← Syria po muzułmańskim podboju, druzowie, maronici, Liban i PalestyńczycyPalmyra, Nabatejczycy i Petra, Północna Arabia →

Kanaan, Filistyni, Hebrajczycy, Izrael i Żydzi

• Początek 3. tysiąclecia p.n.e. - Południową Syrię zamieszkują semickie plemiona Kananejczyków kulturowo bliskie Ebli. Kananejczycy tworzą plemienne państewka, żyją z rolnictwa, hodowli, rzemiosła i handlu.

Jednym z dużych portowych miast jest Aszkelon, który w XXX w. p.n.e. liczy ok. 15 tysięcy mieszkańców i jest otoczony potężnym murem o grubości 50 m i wysokim na 15 m.

Kananejczycy znają miedź (ze złóż w dolinie Ar-Araba) i brąz. Kulturowo, a potem politycznie, są uzależnieni od monarchii z Mezopotamii i Egiptu.

Wyznają politeizm z najwyższym ogólnosemickim bogiem El (Elohim). Funkcjonuje kilka ośrodków kultu, na przykład na górze Karkom (Jabal Ideid) na południu pustyni Negew.

• 2. tysiąclecie p.n.e. - Kananejczycy tworzą szereg względnie bogatych miast-państw żyjących z rolnictwa, rzemiosła i handlu.

• XIX/XVIII w. p.n.e. - Mityczny Abraham (Abram, po hebrajsku Ojciec Wielu) przenosi się z Ur w Mezopotamii do Kanaanu. Abraham osiedla się koło Hebronu, a jego bratanek Lot koło Sodomy. Żyją z pasterstwa (owce i kozy) i rolnictwa. Redaktorzy biblijni twierdzą, że Abraham wędrował na rozkaz Jahwe, który nadał mu Kanaan jako Ziemię Obiecaną i uczynił go praojcem Hebrajczyków. Mit odzwierciedla mezopotamskie korzenie kultury Hebrajczyków i pamięć o tych związkach. W istocie jednak hebrajscy pasterze są dość prymitywni i nie tyle zajmują Kanaan, ile osiedlają się w miastach kanaanejskich lub w ich okolicach. Stopniowo przejmują zaawansowaną miejscową kulturę i mieszają się z miejscową ludnością, a po kilkuset latach wtopią się w nią całkowicie. Jest to stosunkowo łatwe ze względu na podobieństwo języków.

Domniemany grób Abrahama i jego rodziny znany pod nazwą Grobowca Patriarchów w Hebronie będzie potem celem pielgrzymek Hebrajczyków, Izraelitów, Żydów i Arabów, a z czasem stanie się atrakcją dla turystycznych wycieczek.

• Koniec XVIII w. p.n.e. - Hyksosi zajmują kilka nadmorskich twierdz jak na przykład Tell el-Adżdżul (Bejt Eglaim, późniejsza Gaza) i Joppa (Jafa), dzięki czemu mogą narzucić swoje zwierzchnictwo większości miast Kanaanu.

Po zdominowaniu Kanaanu Hyksosi posuwają się dalej na południe w stronę Egiptu.

• Ok. 1650 r. p.n.e. - Susza i głód dotykają Kanaan; podupadają miasta, a bunty ludności kończą dzieło zniszczenia. Niektórzy Hebrajczycy szukają ratunku w żyznej Delcie Nilu (ziemia Goszen), a część trafia tam jako jeńcy wojenni i niewolnicy.

Egipt jest w tym okresie rządzony przez dynastię Hyksosów, którzy nie są Egipcjanami i chętnie opierają swoją władzę na przybyszach z zewnątrz (dlatego biblijny Józef jako Hebrajczyk może zostać egipskim namiestnikiem). Kilkusetletni pobyt w Egipcie daje hebrajskim przybyszom wiele elementów kultury, a przede wszystkim ideę monoteizmu. Zapożyczają od Egipcjan psalmy ku czci bogów, formy literackie i zasady magii. Hebrajczycy egipscy coraz bardziej odróżniają się od Hebrajczyków pozostałych w Kanaanie.

• Połowa XVI w. p.n.e. - Upadek władzy Hyksosów w Egipcie. W ciągu kilkudziesięciu lat większość miast kananejskich zostaje zniszczona w toku walk Hyksosów z Egipcjanami i Kananejczykami. W Egipcie zaś rośnie niechęć wobec obcych, którzy przybyli za czasów dynastii hyksoskiej, a więc także wobec Hebrajczyków. Najdłużej trwającym hyksoskim punktem oporu jest twierdza Szaruhen.

• Połowa XIV w. p.n.e. - W dokumentach z egipskiego archiwum w Tell el-Amarna pojawia się kananejskie miasto Aszkelon, którym w tym czasie rządzi królowa Yidya. Wzmianka wskazuje, że Aszkelon jest ważnym punktem na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego.

• Od XIV w. p.n.e. - Niektóre grupy Hebrajczyków i innych ludów, które mimo daleko posuniętej asymilacji zachowały poczucie odrębności od Egipcjan opuszczają Egipt.

• Koniec XIII w. p.n.e. - Najazd Ludów Morza z północy niszczy imperium Hetytów. Najeźdźcy przynoszą rzadką umiejętność wytopu i kucia żelaza.

• Koniec XIII w. p.n.e. - Egipt najeżdża i pustoszy ziemie nad Jordanem, o czym wspomina Stela Merneptaha.

• Koniec XIII w. p.n.e. - Według biblijnej opowieści w Egipcie działa w tym czasie Mojżesz, którego imię jest tłumaczone przez hebrajskie Wyprowadzać (Moszah) lub egipskie Uratowany z Wody. Druga etymologia odpowiada legendzie, według której mały Mojżesz został puszczony na wodę w koszyku, aby uratować go przed wrogami (motyw cudownego ocalenia w dzieciństwie często pojawia się w legendarnych życiorysach bohaterów). Potem Mojżesz był wychowywany przez egipską księżniczkę, a jako młody człowiek opuścił Egipt (prawdopodobnie po zatargu z władzami), aby przenieść się na ziemie semickiego ludu Szasu zwanego też Medianitami (na północny wschód od półwyspu Synaj). Tam poznał kult boga Jahu symbolizującego wolność prostych ludzi od ucisku miejskiej arystokracji. Kiedy po latach Mojżesz wrócił nad Nil, stanął na czele grupy ludzi nastawionych buntowniczo w stosunku do Egiptu i postanowił ich wyzwolić (realizacja idei wolności Medianitów?).

Spisany kilkaset lat później izraelski mit głosi, że faraon nie chciał wypuścić cennych niewolników, więc Mojżesz sprowadził na Egipt 10 kolejnych klęsk zwanych plagami. Biblijny opis tych nieszczęść przypomina zjawiska związane z potężnym wybuchem odległego wulkanu (na przykład Thery) lub z klęską ekologiczną związaną z zakwitem wód Nilu spowodowanym przez sinice, a to wynikałoby z ochłodzenia klimatu i suszy (upadek miasta Pi-Ramzes). Według Biblii Mojżesz zmusił w końcu faraona do wypuszczenia jego ludzi. Odchodząc zaś Hebrajczycy obrabowali swoich egipskich sąsiadów, co tłumaczy, dlaczego są ścigani. Mojżesz jednak przeprowadza swoich ludzi przez Morze Trzcin (płytkie przybrzeżne jeziora okresowo wysychające i zalewane przez wody Morza Śródziemnego), a ścigający ich Egipcjanie podobno toną zalani nagle przez wielką falę. To jest zaledwie jeden z wielu „cudów” dokonanych przez Mojżesza. W rzeczywistości większość z nich polega na wykorzystaniu wiedzy Mojżesza o pustyni nabytej głównie w czasach, gdy przebywał wśród Medianitów. Jednak dla Hebrajczyków od kilkuset lat żyjących w żyznej Delcie Nilu wyczyny ich przywódcy wydają się cudem.

Przede wszystkim jednak Mojżesz daje swoim podwładnym Dekalog, czyli dziesięć przykazań wzorowanych na prawie babilońskim (początek judaistycznej tradycji prawnej halacha), spisany na dwóch kamiennych tablicach, które według legendy otrzymał od Boga na górze zwanej Synaj (jedno z pradawnych semickich centrów kultu podobne do Karkom). Dekalog będzie potem przechowywany w skrzyni zwanej Arką Przymierza, największej świętości judaistów.

Przywódcy-kapłani formułują ideologię religijną, aby stworzyć wspólnotę (kahał) obejmującą względnie równych i raczej ubogich, lecz wolnych ludzi. Zwą się Izraelitami (Israel od sarah i el - walczyć i bóg) w odróżnieniu od dawnych Kananejczyków i Hebrajczyków, którzy reprezentują cywilizację arystokratyczną.

Izraelici uznają się za Naród Wybrany pod szczególną opieką plemiennego boga wojny Jahwe (nawiązuje do medianickiego Jahu), utożsamionego potem z ogólnosemickim bóstwem nieba Elohim. Jahwe jest bóstwem mściwym, walczy z innymi bogami, karze za nieposłuszeństwo, a nagradza za pokorę. Przykładem są węże zesłane przez niego na grzesznych Izraelitów, kiedy wędrują przez pustynię: dopiero miedziany wąż umieszczony na słupie przez Mojżesza powstrzymuje karę.

Nauki kapłanów zostaną zebrane i po wielu redakcjach wejdą w skład zbioru tekstów zwanego Torą.

• Początek XII w. p.n.e. - Po klęsce poniesionej w Delcie Nilu część Ludów Morza zwana Filistynami (po egipsku Peleset, a po hebrajsku Plisztim, czyli Obcy lub Wędrowcy) osiedla się na wąskim pasie wybrzeża w południowej Syrii. Według źródeł egipskich zostali tam osadzeni na rozkaz faraona. Odtąd ten rejon jest nazywany Filisteą a potem Palestyną. Budują tu szereg otoczonych murami miast, z których największe to odebrany Kananejczykom Aszkelon a poza tym Gaza, Aszdod, Ekron i Gat. Pięć miast filistyńskich tworzy związek zwany potem przez Greków Pentapolis rządzony przez wspólnie wybieranego władcę.

Filistyni przynoszą wyrafinowaną kulturę miejską, własne pismo wywodzące się z kręgu cywilizacji minojskiej, rozwinięte tradycje rzemieślnicze i kupieckie, ceramikę z motywami nawiązującymi do ceramiki mykeńskiej, bogate życie artystyczne i towarzyskie. Zmarłych grzebią w ziemi. Słyną z rzadkiej w tym czasie umiejętności wytopu i obróbki żelaza, co zapewnia im przewagę nad ludami posługującymi się jeszcze brązem.

