Madagaskar i zachodni Ocean Indyjski
Madagaskar i wyspy w Kanale Mozambickim.
Oceaniczne wyspy na wschód od Madagaskaru: Maskareny, Amiranty, Seszele i Chagos.
Warunki naturalne, rasy i języki
Madagaskar to wyspa z tropikalnymi lasami i sawanną. Występują tu dwie pory roku - sucha i deszczowa. Tropikalny klimat powoduje lateryzację gleby, a pustynnienie stanowi jedno z głównych zagrożeń. Wybrzeża często nawiedzają niszczycielskie huragany i zdarzają się tsunami.
Liczne gatunki roślin (na przykład ¾ spośród 850 gatunków miejscowych storczyków) i zwierząt to endemity ograniczone tylko do Madagaskaru, który oderwał się od Afryki ponad 100 milionów lat temu. Najpotężniejszymi drzewami są charakterystyczne baobaby (Adansonia) pochodzące z Madagaskaru i jeszcze przed przybyciem człowieka rozprzestrzenione na kontynencie afrykańskim. Ich grube, beczkowate pnie przechowują duże ilości wody czasem wykorzystywanej przez ludzi, a krótkie i słabo rozgałęzione konary ograniczają parowanie.
Brak gatunków nadających się do udomowienia z wyjątkiem ptaków i małpiatek hodowanych czasem jako maskotki. Brakuje również dużych drapieżników oprócz krokodyli. Według miejscowych mitów krokodyl to człowiek, który niegdyś odmówił wody biednemu wędrowcowi, a wędrowiec okazał się szamanem i za karę zamienił go w krwiożercze zwierzę niemal stale przebywające w wodzie.
Jedną z miejscowych roślin użytkowych jest palma rafia (Raphia farinifera), której pędy służą do wyrobu mat i tkanin. Rośliny dostarczające węglowodanów jak ryż, proso, bataty, jams i banany pochodzą spoza Madagaskaru.
Madagaskar nękają choroby tropikalne łącznie z endemicznymi mutacjami wirusów i bakterii. Znany jest trąd przywleczony przez Malajów.
Maskareny, Seszele, Amiranty i Chagos na Oceanie Indyjskim stanowią izolowane, ubogie wyspy z licznymi endemitami. Zagrożenia to wulkany na Maskarenach, huragany i zachwianie równowagi ekologicznej małych środowisk przez działalność człowieka.
Na Madagaskarze żyją negrydzi z Afryki i austronezyjczycy z Malajów. Na przełomie 1. i 2. tysiąclecia n.e. na wybrzeżach pojawiają się nieliczne grupy Arabów i Irańczyków, a później przybywają Europejczycy.
Na oceanicznych wyspach od XVI-XVII w. trwa osadnictwo europejskie i arabskie, negrydzi z Afryki są przywożeni jako niewolnicy a Indusi jako robotnicy.
Mieszkańcy Madagaskaru używają języków austronezyjskich (malgaskich) i w niewielkim stopniu bantu, a potem dodatkowo francuskiego i angielskiego jako języków pomocniczych.
Na wyspach oceanicznych zaś od XVIII w. dominuje francuski i angielski.
Technika, tryb życia i gospodarka
Narzędzia kamienne, drewniane i kościane, potem żelazne. Znane są bumerang, proca i łuk. Ogień uzyskuje się przez mocne tarcie o siebie kawałków drewna lub jest krzesany z krzemienia. Komunikacja pieszo, w lektykach lub na wozach ciągniętych przez woły oraz drewnianymi łodziami (katamarany na morzu). Pod wpływem białych kolonizatorów w XX w. zaczyna się szybszy rozwój techniki.
Pierwotnie na Madagaskarze żyją koczowniczy myśliwi, zbieracze i rybacy. Po austronezyjskiej kolonizacji część ludności nadal żyje z myślistwa i zbieractwa, lecz większość to koczowniczy lub półkoczowniczy hodowcy bydła (transhumancja) oraz rolnicy uprawiający kopieniactwo (rolnictwo motykowe) i wypalający las (rolnictwo żarowe). Główną rośliną uprawną jest sprowadzony z południowej Azji ryż, lecz znane jest też proso z Afryki. Poza tym mieszkańcy Madagaskaru uprawiają banany, palmy i liczne drzewa owocowe w większości pochodzące z Azji Południowo-Wschodniej jak na przykład chlebowiec różnolistny. Europejska kolonizacja przynosi między innymi orzeszki ziemne, maniok i bataty.
