Państwo Mahdiego, Sudan i Sudan Południowy
- 29 VI 1881 r. - Muhammad Ahmad ibn Abdallah (1844-1885) ogłasza się mahdim (po arabsku prowadzony - w domyśle przez Allaha), czyli mesjaszem.
Pochodzi z arabskiego klanu Baggara, a urodził się w nubijskim okręgu Dongola w zamożnej rodzinie budowniczych statków. W Chartumie uczył się w szkole koranicznej i już w młodości wykazywał ogromną religijność. Przyłączył się więc do mistyków z ruchu Sammanija, został wędrownym kaznodzieją, a w 1870 r. osiadł z grupą uczniów na wyspie Abba na Nilu. Tam właśnie doznał objawień, według których Bóg uczynił go swoim narzędziem.
Rozbudzając w muzułmanach fanatyzm, nawołuje do świętej wojny (dżihad) przeciw Egipcjanom i chrześcijanom, czyli Brytyjczykom, dążącym do podboju ziem nad środkowym Nilem. Sudan rządzony przez egipskich urzędników reprezentujących władzę Turcji jest wyzyskiwany, a mieszkańcy traktowani jak niższa rasa.
1883 r. - Sfanatyzowani żołnierze Mahdiego uzbrojeni głównie w kije rozbijają lepiej uzbrojony egipski oddział i oblegają Al Ubaid (El Obeid). Pod koniec roku zdobywają miasto, zyskując w ten sposób broń i pieniądze. Jest to początek wojny wyzwoleńczej. Mahdi opanowuje Kurdufan (1883), a potem cały Sudan i odpiera atak Brytyjczyków z Egiptu (1883).
1884 r. - Brytyjski generał Charles Gordon (1833-1885) otrzymuje rozkaz pacyfikacji Sudanu. Gordon był dowódcą w wojnie krymskiej i podczas kolonialnych podbojów w Chinach (1856-1858), a od roku 1874 uczestniczył w brytyjskim podboju Egiptu. Wszędzie wsławił się walecznością i okrucieństwem wobec nie-Europejczyków, a zwłaszcza nie-chrześcijan. Przybywa z Egiptu na czele dużego oddziału z zamiarem rozbicia mahdystów, ale zostaje zepchnięty do obrony i oblężony w Chartumie.
26 I 1885 r. - Mahdyści zdobywają Chartum, Gordon ginie w czasie walk, a dzień 26 I zostanie potem uznany za dzień niepodległości Sudanu. Stolicą kraju zostaje Omdurmn, siedziba Mahdiego.
Twórca niepodległego Sudanu umiera niedługo później na tyfus (22 VI). Na następcę wyznaczył swego zaufanego towarzysza Abdullahiego (Abdullah ibn Sajjd Muhammad, 1846-1899). Nowy władca tytułowany kalifem centralizuje państwo i dzieli je na prowincje: Dongola, Berner, Sudan Północno-Wschodni, Sudan Południowo-Wschodni, Prowincja Równikowa, Sudan Zachodni i Sudan Centralny między miastami Omdurman i Faszoda. Stolicą kraju nadal jest Omdurman, gdzie we wspaniałym mauzoleum pochowano Mahdiego.
Państwo mahdystów, chociaż formalnie jest muzułmańskie, w istocie zamieszkują rozmaite plemiona wyznające różne religie. Na przykład na południowym zachodzie żyją animistyczni Azande, a na południu chrześcijanie.
1886 - 1887 r. - Zwycięska wojna z Etiopią, chociaż wódz Abu Andża umiera w drodze powrotnej z wyprawy.
1888 r. - Abu Dżumajza buntuje się przeciw władzy Omdurmanu, ale rok później ponosi klęskę w Dar Fur.
1889 r. - Łupieżczy najazd Etiopczyków. Co prawda etiopski cesarz ginie w bitwie pod Gallabat, lecz Sudan ponosi ogromne straty, zostają spustoszone rozległe obszary a ludność wypędzona lub wybita.
1889 - 1890 r. - Klęska głodu i szarańcza dodatkowo niszczą Sudan zrujnowany przez Etiopczyków.
1889 r. - Mahdyści najeżdżają południowy Egipt, mając nadzieję na przyłączenie go do sudańskiego kalifatu jako centrum prawdziwego islamu. Dowodzący armią mahdystów emir Nudżumi liczy na antybrytyjskie powstanie egipskiej ludności, która jest głównie muzułmańska. Okazuje się jednak, że nie znajduje poparcia i ponosi spektakularną klęskę. Straty Sudańczyków są ogromne - z 14 tysięcy żołnierzy wracają do kraju zaledwie 3 tysiące. Państwo już nigdy nie odzyska dawnej militarnej potęgi.