• XII w. p.n.e. - Filistyni przejmują semickie bóstwa od Kananejczyków, czcząc na przykład Dagona i Isztar. Stopniowo przyjmują też miejscowe języki: kananejski, a potem aramejski.

Filistyni stają się cywilizatorami dla Izraelitów reprezentujących niższą kulturę pasterską. Z drugiej strony są naturalnymi wrogami Izraelitów pragnących opanować cały Kanaan uznawany przez nich za Ziemię Obiecaną, czyli nadaną potomkom Abrahama przez Boga. Trwają więc uporczywe wojny, powtarzające się najazdy i wzajemne rabunki.

• XII w. p.n.e. - Według Tory, po czterdziestu latach wędrówki przez pustynię i śmierci Mojżesza, wodzem Izraelitów idących z Egiptu zostaje Jozue (Jehoszua - Bóg Jest Jego Pomocą) i to on wkracza do Kanaanu (według biblijnej opowieści podczas jednej ze zwycięskich bitew zatrzymuje Słońce, aby dokończyć walkę, co dla przeciwników heliocentryzmu będzie potem dowodem, że Słońce krąży wokół Ziemi). Legenda głosi, że Jozue w cudowny sposób zdobywa też Jerycho, doprowadzając do zawalenia murów. W rzeczywistości Izraelici nie są w stanie zdobyć większości ufortyfikowanych miast Kanaanu i raczej osiedlają się wśród Kananejczyków, niż ich podbijają. Z tego okresu pochodzą wzmianki o kilku kananejskich miastach, jak na przykład o Szalem, czyli późniejszym Jeruszalem (Jerozolima licząca w tym czasie ok. 700 mieszkańców), które jednak pozostają niezależne.

Izraelici przybyli z Egiptu osiedlają się głównie na południu kraju w Judei. Natomiast na północy w Galilei trwają starsze tradycje, które nie wchłonęły elementów kultury egipskiej, a konserwatywni Galilejczycy są wrogo nastawieni do Judejczyków oraz wszelkich nowinek.

Świętym miastem Izraela jest Szilo, miejsce przechowywania Arki Przymierza.

Pod wpływem mieszkających w miastach Kananejczyków oraz Filistynów Izraelici przechodzą do osiadłego trybu życia. Na ich czele stoją obieralni wodzowie (biblijni sędziowie), często toczący wojny o pastwiska i bydło. Dla zmniejszenia okrucieństwa tych walk powstaje instytucja azylu - wybrane osady zwane miastami ucieczki są wolne od groźby wojny, a przebywający w nich ludzie nie mogą być ścigani prawem.

• XI w. p.n.e. - Trwają uporczywe walki Izraelitów z Filistynami, którzy blokują dostęp do morza.

Biblijny mit mówi o izraelskim mocarzu Samsonie, który pięknej filistyńskiej kochance Dalili zdradził, że niebywałą siłę czerpie z włosów. Wtedy ona spiła go winem i ścięła mu włosy, a Filistyni schwytali i oślepili mocarza. Kiedy jednak włosy odrosły i wróciła dawna siła Samsona, uwięziony ślepiec przewrócił kolumnę pałacu Filistynów, grzebiąc pod gruzami swoich wrogów i samego siebie.

W połowie stulecia po bitwie pod Eben-Haezer Filistyni pustoszą święte miasto Szilo. Opowieść biblijna spisana w czasach, gdy świętym miastem jest Jerozolima nie mówi o tym wprost, ale wspomina o porzuceniu Szilo. W zamian zaś przypomina wodza Samuela, który zwyciężył Filistynów. Przy okazji powstaje jeden z najwcześniejszych opisów epidemii uznawanej za dżumę, która rzekomo z woli Jahwe zaatakowała Filistynów (Księga Samuela w Biblii).

• XI w. p.n.e. - Izraelici prowadzą ciągłe walki z Edomem, który opanował szlaki handlowe na południe i bogaci się na produkcji miedzi wydobywanej i wytapianej w Ar-Araba.

• Koniec XI w. p.n.e. - Saul (czyli Wybrany przez Boga) zakłada izraelską monarchię, co spotyka się z potępieniem ostatniego sędziego Samuela (po hebrajsku Głos Boga). Z drugiej strony Izraelici są wasalami Filistynów, którzy podejmują akcję zbrojną, żeby stłumić rebelię. Ostatecznie Saul i jego synowie giną śmiercią samobójczą po klęsce poniesionej w bitwie z Filistynami na wzgórzu Gilboa.

• XI/X w. p.n.e. - Rozpada się sojusz pięciu miast Filistynów (Pentapolis); odtąd każdym rządzi odrębny król przy pewnym udziale rady reprezentującej lud. Podziały wśród Filistynów sprzyjają usamodzielnianiu się Izraelitów.

• XI/X w. p.n.e. - Izraelski wódz Elchanan jest wasalem króla Akisza rządzącego w filistyńskim Gat. Z czasem jednak odrzuca tę zależność, co wywołuje najazd Filistynów. Szczęśliwie odpiera ten atak. Według Biblii celnym strzałem z procy zabija filistyńskiego mocarza Goliata, zanim ten zdołał użyć swojej siły. Co więcej, po zwycięstwach pod Baal-Perasim i Gibeonem narzuca swoje zwierzchnictwo całej Filistei.

Namaszczony w Hebronie Elchanan występuje odtąd pod imieniem Dawida (po hebrajsku Najukochańszy, rządzi ok. 1010-970 r. p.n.e.) i według tekstów biblijnych zakłada królestwo Izrael. Stolicę umieszcza w Jerozolimie (zdobytej przez wodza Joaba po roku 1005 r. p.n.e.), mieście kananejskiego plemienia Jebuzytów. Wybór stolicy nie jest przypadkowy - Jerozolima znajduje się na granicy północnej, konserwatywnej części kraju oraz południowej zdominowanej przez imigrantów z Egiptu, bardziej otwartej i tolerancyjnej. Chodzi o pogodzenie i opanowanie obu krain. Tak powstaje Miasto Dawida, czyli twierdza na szczycie wzgórza w Jerozolimie w pobliżu źródła Gihon.

Dawid kupuje od Jebuzyty Arauna wzgórze Ofel (nazwa oznacza kopiec) używane jako klepisko do młócenia zboża. Planuje tam budowę świątyni, ale podobno powstrzymuje go niekorzystna przepowiednia.

• Od X w p.n.e. - Na Górze Oliwnej koło Jerozolimy funkcjonuje najstarszy izraelski cmentarz, który będzie używany jeszcze 3 tysiące lat później. Według szacunków na początku XXI w. n.e. liczba grobów na Górze Oliwnej przekracza 100 tysięcy.

• Do 998 r. p.n.e. - Dawid podbija Aramejczyków korzystając z osłabienia bliskowschodnich mocarstw.

• Ok. 970 - 931 r. p.n.e. - Izraelem rządzi Jedydiasz, syn Dawida, znany pod tronowym imieniem Salomona (Solomon, od hebrajskiego szalom - pokój). Władca słynie z mądrości, a jego dwór z przepychu. Liczba mieszkańców Jerozolimy wzrasta do ok. 3000. Państwo Izrael rozkwita, korzystając z osłabienia sąsiednich mocarstw, zwłaszcza Egiptu.

Salomon wykorzystuje też należące do Edomitów kopalnie miedzi (legendarne kopalnie króla Salomona) w Ar-Araba, czyli na pustyni Negev, w tym w dolinie Timna. Mądry władca czerpie z kopalni ogromne zyski pozwalając edomickim wytapiaczom miedzi zaopatrywać się w żywność i inne dobra przewożone znad Morza Śródziemnego przez terytorium Izraela. Salomon chroni kopalnie pobierając w zamian wysoką daninę w miedzi. Edomici zaś mogą spokojnie pracować ciesząc się dobrobytem i szacunkiem.

Dzięki szerokim kontaktom Izrael przejmuje od innych ludów wynalazki, pomysły oraz rośliny uprawne, jak na przykład drzewo figowca ze wschodu.

Ludność czci Jahwe, ale Salomon nie tępi innych kultów. Największą świętość, Arkę Przymierza, umieszcza w Świątyni Jerozolimskiej (pierwszej) zbudowanej na Ofel odtąd zwanym Wzgórzem Świątynnym lub Syjonem. Centrum Świątyni jest Święte Świętych, ukryte za zasłoną najświętsze miejsce Izraelitów z kamieniem ewen sztija, który jest uznawany za środek świata. Według mitów Bóg stworzył ten kamień jako pierwszy obiekt na początku świata.

Znakiem wiary Izraelitów i królestwa zostaje sześcioramienna gwiazda Dawida i siedmioramienny świecznik menora przechowywany w Świątyni Jerozolimskiej. Symbolem Narodu Wybranego i zwycięstwa Jahwe zostają góra Syjon, góra Karmel (po hebrajsku Winnica, a po arabsku Owocowe Pole) i święta rzeka Jordan (po hebrajsku Płynąć w Dół).

Stołeczna Jerozolima staje się bogatym miastem. Pod Jerozolimą zostaje wykuty w skale tunel prowadzący do źródła Gihon, dzięki czemu miasto ma stały dostęp do wody. Rozwija się handel i rzemiosło. Król jest sprzymierzony z Hiramem I z Tyru. Fenicka flota pływająca między Tyrem i krainą zwaną w Biblii Tarszisz (Tartessos) zaopatruje Izrael w miedź i złoto. Nad zatoką Akaba Salomon buduje port, skąd izraelskie statki wypływają na Morze Czerwone i utrzymują kontakt z arabskim królestwem Saba. Izraelici zyskują wpływy, a nawet osiedlają się w Arabii i przyszłym Aksum. Co kilka lat Salomon wysyła z Akaby statki do krainy Ofir na wschodnim wybrzeżu Afryki, aby sprowadzać stamtąd złoto. Kwitnie handel winem, niewolnikami i solą z Engeddi oraz Sodomy nad Morzem Martwym, najbardziej zasolonym jeziorem świata, gdzie na brzegach zbiera się sól. Według biblijnej opowieści żona Lota została zamieniona w jeden ze słupów soli nad Morzem Martwym, kiedy wbrew zakazowi Jahwe obejrzała się, by zobaczyć zagładę Sodomy. Biblijny autor twierdzi, że Sodomę zniszczył Jahwe za grzeszne życie mieszkańców. Jahwe miał rzekomo spuścić na miasto ogień z nieba. Geologowie wskazują, że może chodzić o potężną eksplozję meteorytu, o czym świadczą kryształy kwarcu zdeformowane przez potężne ciśnienie i ślady wielkiego pożaru, który nadtopił i zeszklił część glinianych obiektów w ruinach miasta na archeologicznym stanowisku Tell El-Hammam.