Od XIX w. na Madagaskarze i wysepkach istnieją plantacje europejskich kolonizatorów (rolnictwo pługowe), a w XX w. zaczyna się uprzemysłowienie. Energetyka jest oparta na spalaniu drewna i nawozu, w XX w. powstają elektrownie węglowe i wodne oraz używa się ropy naftowej.
W 2. tysiącleciu n.e. muzułmańscy żeglarze i kupcy rozwijają sieć handlową, która wiąże wyspę z Azją. W handlu miernikiem wartości jest bydło lub muszelki kauri (symbolizujące bogactwo, szczęście i płodność). Francuzi wprowadzają franka w XIX w., a w drugiej połowie XX w. zastępują go frank malgaski na Madagaskarze, frank komorski na Komorach i rupia mauritiańska na Mauritiusie.
Jedzenie, używki, strój, higiena i domostwa
Węglowodany z prosa (mąka uzyskiwana w stępach, gotowane papki), przywiezionych z Indonezji jamsu i batatów oraz ryżu. Typową formą chleba są placki podobne do południowoazjatyckich czapati. Podczas pieczenia ciasto jest zwykle przyklejane do ścianek wewnątrz glinianego pieca, a czasem kładzione na płaskie kamienie, albo na patelnie wykonane z gliny lub metalu.
Mleko krów i kóz, masło, olej palmowy, jajka kur, kokos i używane do gotowania mleko kokosowe. Mięsa dostarczają przede wszystkim kury, kozy i bydło. Zjadane są też owady, na przykład szarańcza. Dużo owoców.
Zboże jest przechowywane w oddzielnych spichrzach na palach, aby zabezpieczyć je przed naziemnymi zwierzętami. Gotuje się w glinianych naczyniach na paleniskach przed chatą, a je palcami. Głównym posiłkiem jest wieczorna kolacja; w ciągu dnia Malgasze przede wszystkim piją. Od XIX w. rosną wpływy kuchni europejskiej.
Miejscowe używki to narkotyczne grzyby i alkohol (piwo z prosa), a od XVII-XVIII w. kawa, tytoń i herbata oraz wszystkie narkotyki znane w Europie i Ameryce.
Powszechnie są używane przepaski biodrowe i szaty z rafii (włókna palmowe) lub innych włókien roślinnych (głównie łyka) zbitych w płachty. Typowe damskie simbu to pas tkaniny ciasno owinięty wokół ciała od połowy piersi do kolan. Niektóre plemiona, na przykład Antandroj, chodzą niemal nago.
Bywa, że mężczyźni noszą brody i wąsy. Obie płcie zaplatają włosy w wiele drobnych warkoczyków, a czasem robią z nich małe kółeczka. Ideałem kobiecego piękna jest duży biust, a piękny mężczyzna to typ wojownika o silnej budowie.
U Malgaszów rutyną jest codzienne mycie się wodą, czasem smarowanie ciała olejem palmowym. Podcieranie liśćmi.
Od VII w. rosną wpływy mody i higieny muzułmanów a od XIX w. Europy (mydło, mycie zębów, w XX w. detergenty).
Drewniane, prostokątne domy o długości kilkunastu metrów na palach (ochrona przed owadami i wężami) mają dwuspadowy dach z liści palmy ravenal lub trawy. Zwykle bez okna. Wewnątrz znajdują się maty do siedzenia i spania, naczynia (na przykład z tykwy) oraz miotły. Oświetlenie łuczywem. Brak ogrzewania. Nie ma toalet.
Od XIX w. znane jest także budownictwo europejskie.