1896 r. - Anglo-egipskie wojska wykorzystują słabość Sudanu (głód, wyczerpanie wojną) i zajmują Dongolę.
Armia, licząca za Mahdiego ponad 200 tysięcy żołnierzy, zmniejszyła się o połowę i ponosi klęski, lecz mimo to wciąż walczy.
2 IX 1898 r. - Brytyjski generał lord Horatio H. Kitchener (1850-1916) rozbija pod Omdurmanem dużo liczniejsze (50 tysięcy), lecz słabo uzbrojone oddziały Sudańczyków. Dzięki użytym w bitwie karabinom maszynowym Maxima zabija 15 tysięcy Sudańczyków i rani drugie tyle. Zwycięski Kitchener zdobywa Omdurman i burzy mauzoleum Mahdiego jako symbol niepodległości Sudanu. Zwłoki Mahdiego zostają wyciągnięte z grobu i zbezczeszczone.
1898 r. - Kryzys w Faszodzie na południu Sudanu, gdzie spotykają się oddziały brytyjskie i francuskie. Wojna między kolonialnymi mocarstwami o wpływy w Afryce wisi na włosku.
1899 r. - Abdullahi rządzący jeszcze w południowym Sudanie próbuje odzyskać Omdurman, lecz ponosi klęskę i ginie w bitwie pod Dżadid. Sudan opanowują Brytyjczycy oraz Egipt. Wielka Brytania i Francja dzielą się wpływami w Afryce.
Północny, arabski Sudan jest zislamizowany, nieźle zorganizowany społecznie i względnie wykształcony według modelu muzułmańskiego, co praktycznie uniemożliwia próby chrystianizacji. Natomiast południowa, murzyńska część Sudanu jest zacofana, plemienna i niewykształcona, a ludność wyznaje animizm lub chrześcijaństwo w wersji koptyjskiej, dzięki czemu misjonarze z Europy dość skutecznie szerzą europejskie formy chrześcijaństwa, głównie katolicyzm, anglikanizm i prezbiterianizm.
Nic dziwnego, że te dwie tak różniące się części Sudanu odziedziczone po państwie Mahdiego są traktowane przez Brytyjczyków jako odrębne jednostki, a polityka władz kolonialnych dodatkowo pogłębia istniejące różnice.
Od 1899 r. - Po śmierci Abdullahiego jego następcą zostaje Abd Rahman, syn Mahdiego. Odtąd kolejni potomkowie Mahdiego kierują ruchem religijnym kontynuującym idee mahdyzmu. Z czasem powstanie postmahdystowska partia Umma.
1902 r. - W Chartumie powstaje uniwersytet wzorowany na uczelniach brytyjskich.
1905 r. - Na bagnistym brzegu Morza Czerwonego Brytyjczycy zakładają miasto Bur Sudan (Port Sudan) jako główny port Sudanu.
Od 1914 r. - Brytyjczycy upowszechniają uprawę bawełny.
1945 r. - Powstaje probrytyjska prawicowa Partia Narodowa (Umma).
Po 1945 r. - Rywalizacja stronnictw religijnych: ansar, któremu przewodzą potomkowie Mahdiego ichatmija. Ansar popiera probrytyjską Partię Narodową, a chatmija współpracuje z proegipską organizacją Aszikka.
1947 r. - Brytyjskie władze kolonialne rozważają odłączenie animistyczno-chrześcijańskiego i ciemnoskórego południowego Sudanu od muzułmańskiej i arabskiej północnej części kraju. Południowy Sudan chcą przyłączyć do Ugandy, ale plany te przekreśla w czerwcu brytyjsko-sudańska konferencja w Dżubie. Mimo protestów przedstawicieli południa, ich terytorium zostaje ściślej połączone z Sudanem północnym.
1951 r. - Egipska armia wycofuje się z Sudanu.
1952 r. - Powstaje mieszczańska Partia Narodowo-Unionistyczna (od 1967 r. w ramach Partii Narodowo-Demokratycznej).
1055 r. - Na mocy umowy z Egiptem armia brytyjska opuszcza Sudan. Po jej odejściu wybucha I wojna domowa znana też jako rewolta ugrupowania Anyanya z południowego Sudanu. Anyanya żąda daleko posuniętej autonomii lub wręcz oderwania chrześcijańsko-animistycznego południa zamieszkanego głównie przez ludność czarnoskórą w przeciwieństwie do muzułmańskich Arabów na północy. Walki z partyzantami Anyanya będą trwać z przerwami do zawieszenia brani w 1972 r.