• Druga połowa X w. p.n.e. - Po śmierci Salomona odzywają się ambicje arystokracji z północnego Izraela niezadowolonej z dominacji południowoizraelskiego rodu Dawida. W dodatku Egipcjanie organizują łupieżczy najazd. Co znamienne, armia egipska nie posuwa się tradycyjnym szlakiem nadmorskim, lecz przekracza góry, żeby zniszczyć Jerozolimę. Chodzi więc o rozbicie zbyt silnego państwa. W każdym razie po tej napaści Jerozolima zostaje pozbawiona słynnych bogactw, znacząco spada produkcja miedzi w Ar-Araba i następuje rozpad państwa.

Według popularnej legendy podczas egipskiego lub późniejszego asyryjskiego najazdu na Jerozolimę znika skarb króla Salomona, który został rzekomo ukryty i czeka na odnalezienie. Część poszukiwaczy twierdzi, że złoto i inne kosztowności zostały ukryte w podziemiach pod Wzgórzem Świątynnym. Inni zaś wskazują na kopalnie miedzi Ar-Araba na pustyni Negev.

W północnym królestwie Izraela panuje Jeroboam I (ok. 931-910) wywodzący się z miejscowego rodu. Państwo północne staje u szczytu powodzenia. Następni władcy to Nadab (syn Jeroboama), Basza (X/IX w.), Ela, Zimri i Tibni.

Na południu, w Judzie ze stolicą w Jerozolimie, rządzi syn Salomona imieniem Rehabeam (Roboam), Abijjam (syn Rehabeama), Asa (X/IX w.), Jozafat (syn Asy) i Joram (syn Jozafata) do ok. 841 r. p.n.e.

Nadal ze zmiennym szczęściem toczą się walki z Filistynami. Na przykład Jozafat zmusza Filistynów do płacenia trybutu, lecz jego następca Joram traci władzę nad Filistynami.

W tym czasie w Jerozolimie powstaje podziemny wodociąg wykuty w skale pod miastem, aby dostarczać wodę w pobliże pól, dzięki czemu rolnicy mogą łatwo nawadniać swoje uprawy.

• Od X w. p.n.e. - Upadek Filistynów, między innymi pod naporem Izraelitów sprzymierzonych z Egiptem.

• 884 - 873 r. p.n.e. - W Izraelu panuje król Omri (uzurpator panujący po Tibnim). Przenosi stolicę do miasta Samaria.

W tym czasie działa Eliasz - wielki prorok, nauczyciel i reformator religii Izraelitów. Głosi wyłączny kult jedynego Boga. Według Biblii został zabrany do nieba w trąbie powietrznej. Judaiści będą potem oczekiwać powrotu Eliasza jako zapowiedzi przyjścia mesjasza i odzyskania Ziemi Obiecanej wraz z Jerozolimą.

Ustna Tora (Prawo), czyli najstarsza część Biblii, stanie się podstawą monoteistycznej wiary Izraelitów.

W Izraelu rządzi potem Achab (873-853, syn Omriego) i szereg jego potomków aż do końca istnienia królestwa.

• Pierwsza połowa VIII w. p.n.e. - Izrael zachowuje względną samodzielność wobec potężnej Asyrii. Może na to wskazywać biblijna legenda o Jonaszu żyjącym za czasów króla Jeroboama II (789-786 r. p.n.e.). Jonasz został rzekomo wysłany do Niniwy z moralnym pouczeniem dla władcy Asyrii, co miałoby sugerować przynajmniej formalną równorzędność Izraela i Asyrii. Dla ubarwienia opowieści późniejsi redaktorzy Biblii przypisali Asyryjczykowi cechy wyjątkowo okrutnego króla Assurhaddona panującego w VII w. p.n.e.

• Druga połowa VIII w. p.n.e. - Osłabienie Izraelitów.

Król Judy Jotam (panuje w latach 756-741) zostaje asyryjskim wasalem, żeby uniknąć niszczącego najazdu.

W 734 r. p.n.e. asyryjskie dokumenty wymieniają zwasalizowanych władców Filistei - Mitintiego z Aszkelonu i Hanunu z Gazy, którzy odmawiają płacenia daniny. Tiglatpilezar atakuje wtedy koalicję króla Izraela Pekacha i Resina z Damaszku, plądruje Filisteę, pustoszy Galileę, a ludność deportuje. Hanunu ucieka z Gazy do Egiptu.

Izrael ratuje proasyryjski Ozeasz (panuje w 731-723 r. p.n.e.), który w porę dokonuje przewrotu i usuwa króla Pekacha, zanim dojdzie do niszczycielskiego asyryjskiego ataku.

Mimo to nie ma wątpliwości, że Izraelici są słabi. W tych okolicznościach występują prorocy Izajasz i Micheasz w Judzie oraz Ozeasz i Amos w Izraelu. Żądają odnowy państwa w oparciu o bezwarunkową, głęboką wiarę w Jahwe, co ma przywrócić Izraelitom dawną siłę.

• VIII w. p.n.e. - Izraelici przyjmują język aramejski; hebrajski pozostaje językiem świętym, używanym jedynie w celach religijnych.

• 722 r. p.n.e. - Asyryjczycy podbijają Izrael, ponieważ król Ozeasz spiskował przeciw Salmansarowi V i usuwają ostatniego władcę Izraela. Ludność Samarii deportują do Mezopotamii (biblijna „niewola babilońska” w latach 721-680 p.n.e.), a od 680 r. p.n.e. sami zaludniają Samarię. Stąd religijny synkretyzm Samarytan, którzy będą odtąd uważani za rytualnie nieczystych, a tradycyjni judaiści będą nimi gardzili.

Juda zaś trwa pod rządami króla Achaza (następca Jotama) jako asyryjski wasal. Następny król Judy Ezechiasz (VIII/VII w. p.n.e.) pod wpływem proroków występujących w imieniu Jahwe niszczy miedzianego węża zwanego Nechusztan (od hebrajskiego nechoszet - miedź) czczonego od czasów Mojżesza, ponieważ uznaje jego kult za bałwochwalstwo.

Za panowania Ezechiasza powstaje niezwykły tunel długości ponad 500 m wykuty w skale pod Jerozolimą, łączący źródła Gihon i Siloe. Dzięki niemu miasto ma zapewnioną świeżą wodę.

Hanunu z filistyńskiej Gazy wsparty przez armię egipską próbuje odzyskać tron w Gazie, lecz Asyryjczycy rozbijają wojska koalicji pod Rafią (720 r. p.n.e.) i biorą do niewoli Hanunu. Około 8 lat później asyryjska armia wkracza do filistyńskiego Aszdodu, a w 701 r. p.n.e. najeżdża Aszkelon.

• VII w. p.n.e. - Ożywienie gospodarcze miast-państw Filistynów pod zwierzchnictwem Asyrii.

Arka Przymierza znika z kart historii za „niegodnego” króla Judy Manassesa (panował w 685-641 r. p.n.e. jako wasal Asyrii), który do Świątyni Jerozolimskiej wprowadził obce bóstwa. Po 620 r. p.n.e. żydowscy kapłani boga Jahwe zabrali Arkę ze świątyni zbezczeszczonej przez króla i ukryli.

Co ciekawe, w tym czasie na wyspie Elefantyna w Egipcie powstaje jedyna poza Izraelem świątynia żydowska. Niektórzy sądzą, że była miejscem ukrycia Arki. Późniejsza legenda głosi, że Arka trafiła do Aksum, gdzie od dawna istnieje silna żydowska wspólnota. Inni zaś przypuszczają, że święty przedmiot został zakopany na Wzgórzu Świątynnym lub uległ zniszczeniu.

Potem w Judzie rządzi król Amon (rządzi w latach 640-639 p.n.e.), syn Manassesa. Kiedy zaś zostaje zamordowany przez jahwistów, władzę przejmuje drugi syn Manassesa, ośmioletni Jozjasz (panuje w latach 639-609 p.n.e.).

• Ok. 622 r. p.n.e. - Jozjasz podkreśla ścisły monoteizm religii i odrzuca religijne reformy swojego ojca. Potępia krwawe ofiary na ołtarzu, ale judaiści (oprócz etiopskich Felasza) zaprzestaną ich składania dopiero w I w. n.e.

• Po 612 r. p.n.e. - Korzystając z osłabienia Asyrii (upadek Niniwy) Jozjasz podbija ziemie dawnego królestwa Izrael, zajmuje część ziem Filistynów i rozszerza swoje panowanie na wybrzeżu Morza Czerwonego.

• Koniec VII w. p.n.e. - Upadek położonego ok. 30 km na zachód od Jerozolimy miasta Ekron, Aszkelon (604) i innych ośrodków zdobytych przez Chaldejczyków oznacza upadek Filistynów.

• 609 r. p.n.e. - Jozjasz próbuje zatrzymać egipską armię idącą na pomoc Asyrii, lecz ponosi druzgocącą klęskę pod Megiddo i umiera od ran odniesionych w bitwie.

Warowne miasto Megiddo znajdujące się na przełęczy o tej samej nazwie ma ogromne znaczenie strategiczne, ponieważ tam przebiega główna droga z południa do Galilei. Bitwa stanie się dla Izraelitów synonimem klęski i przejdzie do biblijnej mitologii jako Armageddon - ostateczna bitwa sił dobra i zła pod koniec świata.

Na tron Judy wstępuje Jehoachaz, syn Jozjasza, lecz po trzech miesiącach Egipcjanie uprowadzają go do Egiptu, a marionetkowym władcą czynią Jehojakima, przyrodniego brata Jehoachaza. Po klęsce Egipcjan pod Karkemisz w 605 r. p.n.e. Jehojakim zostaje wasalem Chaldei, lecz już po trzech latach ogłasza niezależność.

• VI - IV w. p.n.e. - Redakcja hebrajskiej Tory, świętej księgi Izraelitów.

• 598 - 597 r. p.n.e. - Na rozkaz władcy Chaldei wojska wasalnych królestw Moab, Ammon i Edom plądrują Jerozolimę. Zbuntowany król Jehojachin (syn Jehojakima) wraz z rodziną i częścią ludności trafia do Chaldei. Nowym królem zostaje Sedekjasz-Mattaniasz (rządzi w latach 596-586 p.n.e., syn Jozjasza) jako wasal Chaldei.