Sztuka, sport, nauka, szkolnictwo, wizja świata i transcendencja
Malowanie i tatuaż ciała, maski, drewniana rzeźba. Muzyka i taniec o znaczeniu magicznym (rzucanie czarów) lub muzyczna walka (morenga) z określonym przeciwnikiem, na przykład z nielubianym członkiem wspólnoty. Dobrze rozwinięta literatura w wersji ustnej.
Znane są sporty wojowników i gry planszowe na drewnianych deskach lub piasku (na przykład typu mankala). Od XIX/XX w. rosną wpływy sztuki i sportów z Europy.
Do XX w. nauka nie jest wyodrębnioną dziedziną. Ogólnie przyjętą koncepcją jest przekonanie o jedności płaskiej ziemi i wszechświata w obrębie linearnie płynącego czasu, a człowiek jest rozumiany jako integralny element kosmosu na równi z roślinami, zwierzętami, duchami i światem materialnym.
Zorganizowane szkolnictwo rozwija się od XIX w.
Animizm, fetyszyzm i złożony świat magii przekładają się na powszechną wiarę w czary. To często prowadzi do oskarżeń o czarownictwo, a w konsekwencji do mordów popełnianych na domniemanych czarownikach. Rozmaici bogowie są czczeni w różnych częściach wyspy. Szeroko rozpowszechniony jest mit o pierwszej parze ludzi znanych jako Adriambahomanana i Adriamahilala. Kiedy bóg stwórca zobaczył, że ich potomstwo bardzo się rozmnożyło i rozprzestrzeniło, zapytał, jak pierwsi ludzie chcą umrzeć. Adriambahomanana postanowił umrzeć jak bananowiec, który zaraz po śmierci wypuszcza nowe pędy. Natomiast kobieta Adriamahilala zdecydowała, że będzie co miesiąc umierać i odradzać się na Księżycu.
Powszechnie występuje wiara w reinkarnację. Liczne duchy, demony i święte zwierzęta, na przykład krokodyl, któremu składa się w ofierze byka. Czaszka ofiarnego byka pozostaje wśród ludzi jako źródło życiowej energii.
Fadi (tabu) ograniczają dostęp do określonych obszarów lub surowców, regulując w ten sposób życie społeczne. Fadi bywają też rośliny i zwierzęta jak czarny motyl lolopat (Patula valkeri) uznawany za wcielenie ducha zmarłej osoby i zwiastun śmierci.
Sztuki wróżbiarskie opierają się na założeniu, że wszystko ma swoje przyczyny. Do wróżenia są używane ziarna zbóż (zwłaszcza ryżu), kury, jajka, lot ptaków i zachowania owadów. Indywidualna osoba jest częścią wspólnoty i bezwzględnie podporządkowuje się tej wspólnocie, ponieważ stanowi to czynnik stabilizujący porządek świata.
Na wybrzeżach kupcy muzułmańscy wprowadzają elementy islamu, a od XIX/XX w. trwa chrystianizacja (głównie katolicyzm z Francji).
Rodzina, społeczeństwo i polityka
System rodowy z dominacją rodów najbogatszych. Wyraźne rozwarstwienie społeczeństwa zależnie od zamożności: na przykład u ludu Hova andrianowie (szlachta), hova (lud) i andevo (niewolnicy).
Istnieją liczne tajne stowarzyszenia, zwykle odwołujące się do magii.
Rzadko występuje łączenie seksu z miłością. Mężczyźni i kobiety cieszą się jednak swobodą seksualną, a związki przed pełną dojrzałością i oficjalnym małżeństwem (zwykle po 14 roku życia dla dziewcząt i po 18 dla chłopców) są powszechne. Również zamężne kobiety na ogół mogą swobodnie podejmować kontakty z obcymi mężczyznami, lub są czasowo ofiarowane znamienitym gościom i przyjaciołom. Największym szacunkiem cieszą się te kobiety, które rodzą dużo dzieci bez względu na to, kto jest ich ojcem. Dominuje patriarchat i poligynia, która utrzymuje się do XX w. System dziedziczenia jest patrylinearny lub matrylinearny.
Od końca XIX w. rosną wpływy zwyczajów europejskich związane z chrystianizacją i upowszechnia się monogamia.
