczanej trasy południowej wzdłuż prądu morskiego. W środku ogromnego obszaru otoczonego przez prądy znajduje tony plastikowych śmieci unoszących się w wodzie. W ten sposób zostaje oficjalnie (w rzeczywistości od dawna znane wielu żeglarzom) odkryte największe śmietnisko na planecie mające powierzchnię porównywalną z powierzchnią Stanów Zjednoczonych rozciągnięte od Kalifornii do Hawajów i dalej w stronę Japonii.
2004 r. - Amerykańskie wojsko opuszcza Atol Johnstona. Większość budynków i pasy startowe zostają zburzone, a niektóre bunkry i podziemne składy z niebezpiecznymi materiałami zamknięte.
2023 r. - Niezwykle wysokie temperatury, susza i podpalenia wywołują katastrofalne pożary na Hawajach. Zwłaszcza na Maui błyskawicznie rozprzestrzeniający się ogień niszczy duże obszary wyspy i okazuje się zabójczy dla wielu ludzi.