• 586 r. p.n.e. - Chaldejczycy podbijają Judę, kiedy wspierany przez Egipcjan Sedekjasz-Mattaniasz podniósł bunt. Literackim śladem tego wydarzenia są kunsztownie skonstruowane Lamentacje (włączone potem do tekstów biblijnych) autorstwa proroka Jeremiasza wyrażające żal i ból.

Najeźdźcy deportują część ludności do Mezopotamii („druga niewola babilońska”) i niszczą (pierwszą) Świątynię Jerozolimską. W mieście pozostaje zaledwie kilkuset mieszkańców.

Z braku Świątyni Izraelici organizują zaczątki synagogi jako wspólnoty skupionej wokół wiary i tradycji. Prorok Ezechiel dba o religijną odrębność deportowanych Izraelitów. W wizji (opisanej w Biblii) Ezechiel zapowiada poskromienie mitycznego Goga, władcy ludu Magog, który zostanie zamknięty za murem na dalekiej północy, skąd wróci dopiero w ostatnich dniach istnienia świata (pierwowzór koncepcji millenaryzmu).

• 538 r. p.n.e. - Persja niszczy państwo Chaldejczyków.

Izraelici otrzymują autonomię i swobodę religijną w ramach perskiej prowincji Jehud obejmującej ziemie izraelskie. Część Izraelitów wraca z Mezopotamii. Zaczynają odbudowę Świątyni w Jerozolimie (w latach 536-515 r. p.n.e.). Jest to początek drugiej Świątyni.

• 458 r. p.n.e. - Prorok Ezdrasz prowadzi resztę Izraelitów z Mezopotamii i organizuje zgromadzenie uczonych strzegących czystości wiary. Ezdrasz kończy odbudowę Świątyni, co zostanie uznane za początek judaizmu jako monoteistycznej religii Izraelitów. Odtąd rośnie znaczenie ksiąg prorockich w Biblii stopniowo zyskujących status podobny do Tory.

Ponoć na wschodzie za legendarną rzeką Sambatjon pozostaje dziesięć zaginionych plemion Izraela. Niektóre tradycje utrzymują, że od nich wywodzą się judaiści indyjscy zwani Bnej Israel, chociaż pierwsza indyjska synagoga powstanie w Bombaju (Mumbaju) dopiero w roku 1796.

Podobne legendy dotyczą judaistów w Chinach, gdzie od IX w. będą oni znaczącą mniejszością, a jeszcze w XV-XVII w. europejscy podróżnicy spotykają tam żółtych wyznawców judaizmu.

• 332 r. p.n.e. - Ziemie Izraelitów zostają włączone do imperium Aleksandra Macedońskiego jako prowincja Judea. Odtąd trwa hellenizacja Izraelitów i resztek Filistynów, którzy ostatecznie zanikają jako odrębna grupa etniczna.

• Od 323 r. p.n.e. - Izraelici są częścią monarchii Ptolemeuszów z Egiptu. Często osiedlają się poza ojczyzną, zwłaszcza kupcy. Największe ich skupiska powstają w Egipcie z centrum w Aleksandrii, w Cyrenajce z ośrodkiem w Cyrenie, na Cyprze, w okolicach Babilonu i Niniwy, w południowej Arabii, Aksum i Etiopii. Znaczące gminy rozwijają się w portach Azji Mniejszej (Efez, Smyrna), Galii i Hiszpanii, w Kartaginie, w Rzymie, na terenie Persji i Baktrii.

Wyznawcy judaizmu stają przed pytaniem, jak zachować się wobec kultury greckiej. Izraelscy intelektualiści łączą grecką filozofię z judaizmem, co nie zawsze odpowiada tradycjonalistom. Powstaje jedno z pierwszych w dziejach tłumaczeń świętej księgi na obcy język - Septuaginta, czyli podstawowe części Biblii w greckiej wersji językowej. Potem powstaną też tłumaczenia aramejskie. Święte (magiczne) hebrajskie słowa według tradycji pochodzące od Jahwe zostają zamienione na inne, pozbawione już tego waloru, ale za to zrozumiałe dla obcych. Do pism kanonicznych wchodzą Psalmy i inne młodsze części Biblii. Wiąże się to z Księgą Daniela, która powstaje, aby podtrzymać ducha judaistów. Według niej (IX, 24-27) od momentu odbudowania Świątyni Jerozolimskiej za Cyrusa do początku Końca Czasów ma upłynąć 70 tygodni, co interpretuje się jako 70 · 7  = 490 lat. Przypada to na I w. p.n.e. i jest łączone z koniunkcją Jowisza i Saturna, przez astrologów obliczoną na 7 r. p.n.e. Izraelici zaczynają oczekiwać mesjasza - zbawiciela. Powstają dziesiątki ruchów, sekt, proroków i zapowiedzi zwycięstwa Izraela, zwłaszcza po podboju przez Seleucydów w 198 r. p.n.e.

• 168 - 166 r. p.n.e. - Kiedy Antioch IV Epifanes narzuca Izraelitom greckich bogów, umieszcza posąg Zeusa w Świątyni Jerozolimskiej i konfiskuje jej skarbiec (168), wybucha bunt (166) pod wodzą Judy z kapłańskiego rodu Machabeuszy. Po zwycięstwie wydaje się, że przyszedł wreszcie mesjasz i ród Dawida odzyska władzę.

• Po 166 r. p.n.e. - Bracia Juda Machabeusz (rządzi w 166-160 r. p.n.e.) i Jonatan (rządzi w 160-143 r. p.n.e.), od 152 r. p.n.e. jako arcykapłan, zakładają własną dynastię wbrew nadziejom zwolenników tradycji Dawidowej, oczekujących powrotu potomków Dawida.

Nie potrafią jednak ustabilizować sytuacji w kraju. W Izraelu wciąż tli się konflikt między bardziej rozwiniętą cywilizacyjnie, zhellenizowaną Judeą i konserwatywną Galileą (tradycyjni Galilejczycy tylko siebie uważają za prawdziwych judaistów). Istnieje kilka ugrupowań polityczno-religijnych. Największe z nich, faryzeusze, ściśle przestrzega przepisów biblijnych. Proreformatorscy saduceusze (po hebrajsku saduk - święty) łączą izraelskie tradycje z grecką filozofią. Esseńczycy oczekują przyjścia mesjasza, który odbuduje potęgę Izraela w oparciu o dynastię Dawida: chrzczą wodą nowych członków, razem pracują, nakazują miłość, dobroć, posłuszeństwo Jahwe i przepisom Biblii. Czekają na rychły koniec zepsutego świata i nastanie Królestwa Bożego.

• 143 - 134 r. p.n.e. - Symeon (Szymon) Machabeusz, brat Judy, usuwa Jonatana (umrze w 142 r. p.n.e.) i zakłada nową linię dynastyczną zwaną Hasmonejską.

• II - I w. p.n.e. - Rządy Hasmonejczyków: Jan Hirkan I (panuje w 134-104 r. p.n.e., syn Symeona), Aristobul I (panuje w 104-103 r. p.n.e., syn Hirkana), Aleksander Jannaeus (panuje w 103-77 r. p.n.e., syn Hirkana), Aleksandra Salome (panuje w 76-67 r. p.n.e., wdowa po Aleksandrze), Aristobul II (panuje w 67-63 r. p.n.e., syn Aleksandry Salome). Znowu jednak nie spełniają izraelskich nadziei na mesjasza - wojownika i władcy, który przywróciłby potęgę Izraela w oparciu o religię.

• 63 r. p.n.e. - Rzymianie opanowują Izrael (Judeę), a na tronie w Jerozolimie osadzają swego wasala Jana Hirkana II (panuje w latach 63-40 p.n.e.), syna Aleksandry Salome.

Wkrótce powstanie fundamentalistyczne stronnictwo zelotów, którzy żądają zbrojnego wypędzenia okupanta. Część z nich znana jako sykariusze (sycarii, czyli posługujący się sztyletem) sieje terror przez mordy popełniane na przeciwnikach.

• 40 - 37 r. p.n.e. - Panuje Antygon II (syn Aristobula II), zależny od Partów. Dzięki nim wypędza Rzymian. Herod uciekający z Jerozolimy przed Partami zostaje zmuszony do rozpaczliwej bitwy 13 km od miasta (40 r. p.n.e.), gdzie jednak ku powszechnemu zaskoczeniu rozbija swoich prześladowców. Następnie rodzinę umieszcza w górskiej twierdzy Masada (hebrajskie mitzada - twierdza), a sam udaje się do Rzymian po pomoc.

• 37 - 4 r. p.n.e. - Panuje Herod I Wielki.

Przy poparciu Rzymu opanowuje Judeę (usuwa ostatniego z dynastii Machabeuszy Antygona II) i zostaje królem (mianowany w Rzymie już w 40 r. p.n.e.). Herod nie pochodzi z wysokiego rodu i nie przestrzega nakazów judaizmu, czym budzi powszechną niechęć. Na polecenie króla powstaje rzymskie miasto i port w Cezarei Nadmorskiej z betonowymi falochronami sięgającymi ponad 400 m w morze. Jest to niezwykłe osiągnięcie techniczne, które zniszczy dopiero silne tsunami w II w. n.e. Herod rozbudowuje potężną twierdzę Masada i zaopatruje ją w podziemne cysterny na wodę deszczową (w 40 r. p.n.e. brak wody niemal zabił obrońców Masady i rodzinę Heroda podczas partyjskiego oblężenia). W miejscu zwycięstwa nad Partami z 40 r. buduje pałac-twierdzę Herodion.

Władca funduje też budowę łaźni i fontann w Aszkelonie, chociaż miasto nie znajduje się w granicach jego państwa. Niektórzy przypuszczają, że Herod urodził się w Aszkelonie, więc robi to ze względów emocjonalnych.

Chcąc zyskać przychylność Izraelitów władca rozbudowuje Świątynię Jerozolimską, która osiąga największe rozmiary w swoich dziejach, zajmując ok. 20% całej powierzchni miasta. Jerozolima za rządów Heroda osiąga rekordową liczbę niemal 60 tysięcy mieszkańców. Władca prowadzi też działalność misyjną poza granicami państwa, opierając się na koloniach izraelskich kupców. Tym samym judaizm przestaje być wyznaniem narodowym; powstaje rozróżnienie między judaistą-Izraelitą (Żydem w sensie narodowym) i judaistą-neofitą (Żydem w sensie religijnym). Planuje stworzenie wielkiej monarchii (może nawet chce zostać cesarzem?).