1956 r. - Powstaje Partia Ludowo-Demokratyczna (w 1967 r. włączona do Partii Narodowo-Demokratycznej).
1956 r. - Sudan odrzuca związek z Egiptem i ogłasza powstanie niepodległej republiki ze stolicą w Chartumie.
Godłem państwa jest tradycyjny muzułmański orzeł, co podkreśla religijny charakter państwa. Dominuje rolnictwo, zwłaszcza uprawa bawełny oraz hodowla bydła, wielbłądów dromaderów i owiec.
1958 r. - Wojskowy zamach stanu i ustanowienie prawicowej dyktatury generała I. Abbuda (do 1964 r.). Zaczynają się walki stronnictw politycznych i plemion. Zwłaszcza na animistycznym i chrześcijańskim południu.
1963 r. - Na południu Sudanu nasila się wieloletni konflikt dominujących muzułmanów z północy z miejscowymi animistami i chrześcijanami.
1964 r. - Obalenie dyktatury i przywrócenie konstytucji z 1956 r. Nadal jednak trwają wewnętrzne konflikty, zwłaszcza muzułmańskiego rządu reprezentującego północ kraju z murzyńskim, animistyczno-chrześcijańskim południem. Postmahdyści z partii Umma zdobywają duże polityczne wpływy, a jej przewodniczący Sadiq al-Mahdi zostaje nawet premierem kraju (1966-1967).
1969 r. - W wyniku przewrotu władzę w kraju przejmuje prosowiecka lewica, wprowadzając kolejną dyktaturę, na której czele jako prezydent (od 1971 r.) staje Dżafar Muhammad an-Numajri (1930-2009).
Obowiązuje zakaz działalności wszelkich partii politycznych, a od 1973 r. zostaje oficjalnie ogłoszony system monopartyjny (rządzący Sudański Związek Socjalistyczny). Sudan podejmuje próbę połączenia komunizmu z islamem: nacjonalizacja banków i części gospodarki oraz gospodarcza współpraca z ZSRS.
Centralnie sterowana gospodarka oparta na nieracjonalnych założeniach ideologicznych szybko się załamuje, zwłaszcza przy panującej w Sahelu suszy. Wykorzystuje to tradycjonalistyczna opozycja muzułmańska, zwłaszcza partia Bracia Muzułmańscy, aby zdyskredytować zwolenników modernizacji społeczeństwa. Mimo to trwają protesty i powtarzają się próby obalenia rządu.
1972 r. - Południowe, w większości animistyczne i chrześcijańskie, części kraju z centrum w Dżubie otrzymują autonomię, mimo że w Chartumie rządzą stanowiący większość muzułmanie. Walki toczone od 1955 r. pochłonęły życie ok. 500 tysięcy ludzi.
Połowa lat 1970. - Susza pustoszy rozległe obszary kraju. Woda, zawsze tu bardzo cenna, teraz staje się towarem na wagę złota; kobiety stoją w długich kolejkach do studni i noszą wodę do swoich domów odległych nawet o kilka kilometrów.
1976 r. - Po kolejnej próbie zamachu stanu rząd nasila terror wobec politycznych przeciwników.
Koniec lat 1970. - Na murzyńskim, animistyczno-chrześcijańskim południu zostaje odkryta ropa naftowa, co powoduje większe zainteresowanie tymi terenami ze strony arabskiego i muzułmańskiego rządu w Chartumie.
1983 r. - Podział kraju na trzy autonomiczne części utworzone tak, aby rozbić tradycyjne regiony Sudanu i wszędzie doprowadzić do przewagi muzułmanów oraz ludności posługującej się arabskim.
Animistyczne i chrześcijańskie czarne ludy południowego Sudanu i Dar Fur podnoszą kolejny bunt (ruch Anyanya), spowodowany podporządkowaniem ich państwowemu prawu koranicznemu i realnym zniesieniem autonomii. Na południu powstaje zbrojna organizacja SPLA (Sudan People’s Liberation Army).
Wybucha II wojna domowa w Sudanie, która znowu będzie trwać latami, przy czym Etiopia popiera powstańców przeciw Chartumowi. W ciągu ponad dwudziestu lat partyzanckiej wojny liczba ofiar walk i masowych rzezi sięgnie ok. 2 milionów, a ok. 4 milionów ludzi uchodzi za granicę. Partyzanci zamykają rządowe wojska w oblężonej Dżubie; zaopatrzenie miasta odbywa się wyłącznie drogą lotniczą.