Pierwotnie panuje ustrój plemienny. Od 2. tysiąclecia n.e. na Madagaskarze rozwijają się monarchie rolnicze, w XIX/XX w. podbite przez Francję i zamienione w kolonię. Od połowy XX w. Madagaskar jest samodzielną republiką.
Obyczaje, rytuały i święta
Pozdrawianie głosem, przez uniesienie lub podanie dłoni, potarcie się nosami (symboliczne wzajemne obwąchanie), dotknięcie wnętrza dłoni drugiej osoby lub pochylenie głowy i przyklęknięcie. W obliczu władcy należy dotknąć czołem lub nosem ziemi, albo też przyjąć pozycję pełną uszanowania, kiedy siedzi się na piętach, a kolana spoczywają na ziemi.
Do okresu kolonialnego typowe święta społeczeństw rolniczych obrazujące roczny cykl zmian w przyrodzie od siania po zbiory oraz rytuały mające zapewnić wodę, dość słońca i obfite plony. Celebrowane są także wydarzenia z życia osobistego, takie jak narodziny, śmierć i małżeństwo oraz nieliczne święta na cześć władcy. Większość świąt odbywa się przy muzyce i tańcach, które towarzyszą magiczno-religijnym ceremoniom i ucztom. Często jest praktykowana kuwada. Po narodzinach czarownik stwierdza, czy noworodek nie jest zagrożeniem dla społeczności. Jeżeli zauważa oznaki zła, dziecko jest zabijane, zakopywane, porzucane lub zostawiane na gnieździe termitów, aby zginęło zabite przez te owady.
Śmierć, zwłaszcza ważnej osobistości, jest zwykle postrzegana jako rezultat czarów i wymaga znalezienia winnego oraz dokonania zemsty. Dlatego stosuje się wiele metod wykrywania złego czarownika. Na przykład zakopuje się czarne nasiona i pierwsza osoba, która w ciągu miesiąca przejdzie nago w pobliżu tych nasion zdradza się jako sprawca śmierci.
Wdowę obowiązuje żałoba po mężu, a jeżeli w tym czasie ma kochanka, oboje zostają uznani winnymi śmierci jej męża i powinni być zabici. Z drugiej strony Malgasze powszechnie stosują różne roślinne trucizny (na przykład tanguin) i stąd wynikają długie, kilkuletnie okresy żałoby narzucane wdowie przez rodziny mężów, aby zniechęcać do ewentualnego otrucia męża przez żonę. U niektórych plemion, na przykład Tanala, wdowa spędza 30 dni przy ciele zmarłego męża. Zmarłych zwykle się grzebie, a ceremonia pogrzebowa obejmuje opłakiwanie i ucztę, podczas której pierwotnie bywało zjadane ciało człowieka zabitego jako ofiara. Z czasem człowieka zastępuje wół. U Batsileo pogrzebane ciało jest wykopywane po kilku dniach i zawieszane na ścianie chaty. Potem nacina się pięty trupa, aby zebrać spływające płyny, które po wymieszaniu ze specjalnie w tym celu przygotowanym piwem piją krewni zmarłego, przejmując jego energię. W plemieniu Antandroj zmarli są grzebani pod kurhanami sypanymi z kamieni, ponieważ kamień jest uznawany za siedzibę duchów przodków, a sam kurhan staje się domostwem zmarłego.
Wiele plemion co roku we wrześniu lub październiku obchodzi radosne święto Famadihana. Rodziny rozkopują wtedy groby swoich zmarłych krewnych, wydobywają ich kości, czyszczą, a nawet polewają alkoholem i w tanecznym, rozśpiewanym korowodzie obnoszą po wsi. Po uczcie zakrapianej alkoholem kości wracają do grobu, który jest teraz czysty i duch zmarłego wędrujący po okolicy ma gdzie odpocząć.
Dawne zwyczaje zanikają od momentu, gdy muzułmanie upowszechniają na wybrzeżach islam, a potem Francuzi prowadzą akcję chrystianizacyjną. Jeszcze w początkach XXI w. Famadihana jest wciąż obchodzona, chociaż większość mieszkańców Madagaskaru jest w tym czasie wyznawcami różnych odłamów chrześcijaństwa.