Herod jest znany z okrucieństwa i paranoicznej podejrzliwości, nawet wobec rodziny. Ożenił się z Miriam z królewskiego rodu Machabeuszy w równym stopniu z powodów politycznych, jak też z miłości, lecz trawiony absurdalną zazdrością zabija ukochaną żonę. Obawiając się o życie i władzę morduje swoją rodzinę łącznie ze wszystkimi synami i krwawo rozprawia się z prawdziwymi i rzekomymi objawami oporu. Wiedząc, że Izraelici nienawidzą go i ucieszą się, kiedy umrze, Herod zapowiedział, że będą płakać po jego śmierci. Podobno rozkazuje, aby tuż po jego zgonie zabito pierworodnych synów z głównych izraelskich rodów (reminescencje semickich ofiar z dzieci). Co prawda rozkaz nie zostanie wykonany, lecz w zniekształconej formie przejdzie do chrześcijańskiej mitologii jako legenda o rzekomej próbie pozbycia się małego Jezusa poprzez wymordowanie świeżo narodzonych chłopców w całym Izraelu.

• 4 r. p.n.e. - Śmierć Heroda Wielkiego. Jego zwłoki trafiają do wspaniałego czerwonego sarkofagu w Herodionie. Państwo zaś zostaje podzielone między jego synów jako rzymskich lenników: Judeą i Samarią rządzi Archelaos (do 6 r.), Itureą Filip (do 34 r.), a Judeą Herod Antypas (do 39 r.). Rzymianie nie godzą się na zjednoczenie wszystkich izraelskich ziem, czyli odtworzenie silnego państwa jak za Heroda Wielkiego.

• 4 r. p.n.e. - Według relacji Józefa Flawiusza występuje mesjasz Szymon z Perei. Ginie w walce z Rzymianami, stając się wzorcem mesjasza, który ofiarą ze swego życia ma pokonać śmierć.

• I w. p.n.e./I w. n.e. - Hillel Starszy, szanowany mędrzec pochodzący z Babilonii, a wykształcony w Palestynie. Słynie jako autor celnych aforyzmów i jest bohaterem licznych anegdot. Według jednej z nich pewien mężczyzna powiedział, że przyjąłby religię Izraelitów, gdyby mógł się nauczyć Tory stojąc na jednej nodze. Hillel mu odpowiedział, że wystarczy nie robić innym tego, co tobie niemiłe: to jest cała Tora, a reszta to tylko komentarze. Jest znany z łagodności, która znalazła wyraz w jego koncepcji żydowskiego prawa. Hillel twierdzi bowiem, że nie należy zbyt rygorystycznie podchodzić do Pięcioksięgu i ściśle trzymać się zapisanych zasad prawa, ponieważ ważniejsze jest zrozumienie ducha Tory niż słów zawartych w tekście.

Głównym konkurentem Hillela i twórcą odrębnej szkoły żydowskiego prawa jest Szammaj (ok. 50 r. p.n.e - 30 r. n.e.) postulujący ścisłe stosowanie zasad spisanych w Torze bez względu na okoliczności. Szammaj zdecydowanie krytykuje liberalne podejście Hillela i wykraczanie poza literalny zapis świętego tekstu. Twierdzi na przykład, że rozwód jest możliwy tylko w przypadku stwierdzenia prostytucji, a nie może być rezultatem samodzielnej decyzji małżonków. Co ciekawe, Szammaj różni się od Hillela również cechami osobowości: jest gwałtowny i rygorystyczny.

• Od I w. p.n.e./I w. n.e. - Wśród Izraelitów działa wielu proroków (mesjaszy zgodnie z proroctwem Daniela i obliczeniami astrologów) zapowiadających odbudowę Izraela.

Esseńczyk Jan (Johannan) Chrzciciel atakuje Heroda, potępia jego rozpustę i bezbożność, za co zostaje uwięziony i ścięty. Zwolennicy Jana (johannici) nazywający siebie bhiri zidqa (wybrańcy sprawiedliwości) i nasuariji (strażnicy tajemnej wiedzy) uznają go za proroka. W I w. n.e., pod wpływem sporów z wyznawcami Jezusa i judaistami oraz krwawych walk z Rzymem po roku 70 migrują do Mezopotamii. Zyskają potem miano mandejczyków (hebrajskie mande - poznanie, gnoza), a muzułmanie nazwą ich subba (chrzciciele), czyli sabianami. Jako przedstawiciele gnozy są dualistami. Potężny Duch, czyli bóstwo światła, poprzez emanacje tworzy jasne światy dobra. Jego przeciwnikiem jest mroczny potwór lub olbrzym, władca sił ciemności i twórca materialnego świata Ptahil. Z ich walki narodził się pierwszy człowiek Adam, który miał żonę Ewę i synów Hibila (Abla), Szitila (Setha) i Anosza. Johannici są oczywiście potomkami Adama. Święte księgi johannitów to Ginza (Skarb) i Sidra Rabha (Wielka Księga), Do X w. centrum johannitów będzie mezopotamskie miasto Harran, gdzie zasłyną jako wytwórcy wyrobów ze złota i srebra. Jeszcze w XVII w., kiedy opiszą ich jezuiccy misjonarze, będą mówić odmianą języka aramejskiego. Do XX w. kilkanaście tysięcy johannitów przetrwa na południu Iraku.

Za mesjasza jest też uznawany walczący z Rzymem Barabasz (ewangeliczny „łotr”).

Mesjaszem w przyszłości szczególnie znaczącym chociaż za życia prawie nieznanym jest Jezus (aramejskie Jehoszua - Jahwe wybawieniem), który łączy idee esseńczyków i gnostyków. Chociaż jest nieślubnym dzieckiem Marii usynowionym przez jej męża Józefa, uważa się za następcę króla Dawida i chce odbudować królestwo Izrael. Dlatego staje przed rzymskim sądem jako przestępca polityczny i ginie na krzyżu. Mimo to sekta Jezusa trwa, a za sprawą Szawła (Saul, Paweł) i potem cesarza Konstantyna przekształci się w światową religię – chrześcijaństwo. Jego powstanie tragicznie odbije się na losie judaistów, którzy od IV w. n.e. będą prześladowani przez chrześcijan na całym świecie.

• 26 - 36 r. n.e. - Rzymski namiestnik Judei Pontius Pilatus (Poncjusz Piłat) wsławia się polityką konfrontacji (na przykład wprowadza wizerunki cesarza do Jerozolimy i buduje wodociąg za pieniądze zabrane Świątyni).

• 35 r. n.e. - Nieznany z imienia mesjasz zwołuje Samarytan na świętą górę Garizim, obiecując odrodzenie wiary. Rzymski namiestnik odpowiada masakrą ludności we wsi Tirathana pod Garizim, za co zostanie odwołany do Rzymu.

• 37 - 44 r. n.e. - W Judei rządzi zależny od Rzymu bratanek Antypasa Herod Agryppa I.

W Chalkis rządzi jego brat Herod (41-48), a potem syn Agryppa II, który jednak w 53 r. wymieni Chalkis na posiadłości Filipa (syna Heroda Wielkiego). Po śmierci Agryppy II (92/93) Chalkis przejmują Rzymianie.

• Lata 40. n.e. - Szymon Mag, samarytański mędrzec i czarodziej. Głosi gnostycki dualizm pierwiastka żeńskiego (reprezentuje go jego partnerka Helena, podobno świątynna prostytutka z Tyru) i męskiego (on sam). Jako rywal Jezusa dla jego wyznawców Szymon uosabia zło i fałsz. Ginie w Rzymie podczas próby lotu na skrzydłach własnej konstrukcji (67).

• Ok. 44 r. n.e. - W Jerozolimie występuje Teudas, który zapowiada rozstąpienie się wód Jordanu. Bunt uśmierza wojsko prokuratora Kaspiusza Fadusa, a mesjasz ginie po długiej walce.

• 47 r. n.e. - W Jerozolimie odbywa się zjazd wyznawców Jezusa (znany potem jako Sobór Jerozolimski). Odtąd w Jerozolimie przez ok. 80 lat istnieje biskupstwo, którym kierują Żydzi nawróceni na chrześcijaństwo: Jakub Mniejszy (do 62 r.), Simeon I, Justus I, Zacheusz, Tobiasz, Beniamin I, Jan I, Mateusz I, Filip, Seneca, Levi, Ephram, Józef i Judasz (do 135 r.).

• 52 r. n.e.- Bliżej nieznany Żyd egipski ogłasza się mesjaszem na Górze Oliwnej i zapowiada obalenie murów Jerozolimy. W walce z Rzymianami ginie 400 fanatycznych bojowników, a sam wódz sekty rzekomo znika w „cudowny sposób”.

• 66 - 70 r. n.e. - Antyrzymskie powstanie Izraelitów.

Powstańcy rozbijają sarkofag Heroda Wielkiego jako władcy obcego i wrogiego Izraelitom; Herodion popada w ruinę, a grób Heroda idzie w niepamięć. Dopiero w roku 2007 archeolodzy odnajdą resztki Herodionu i rozbitego sarkofagu.

Ukazanie się komety nad Jerozolimą zostaje uznane za złą wróżbę i rzeczywiście kilkaset tysięcy Izraelitów pod wodzą zelotów ginie w walce z Rzymianami lub w starciach zwolenników (na przykład Szymona ben Giorasa) oraz przeciwników (jak jerozolimski arcykapłan Ananos) powstania. Rzymianie pod wodzą Tytusa i Wespazjana pustoszą ziemie Izraelitów, niszczą szereg osad, zdobywają i burzą Jerozolimę, a większość mieszkańców mordują lub uprowadzają jako niewolników. Żydzi ukrywają najcenniejsze przedmioty w podziemiach Świątyni Jerozolimskiej, licząc tu na szczególną boską ochronę oraz w innych miejscach rozsianych po całym kraju. Na przykład w jaskiniach w Qumran 20 km od Jerozolimy zostają umieszczone cenne rękopisy rozmaitych ugrupowań religijnych, a wśród nich fragmenty tekstów biblijnych, teksty esseńczyków i Zwój Miedziany z opisem skrytek ze skarbami. Ostatecznie rękopisy będą leżały w Qumran prawie 1900 lat zanim natrafią na nie chłopcy szukający zaginionej kozy.