- 1985 r. - Obalenie dyktatury An-Numajriego przez wojskowy zamach stanu w Chartumie. Powstaje rząd koalicyjny złożony z siedmiu partii z Sadiqiem al-Mahdim jako premierem, lecz wkrótce okazuje się niezdolny do działania z powodu sporów międzypartyjnych.
Władze w Chartumie myślą o rezygnacji z dalszego narzucania prawa muzułmańskiego na niemuzułmańskim południu kraju, co wywołuje ostry sprzeciw islamskich fundamentalistów.
- 1989 r. - Następny wojskowy zamach stanu oddaje władzę w ręce armii reprezentowanej przez fundamentalistyczną Rewolucyjną Radę Ocalenia Narodowego przeciwną wprowadzaniu świeckiego prawa na południu. Nowe władze organizują wybory prezydenckie, które wygrywa jeden z organizatorów przewrotu generał Umar al-Baszir. Sadiq al-Mahdi zostaje uwięziony, a w 1996 r. ucieka do Erytrei. Wróci do kraju w roku 2000.
Sudan jest pogrążony w wewnętrznych walkach, rozbity gospodarczo i skrajnie zacofany. Nawet w służbach mundurowych toczą się ostre spory, czego wyrazem jest stracenie 31 oficerów wojska i policji oskarżonych o próbę przewrotu w 1990 r. Aby zapanować nad wojskowymi Umar al-Baszir i Hasan al-Turabi zakładają islamską partię pod nazwą Kongresu Narodowego (1998).
Na południu zaś wciąż trwa wojna domowa. Masowe wysiedlenia, morderstwa i gwałty dotykają chrześcijan, którzy odmawiają przejścia na islam. Kilkaset tysięcy prześladowanych chrześcijan umiera w obozach lub na pustyni. Dochodzi też do krwawych czystek etnicznych. Na przykład w roku 1991 w mieście Bor w południowym Sudanie wojownicy Nuer mordują ok. 2000 osób z ludu Dinka.
XX/XXI w. - Coraz więcej Sudańczyków, mieszkańców Dar Fur oraz animistyczno-chrześcijańskiego południa przechodzi od koczowniczego trybu życia hodowców do osiadłego życia rolników uprawiających niewielkie przydomowe pola.
Początek XXI w. - W Sudanie jest uprawiana modyfikowana genetycznie kukurydza dużo wydajniejsza niż kukurydza tradycyjna. Sudan jest jednym z nielicznych krajów Afryki, które akceptują rośliny GMO.
2001 r. - Prezydent Umar al-Baszir każe aresztować swego współpracownika Hasana al-Turabiego za próbę ograniczenia dyktatorskiej władzy prezydenta, założenie nowej partii Ludowego Kongresu Narodowego i porozumienie z SPLA dążącą do usamodzielnienia południowego Sudanu.
2003 r. - Atak antyrządowych partyzantów na lotniczą bazę w El-Faszer wywołuje odwetową pacyfikację Dar Fur przez sudańską armię. 200 - 300 tysięcy mieszkańców Dar Fur zostaje wymordowanych, tysiące kobiet zgwałconych, a 2 miliony ludzi ucieka, częściowo do Czadu. Konflikt podsyca Rosja, która przez Syrię wysyła broń dla sudańskiego rządu, a w zamian zyskuje dostęp do sudańskiego rynku.
Wrogość muzułmanów wobec Dar Fur sięga jeszcze czasów chrześcijańskiej Nubii, a mieszkańcy Dar Fur mają zakorzenione poczucie odrębności wobec Sudanu, który uważają na ogół za agresora i okupanta.
Od 2003 r. - Po upadku dyktatury w Iraku przestraszony sudański reżim fundamentalistów, dotąd współpracujący z Irakiem i muzułmańskimi terrorystami, łagodzi swoją politykę. Hasan al-Turabi zostaje zwolniony z więzienia podczas pokojowych negocjacji z SPLA.
2005 r. - Pod naciskiem opinii publicznej, a szczególnie USA, rząd w Chartumie podpisuje w Nairobi pokój z SPLA i przyznaje autonomię południowemu Sudanowi, na którego czele w styczniu staje prezydent John Garanga z ludu Dinka, znany bojownik, a od roku 1983 szef SPLA.
2005 r. - Prezydent Sudanu Południowego John Garanga ginie w wypadku helikoptera zaledwie kilka miesięcy po objęciu urzędu, a w nowym państwie znowu wybuchają zamieszki. Wtedy urząd prezydenta przejmuje dotychczasowy wiceprezydent Salva Kiir Mayardit wywodzący się również z ludu Dinka.