Jeden z uczestników powstania Józef Flawiusz (ok. 37-103) dostaje się do niewoli w galilejskiej Jotapacie, lecz Wespazjan każe oszczędzić jeńca, kiedy ten przepowiedział mu, że zostanie cesarzem. W Rzymie Józef napisze potem słynne dzieła Dawne dzieje Izraela i Wojnę Żydowską opowiadającą o powstaniu.

Odtąd judaiści budują synagogi zastępujące zburzoną Świątynię Jerozolimską, z której została Ściana Płaczu (fragment muru twierdzy), jedna z największych świętości, cel pielgrzymek i miejsce modlitw judaistów.

• Ok. 70 r. n.e. - Judaizm ostatecznie odrzuca reformy Jezusa jako zagrażające jedności Żydów w momencie, gdy ponieśli polityczną klęskę. Z tych samych powodów zamykają listę dzieł kanonicznych; odtąd dopuszczalne będą tylko komentarze.

• 73 r. n.e. - Po długim oblężeniu Tytus zdobywa ostatnią twierdzę powstańców Masadę. Wszyscy obrońcy (ok. 1000) zabijają się nawzajem (judaizm zakazuje samobójstwa), a przeżywają tylko dwie kobiety. z dziećmi ukryte w cysternie na wodę. To one opowiedzą potem Flawiuszowi dzieje obrony.

• II - III w. n.e. - Rzymska Syria i ziemie izraelskie przeżywają niebywały rozkwit gospodarczy oparty na handlu.

Rzymianie budują najdłuższy na świecie (ponad 170 km) wodociąg prowadzący wodę z syryjskich bagien, zaopatrujący miasta Dekapolis (na wschód od Jordanu) i kończący się w mieście Gadar na południe od jeziora Genezaret.

• Od II w. n.e. - Życie w diasporze zmusza Żydów do pracy na rzecz utrzymania tradycji i tożsamości.

Wyznawcy Jezusa szerzą antysemityzm: Melito biskup Sardes ogłasza Żydów zabójcami Boga (167), a od 415 r. chrześcijanie opowiadają o rzekomych rytualnych mordach Żydów na chrześcijanach. W tych warunkach w Mezopotamii zostaje spisana tradycyjna interpretacja prawa mojżeszowego (Tory) w dziele Miszna, aby bronić żydowskiej tradycji. Jednocześnie trwa wymiana idei ze środowiskami hellenistycznymi, co prowadzi do powstania neoplatońskich interpretacji Biblii, jak Sefer Jecira (Księga Stworzenia) napisana w Egipcie w II-III w.

Sławę zdobywa mędrzec Szymon Bar Jochaj, a jego grób w galilejskim Safed (Izrael) będzie potem celem pielgrzymek.

• 115, 116 r. n.e. - Nieudane antyrzymskie powstania Żydów na Cyprze i w Cyrenie.

• 132 - 135 r. n.e. - Powstanie Szymona Bar Kochby (syn gwiazdy), którego Akiba w Jerozolimie ogłasza mesjaszem.

Szymon (przezwany potem Bar Kozibą - Synem Kłamcy) ginie w twierdzy Betar, a na miejscu Jerozolimy Rzymianie zakładają miasto Aelia Capitolina, gdzie Żydom nie wolno wchodzić. W 135 r. Rzymianie wytyczają nowe ulice, zacierając wcześniejszy plan Jerozolimy. Do końca panowania Rzymian Aelia Capitolina będzie liczyła ok. 4000 mieszkańców.

Odtąd więcej judaistów mieszka poza dawnym Izraelem, w diasporze, niż na jego terenie. Mimo rozproszenia, zachowują swoją tożsamość, głównie dzięki religii, dającej im poczucie wybraństwa wśród ludów świata.

Klęska powstania Szymona jest zarazem cezurą w historii judeochrześcijan; następuje rozdział judaistów i chrześcijan. Biskupi Jerozolimy zrywają z żydowskimi zwyczajami; pierwszym biskupem Aelia Capitolina w roku 135 zostaje Marcus, a ostatnim będzie Macarius (314-333), który od 325 r. nosi tytuł biskupa Jerozolimy.

• Ok. 175 - 247 r. n.e. - Abba Arika, żydowski uczony, twórca sławnej akademii (jesziwa) w Sura (Mezopotamia).

Będzie to jedno z największych centrów żydowskiej myśli aż do XI w.

• Do końca II w. n.e. - Hillel Starszy, Szammaj, Johannan ben Zakkai, Gamaliel, Elijazer ben Hirkan oraz Akiba uwspółcześniają interpretację prawa (Tora) odtąd obowiązującego dla judaizmu w wersji rabinackiej.

• V w. - Prześladowania Żydów w chrześcijańskim Rzymie i zoroastryjskiej Persji. Rzym likwiduje żydowski patriarchat, zakazuje modlitw i szabasu, pozwala na mordowanie lub wypędzanie judaistów i odbieranie dzieci, aby je wychować w wierze chrześcijańskiej. W tej sytuacji judaizm traci charakter religii misyjnej i staje się wyznaniem w coraz większym stopniu hermetycznym.

• 473 r. - Po upadku Rzymu Palestyna wchodzi w skład Bizancjum. Żydzi nie mogą odwiedzać Jerozolimy, z wyjątkiem dnia rocznicy zburzenia miasta, kiedy modlą się przy Ścianie Płaczu. Bizantyjska Jerozolima rozwija się stosunkowo nieźle i wkrótce osiąga ok. 15 tysięcy mieszkańców.

• 484 r. - Nieudane antybizantyjskie powstanie Samarytan.

• Od VI w. - Powstaje Gemara, drugi zbiór komentarzy do Tory opartych na tradycjach palestyńskich i razem z mezopotamskim zbiorem Miszna tworzy Talmud. Odtąd Talmud jest najważniejszym źródłem prawa i etyki dla wszystkich judaistów. Niedługo potem pojawiają się też targumy - objaśnienia do hebrajskiej Biblii, już niezrozumiałej dla wielu Żydów.

• VI w. - Justynian w Bizancjum odbiera Żydom prawo do świadczenia w sądzie przeciw chrześcijanom (532) i nakazuje ich chrzcić siłą. Burzone są synagogi w Bizancjum, Galii i państwie Gotów.

• 555 r. - Krwawo stłumione powstanie Samarytan i Żydów chcących stworzyć własne państwo.

• 602 - 622 r. - Persowie podbijają Palestynę (zdobywają Jerozolimę w 614 r.). Żydzi witają ich jako wyzwolicieli i mszczą się na chrześcijanach za prześladowania. Spowoduje to nowe represje Bizancjum przeciw judaistom.

• 612 - 629 r. - Żydzi są wypędzani z Galii, państwa Gotów i innych chrześcijańskich krajów Europy. Osiedlają się w muzułmańskiej Afryce.

• 627, 634 - 636 r. - Muzułmanie opanowują Palestynę. W 640 r. zajmują Aszkelon jako jeden z ostatnich jeszcze niezależnych ośrodków Palestyny. Nowi władcy kraju zapewniają Żydom wolność wyznania (jedyne prześladowania będą miały miejsce w północno-zachodniej Afryce w 790 r. i w Egipcie w 1000 r.).

Jerozolimę zamieszkuje w tym czasie ok. 10 tysięcy ludzi. Na Wzgórzu Świątynnym w latach 660-691 powstaje Kopuła na Skale, a w roku 720 zostaje otwarty meczet Al-Aksa (najdalszy), upamiętniający miejsce najdalszej, mistycznej podróży Muhammada na koniu Al-Burak. Wewnątrz Kopuły na Skale znajduje się miejsce, gdzie według biblijnej tradycji Abraham chciał złożyć w ofierze swojego syna Izaaka, a potem stała Arka Przymierza. W następnych stuleciach większość judaistów na terenie Izraela przyjmuje islam i język arabski (przyszli Palestyńczycy).

• VIII w. - Anan ben Dawid z Basry tworzy w Iraku sektę Karaimów opierającą się na Biblii. Odrzuca Talmud i nauki rabinów. Sekta rozprzestrzenia się w północnej Afryce i zachodniej Azji a potem wśród tureckich Chazarów nawróconych na judaizm.

• IX - XIII w. - Wzrasta liczba gmin żydowskich w państwach muzułmańskich i mongolskich. Judaiści osiedlają się lub nawracają część ludności w Czechach, na Słowacji, w Polsce i na Rusi zanim dotarło tam chrześcijaństwo.

Rozwija się żydowska teologia, filozofia i nauka: na przykład lekarz, teolog i znawca hebrajskiego Izaak ben Sulejman z Egiptu (zmarły w roku 940), Mar-Amram ben Szeszna (869-881) ustala liturgiczne modlitwy zaakceptowane potem przez europejskich Żydów, Mar-Cemah ben Paltoj (IX/X w.) jest autorem słownika Talmudu. Znany przeciwnik Karaimów Saadia (Said) Gaon ben Josef z Fajum (892-942) tworzy nowoczesną filozofię żydowską. W Andaluzji w X w. działają Mosze ben Hanoh, założyciel akademii w Kordobie, gramatyk Menachem ben Saruk, poeta Dunasz ibn Labrat, a w XI-XII w. teologowie Samuel ibn Nagrel i Abraham ben Dawid, gramatyk Jicchaki, etyk Bechai Pakud, podróżnik Beniamin z Tudeli, poeta Salomon ben Gabirol.

• X - XI w. - W Niemczech działa rabi (nauczyciel) Gerszon ben Jehuda z Moguncji. Znosi tradycyjną poligynię. Od niego swoje tradycje wywodzą europejscy Żydzi aszkenazim (po hebrajsku Niemcy), którzy głównie poprzez nawrócenia rozprzestrzenią się aż na Litwę i Rosję. Aszkenazim posługują się w biznesie językiem niemieckim przekształconym potem w jidysz. Zwyczaj zawierania małżeństw wyłącznie w obrębie aszkenazim spowoduje ujawnienie wad genetycznych, na przykład choroby Taya-Sachsa; upośledzenie wzroku, słuchu i umysłu u starszej młodzieży a potem śmierć.

Konserwatywny odłam sefardim (od hebrajskiej nazwy Sfarad oznaczającej Andaluzję, Hiszpanię) zachowuje się w Andaluzji i Północnej Afryce. Sefardejczycy andaluzyjscy mówią zwykle językiem kastylijskim (później ladino).

• XI - XIII w. - Najazdy krzyżowców a potem Mongołów na Palestynę.

W latach 1099-1291 istnieje tu chrześcijańskie Królestwo Jerozolimskie. Krzyżowcy mordują większość mieszkańców zdobytej Jerozolimy (1099). Potem miasto zdobywają Seldżucy (1187) i tracą je znów na rzecz krzyżowców (1229). W okresie walk z krzyżowcami jedną z najważniejszych twierdz staje się Aszkelon na granicy państwa Fatymidów. Po pięciomiesięcznym oblężeniu zdobywają go krzyżowcy (1153) i przemianowują na Askalon, a potem zajmuje go i doszczętnie niszczy Salah Ad-Din (1187). Potem Ryszard Lwie Serce odzyskuje miasto i buduje twierdzę krzyżowców, która przetrwa do połowy XIII w. W 1247 r. zdobędą ją Arabowie a w 1270 r. sułtan Bajbars każe Aszkelon zburzyć, a port zasypać.

• 1135 - 1204 r. - Filozof i lekarz rabi Mosze ben Majmon (Majmonides).

Z rodzinnej Kordoby (Andaluzja) ucieka przed nietolerancją fanatycznych Almohadów (1148) do Fezu, a potem do Palestyny i Kairu. Zostaje oskarżony o herezję i spalony na stosie w Palestynie. Autor dzieła uzasadniającego pozorne przejście na islam dla ocalenia życia. Głosił, że w roku 1210 nadejdzie nowy mesjasz, który odbuduje Królestwo Dawida i zapoczątkuje dynastię rządzącą aż do oczekiwanego końca świata.

• XIII w. - W miastach Italii powstają pierwsze getta - izolowane dzielnice żydowskie. Żydzi zaś muszą nosić na odzieży oznaki swojej religii.

• Od ok. 1211 r. - Pod naciskiem antysemickich wystąpień chrześcijan w Europie Żydzi zaczynają przesiedlać się do Palestyny głosząc, że wracają do ojczyzny. Do Palestyny przybywa kilku sławnych intelektualistów jak rabi Jehiel z Paryża (1260), rabi Mojżesz Nachmanides (1267) i rabi Obadiah di Bertinoro (1485).

Na południu Francji pracuje matematyk, astronom i filozof Lewi ben Gerson (Gersonides, Leo Hebraeus, 1288-1344).

• 1244 r. - Muzułmanie zdobywają Jerozolimę.

W 1259 r. miasto zniszczą Mongołowie, a w 1260 zdobędą Mamelucy.

• Od 1290 r. - Pierwsze masowe wypędzenie Żydów z Anglii.

Potem kolejne państwa chrześcijańskie będą usuwać Żydów: Francja (1306, 1322, 1394), Węgry (1367), Strassburg (1381), Austria (1421), Kolonia (1426), Augsburg (1439)... Żydzi przenoszą się do krajów muzułmańskich oraz do Polski i Litwy. W XVI-XVIII w. Rzeczpospolita stanie się największym żydowskim ośrodkiem w Europie, chociaż na jej terytorium co 20-30 lat dochodzi do pogromów, czyli napaści i mordów popełnianych przez chrześcijan na judaistach.

• Pierwsza połowa XV w. - Karaimi z rejonu Krymu zostają sprowadzeni do Litwy jako gwardia wielkiego księcia Witolda. Centrum litewskich Karaimów stają się Troki, gdzie w XVI w. wyróżni się teolog Icchak z Trok. W następnych stuleciach Karaimi w coraz większym stopniu separują się od judaizmu rabinicznego stanowiącego główny nurt życia Żydów. Karaimi litewscy otrzymują daleko posuniętą autonomię, własne sądownictwo i samorząd odrębne zarówno od podobnych instytucji żydowskich jak też chrześcijańskich. Często też podkreślają, że są potomkami Chazarów wyznającymi judaizm a nie Żydami.

• 1480 - 1492 r. - Masowe mordy popełniane na Żydach przez inkwizycję i ich wypędzenie w latach 1492-1497 z Hiszpanii (z Kastylii już w roku 1432) i z Portugalii w roku 1497 kończą andaluzyjski okres rozwoju myśli żydowskiej.

Żydzi z Półwyspu Iberyjskiego przenoszą się do północnej Afryki, Azji Zachodniej i do południowej Italii. W XVI-XVIII w. wykształcą własny język judeo-hiszpański zwany ladino pochodzący od nieco zmienionego kastylijskiego.

Nowymi ośrodkami żydowskiej filozofii i teologii na dwa stulecia stają się Safed i Jerozolima.

• XV - XVII w. - Żydowskie getta istnieją w wielu miastach Europy.

Jednocześnie rośnie liczba judaistów powracających do Palestyny. Chrześcijanie i judaiści prześladują Samarytan żyjących wokół góry Garizim (w XX/XXI w. pozostanie ich zaledwie 650) i nadal mówiących po aramejsku. Dominującą siłą w Palestynie są jednak muzułmanie.

• 1500 - 1532 r. - Salomon Molcho z Portugalii. Poddaje się karze śmierci w Italii jako mesjasz i głosi, że jest ofiarą za grzechy świata.

• 1534 - 1572 r. - Isaak ben Luria, sławny żydowski mistyk i znawca kabały reprezentujący szkołę Safed.

• 1537 - 1538 r. - Turcy odbudowują Jerozolimę i otaczają murami obronnymi.

Liczba mieszkańców świętego miasta wzrośnie od ok. 10 tysięcy na początku XVI w. do 20 tysięcy w XVIII-XIX w. Rośnie liczba ludności całej Palestyny. Przybywają żydowscy osadnicy uciekający z Europy przed prześladowaniami. Powstają nowe miejscowości, na przykład arabska wioska al-Majdal na miejscu dawno zniszczonego miasta Aszkelon.

• 1580 r. - Według legendy rabi Jehuda Loew ben Bezalel (1525-1609) z Pragi tworzy Golema.

Golem to sztuczna istota ożywiona słowami Biblii w myśl kabalistycznych koncepcji o stwórczej mocy świętych słów i liter. Golem ma powstrzymać chrześcijan, którzy atakują praskich Żydów. Legenda twierdzi, że w 1593 r. Golem okazał się niebezpieczny, więc rabi Loew pozbawił go życia, a szczątki ukrył na strychu najstarszej w Pradze Synagogi Staronowej (gotycka z ok. 1270 r., według tradycji zbudowana na miejscu jeszcze starszej pochodzącej z X w.).

• Od XVI/XVII w. - Rzeczpospolita (Polska, zachodnia Ukraina, Litwa) jest centrum rozsiedlenia Żydów na świecie dzięki względnej tolerancji: ludność żydowska jest pozbawiona praw przysługujących chrześcijanom, chociaż stanowi kilkadziesiąt procent mieszkańców, a w niektórych rejonach i miasteczkach ta liczba sięga 100%.

• XVII w. - Sabataj Cwi (zmarły w roku 1676) ogłasza się mesjaszem i zapowiada bliski koniec świata. Prorokiem mesjasza jest jego uczeń Natan z Gazy. Obaj są znawcami kabały.

Mimo że Sabataj przechodzi potem na islam, jego idee będą w diasporze bardzo popularne przez co najmniej sto lat.

• XVIII w. - Israel ben Eliezer zwany Baal-szem-tow (ok. 1700-1760) zakłada mistyczny ruch chasidim (nazwa oznacza uczniów), czerpiący radość z paradoksów życia i świata takiego, jakim go stworzył Jahwe. Ruch rozwija się we wschodniej Europie (Rzeczpospolita a potem zachodnia Rosja).

Na czele chasydzkich wspólnot stoją cadykowie obdarzani bezgranicznym zaufaniem ze względu na posiadaną mądrość. Najsławniejsi to Mosze Chaim Efraim (wnuk Eliezera), Baruch z Międzyborza (XVIII/XIX w.), Nachman z Bracławia (1772-1811, prawnuk Eliezera), Dow Ber z Międzyrzecza (1710-1772) znany jako Wielki Magid (mówca). Jego uczeń, Menachem Mendel z Witebska (zmarły w roku 1788), przenosi chasydyzm do Palestyny. Meszulam Zusja z Annopola (zmarły w roku 1809) jest znany z „głupiego” zachowania pokazującego paradoksalną stronę istnienia (podobnie jak zen, sufizm i franciszkanizm). Ostatni wielcy cadykowie to Mendel z Warki (zmarły w 1868 r.) i Chanoch z Aleksandrowa (zmarły w 1870 r.). Ostro krytykuje ich rabi Eliahu Gaon z Wilna (1720-1797) uczący o poświęceniu się Biblii a nie paradoksom.

• 1729 - 1786 r. - Moses Mendelssohn znany w Niemczech z walki o równouprawnienie Żydów.

• Lata 1790. - Rewolucja Francuska jako pierwsza nadaje Żydom obywatelstwo. W ciągu XIX w. kolejne europejskie państwa uznają ich za równoprawnych obywateli, co przyczynia się do asymilacji judaistów (przechodzenia na chrześcijaństwo i wtapiania się w miejscową kulturę). Z drugiej zaś strony powoduje wzrost nastrojów antysemickich wśród chrześcijan, którzy poczuli się zagrożeni, co jest obserwowane szczególnie na obszarach ubogich i zdominowanych przez słabo wykształconych konserwatystów, jak na przykład w Polsce, Litwie, Ukrainie i zachodniej Rosji.

• XVIII/XIX w. - Ok. 75% wszystkich judaistów świata mieszka na obszarze dawnej Rzeczpospolitej. W 1791 r. Rosja tworzy strefę między Bałtykiem i Morzem Czarnym, gdzie wolno osiedlać się Żydom z wyłączeniem Kijowa, Odessy i Jałty. Od 1836 r. Rosja cenzuruje żydowskie publikacje. Dyskryminujące przepisy zostaną zniesione dopiero w 1917 r. Stłoczenie Żydów na niewielkim obszarze uniemożliwia im znalezienie pracy, co prowadzi do biedy. Tylko nieliczni najbogatsi judaiści mogą mieszkać w głębi Rosji.

• XIX w. - Karaimi różnicują się na dwie grupy: Karaimów litewskich z centrum w Trokach i Karaimów bliskowschodnich rozproszonych między Astrachaniem, Turcją, Irakiem i Egiptem. Oba odłamy posługują się językami z rodziny tureckiej, a w tekstach religijnych używają hebrajskiego, lecz Karaimi litewscy wprowadzają do języka liczne domieszki polskie, a bliskowschodni domieszki arabskie.

Sławę zdobywa legendarny chacham (karaimski duchowny) Abraham Firkowicz z Rosji podkreślający odrębność Karaimów litewskich od Żydów.