2008 r. - Międzynarodowy Trybunał Karny ogłasza Umara al-Baszira zbrodniarzem odpowiedzialnym za ludobójstwo w Dar Fur i w południowym Sudanie. W 2012 r. dyktator zostaje ranny w zamachu na jego samochód opancerzony, lecz nie rezygnuje z władzy i w 2015 r. wygrywa sterowane wybory prezydenckie (rzekomo zdobywa 94,05% głosów) zapewniające mu kolejną pięcioletnią kadencję.
9 VII 2011 r. - Na mocy umowy rządu i SPLA powstaje nowe państwo Sudan Południowy ze stolicą w Dżubie. Jest to bezpośrednia konsekwencja referendum zorganizowanego na podstawie umowy z roku 2005.
Sudan ze stolicą w Chartumie, dotychczas największe państwo Afryki, teraz spada na trzecie miejsce po Algierii i Demokratycznej Republice Kongo. Zamieszkuje go ponad 37 milionów mieszkańców w większości muzułmanów (sunnitów) posługujących się językiem arabskim, przy czym angielski jest drugim językiem urzędowym.
Sudan Południowy zaś ma ponad 10,6 miliona obywateli. Ludność Sudanu Południowego to głównie ciemnoskórzy Dinka, Nuer i Azande, w większości wyznający chrześcijaństwo lub różne formy animizmu. Gospodarka jest bardzo słabo rozwinięta, oparta niemal wyłącznie na ropie naftowej, która dostarcza aż 98% całego dochodu państwa.
W Kurdufanie, który nie wziął udziału w referendum trwają walki międzyplemienne oraz między miejscowymi przywódcami i wojskami Chartumu.
Na dodatek wybuchają walki między Sudanem Południowym i Sudanem, który nie chce pogodzić się z utratą złóż ropy naftowej. Większość sudańskich pól naftowych znalazła się bowiem na obszarze Sudanu Południowego, a przez kilka obszarów roponośnych przechodzi granica. Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że rurociąg transportujący ropę z Sudanu Południowego do Bur Sudan na wybrzeżu Morza Czerwonego biegnie przez terytorium Sudanu.
2013 r. - Katastrofa górnicza w kopalni złota w Dar Fur. Zapadająca się ziemia zabija ok. 100 osób.
2013 r. - Zaczyna się spór o władzę w Sudanie Południowym, gdzie ścierają się interesy plemiennych przywódców Dinka, Nuer i Azande. Riek Machar, wiceprezydent państwa i przywódca ludu Nuer, zapowiada polityczną walkę o prezydenturę przeciwko prezydentowi Mayarditowi reprezentującemu Dinka. Po zdymisjonowaniu Machara wybucha konflikt między zwolennikami obu polityków w armii w Dżubie, a wkrótce potem w mieście Bor. Dochodzi do mordów mających charakter czystek etnicznych.
2015 - 2017 r. - Mimo prób mediacji między ugrupowaniami walczącymi o władzę w Sudanie Południowym wojna domowa trwa: 2,3 miliona ludzi traci domy, setki tysięcy muszą uciekać, kilkadziesiąt tysięcy osób zostaje zamordowanych, a w 2017 r. wybucha głód.
2019 r. - Ahmed ibn Auf przeprowadza zamach stanu w Sudanie i odbiera władzę Umarowi al-Baszirowi.
2020 r. - Pandemia Covid-19 dotyka Sudan.
W Sudanie Południowym dodatkowo trwa kilkuletnia susza związana z efektem El Niño na Pacyfiku. Sudańczykom zagraża głód.
- 2021 r. - Armia południowosudańska oraz paramilitarna organizacja RSF razem przeprowadzają zbrojny zamach stanu w Sudanie Południowym. Szybko się jednak okazuje, że generałowie stojący na czele obu ugrupowań nie chcą dzielić się władzą, więc wybucha wojna domowa między rebeliantami z RSF i rządem. Znowu powtarzają się masowe mordy i gwałty popełniane szczególnie przez bojowników RSF.
Dodatkowo wojnę podsyca Rosja, która przez Syrię a potem przez Republikę Środkowoafrykańską wysyła broń i najemników z Grupy Wagnera, aby bezpośrednio zarabiać na wojnie, a także budować swoją strefę wpływów i zawierać korzystne dla Rosji kontrakty handlowe. Chodzi głównie o wywóz zasobów mineralnych i cennych gatunków drewna .