• XIX - XX w. - Pogromy (po rosyjsku zniszczenia) Żydów w Rosji jako konkurenta ekonomicznego. Największe odbywają się w latach 1880/1881 i 1904, kiedy ludność chrześcijańska, często wspomagana przez siły państwowe, niszczy i rabuje całe wsie, wypędza i morduje żydowskich sąsiadów, a żydowskie kobiety są masowo gwałcone.

Rosyjska tajna policja pisze Protokoły mędrców Syjonu (1903-1905) - rzekome dokumenty Żydów planujących podbój świata, żeby uzasadnić antyżydowskie represje.

Wilhelm Marr zaś tworzy pojęcie antysemityzmu (wrogość wobec Żydów) i pisze pamflet na Żydów (1897) potajemnie dążących rzekomo do opanowania Niemiec (spiskowa wizja dziejów). Wielu zdolnych Żydów ucieka z Rosji przed prześladowaniami. Z drugiej strony Żydzi w zachodniej Europie europeizują się i żydowscy intelektualiści dostrzegają niebezpieczeństwo ich całkowitego zaniku. Tak rodzi się ruch na rzecz modernizacji judaizmu oraz dialogu z chrześcijaństwem: Martin Buber (Austria i Izrael, 1878-1965), Franz Rosenzweig, Emanuel Levinas (Francja, 1906-1996), Abraham J. Heschel (1907-1972).

• XIX - XX w. - Wybitni pisarze tworzący w jidysz: Szalom Asz, Mendele Moicher, Sforim I. Lejbusz, Szolem Alejchem, I. B. Singer i inni rozbudzają dopiero powstającą narodową tożsamość Żydów.

• 1806 r. - Rabin Hatam Sofer zakłada sławną jesziwę (żydowską uczelnię) w słowackim Preschburgu.

• 1865 - 1935 r. - Abraham Izaak Kook, naczelny rabin Palestyny, wybitny filozof łączący kabałę, mesjanizm i ewolucjonizm.

• 1882 - 1883 r. - Żydowska imigracja do Palestyny stymuluje rozwój gospodarki: nowe pola uprawne, europejska technologia, osuszanie bagien przez sadzenie eukaliptusów w Jaffie, która wkrótce stanie się najpiękniejszym miastem kraju.

• 1886 - 1973 r. - Dawid Grün znany potem jako Dawid Ben Gurion. Przychodzi na świat w Płońsku na Mazowszu jako syn nauczyciela hebrajskiego. Mając 14 lat zakłada syjonistyczną partię, a w 1906 r. przypływa do Tel Awiwu. Osiedla się potem w jednym z kibuców, czyli samowystarczalnych rolniczych wspólnot, gdzie nie ma własności prywatnej i wszyscy pracują dla całej społeczności. Publikując teksty w syjonistycznej gazecie Jedność używa pseudonimu Ben Gurion, czyli Syn Lwa. Od 1912 r. studiuje prawo w Stambule, lecz zostaje wydalony z Turcji podczas I wojny światowej. Jedzie więc do USA, a stamtąd do Kanady i jako ochotnik w armii brytyjskiej wraca do Palestyny.

• 1897 r. - T. Hertzl oraz inni działacze na zjeździe w Genewie i Bazylei tworzą Ruch Syjonistyczny i zakładają powrót judaistów do Izraela, choć w rzeczywistości większość Żydów to potomkowie ludzi nawróconych na judaizm a nie dawnych emigrantów z Izraela.

Największe fale przesiedleń do Izraela mają miejsce w latach 1904-1919 i 1919-1923. Żydzi wypierają miejscowych Arabów (Palestyńczyków), zakładają miasto Tel Awiw (1909) i pierwszy oficjalny kibuc Degania (1910, zlikwidowany w roku 2007, kiedy większość z 268 kibuców na terenie Izraela jest już sprywatyzowana). Liczba Żydów w Izraelu rośnie, choć muzułmanie nadal są liczniejsi, a 20% mieszkańców to chrześcijanie.

• 7 X 1897 r. - Na zjeździe w Wilnie powstaje lewicowy, niezwiązany z religią Generalny Robotniczy Związek Żydów w Litwie, Polsce i Rosji znany jako Bund (w jidysz Związek). Organizacja ma jednoczyć Żydów z całego Imperium Rosyjskiego, gdzie mieszka większość judaistów świata.

• 1914 r. - W USA powstaje komitet jednoczący bogatych żydowskich finansistów i przemysłowców.

Jest to później argument dla zwolenników tezy o żydowskim spisku zawiązanym rzekomo dla zdominowania ludzkości. Z drugiej strony przez świat zachodni przetacza się fala poglądów a nawet naukowych teorii otwarcie głoszących rasizm. W myśl tych założeń Żydzi, podobnie jak Cyganie (Romowie) i Murzyni, mieliby być gorszą rasą, co ma rzekomo wynikać z ich genetyki. Zatem nienawiść do judaistów (antysemityzm) żywiona przez ludzi wychowanych w tradycji chrześcijańskiej tym razem przyjmuje pozory naukowości.

• 1917 r. - Brytyjska armia kończy panowanie Turków w Jerozolimie.

Lord Balfour pozwala Żydom wracać do Palestyny i ogólnikowo zapowiada powstanie żydowskiego państwa.

Z Brytyjczykami współpracuje pochodzący z Rygi Władimir Żabotyński (1880-1940). Pod wpływem rosyjskich pogromów Żydów Żabotyński postanowił zająć się budową izraelskiego państwa i w 1917 r. zakłada w Palestynie Regiment Żydowski walczący razem z Brytyjczykami. Władze brytyjskie rozwiązują go jednak po dwóch latach, żeby nie drażnić Arabów. Po wojnie Żabotyński wyjeżdża do Polski.

Ben Gurion zakłada zaś socjalistyczno-syjonistyczną partię Achdut ha-Awoda, a w 1921 r. staje na czele żydowskiego związku zawodowego Histadrut.

• 1917 r. - Po bolszewickim przewrocie w Rosji dochodzi do rozpadu Bundu, czyli Generalnego Robotniczego Związku Żydów w Litwie, Polsce i Rosji.

W grudniu polscy bundyści ogłaszają powstanie niezależnej partii podczas zjazdu w Lublinie.

Na konferencji w Homlu (12-19 IV 1920 r.) większość Żydów rosyjskiego Bundu decyduje się na połączenie z bolszewikami, a tylko nieliczni tworzą nową niezależną organizację antybolszewicką. Na konferencji w Kownie zaś (18-19 IV 1921 r.) przeważająca większość litewskich bundystów wstępuje do Komunistycznej Partii Litwy.

• Od 1917 r. - Walutą używaną na terenie Palestyny jest lira izraelska zwana też szterlingiem izraelskim.

• 1920 r. - Podczas walk z Arabami ginie Joseph Trumpeldor, dowódca obrony Tel Chaj w Galilei. Stanie się potem symbolem dla prawicowych syjonistów, zwłaszcza z ugrupowania Żabotyńskiego.

• 1921 r. - Powstaje Komunistyczna Partia Izraela.

• Od 1921 r. - Starcia z palestyńskimi Arabami stają się coraz gwałtowniejsze.

• 1922 - 1947 r. - Na mocy decyzji Ligi Narodów ziemie na południe od Syrii i Libanu są protektoratem brytyjskim jako Mandat Palestyny.

Żydzi budują swoją tożsamość narodową odwołując się do tradycji sięgających starożytności. Zakładają w Palestynie Uniwersytet Hebrajski (1925).

Toczą walki z Arabami mieszkającymi w Palestynie. Powstaje żydowska organizacja samoobrony Hagana niechętnie widziana przez Londyn, ponieważ zagraża militarnej pozycji Brytyjczyków. Urodzony w Suwałkach Abraham Stern tworzy terrorystyczną organizację Lehi walczącą z Brytyjczykami i przeciwnikami syjonizmu. Stern ginie zastrzelony przez Brytyjczyków w 1942 r., lecz jego siatka działa jeszcze kilka lat.

• 1923 r. - Władimir Żabotyński zakłada w Polsce skrajnie prawicową, faszystowską i antykomunistyczną organizację syjonistyczną Betar (Bejtar). Jej członkowie są wychowywani w duchu wojskowym, noszą mundury, uczą się używania broni i przygotowują się do walki o niepodległe państwo Żydów w Palestynie. Polskie władze współfinansują działalność Betaru w nadziei, że żydowska ludność wyjedzie do Palestyny.

• 1929 r. - Palestyńskie bojówki wywołują zamieszki w rejonie Gazy i wypędzają mieszkających tam judaistów, a władze brytyjskie zakazują Żydom osiedlać się na tym obszarze. Mimo to w 1930 r. grupa syjonistów zakłada kibuc Kefar Darom w centralnej części rejonu Gazy.

• 1929 r. - Palestyńczycy w Hebronie na zachodnim brzegu Jordanu napadają i mordują kilkudziesięciu Żydów. Brytyjczycy siłą uspokajają zamieszki, a pozostałych Żydów usuwają z Hebronu.

• 1930 r. - Ben Gurion staje na czele lewicowej partii Mapai, w tym czasie najsilniejszej organizacji syjonistycznej w Azji Zachodniej.

• 1936 r. - Powstaje światowy Kongres Żydów w Genewie, częściowo jako odpowiedź na Ustawy Norymberskie.

W Polsce Żabotyński nawołuje Żydów do wyjazdu, ponieważ spodziewa się niemieckiej napaści, a wie, że naziści planują wytępienie Żydów. Nie spotyka się jednak z większym zrozumieniem. Zwłaszcza że skrajny nacjonalizm jego organizacji Betar odstrasza ludzi o poglądach demokratycznych i lewicowych, jak na przykład socjalistów z organizacji Bund.

• 1936 - 1939 r. - Żydzi toczą zażarte walki z Arabami mieszkającymi w Palestynie/

Palestyńskie zamieszki w rejonie Gazy doprowadzają do usunięcia ostatnich mieszkających tam Żydów i zniszczenia kibucu Kefar Darom.

• 1939 r. - W Tel Awiwie powstaje jedna z najważniejszych izraelskich gazet Jedi’ot Acharonot. (po hebrajsku Wiadomości Najświeższe).

• 1939 - 1945 r. - Hitlerowcy wspomagani przez katolicką prawicę kilku krajów (Chorwacja, Słowacja) oraz nastawioną antysemicko ludność chrześcijańską (na przykład w Polsce i Litwie) ograbiają Żydów z ich własności. W Warszawie przed Wielkanocą 1940 r. nacjonalistyczne bandy Polaków współpracujące z Niemcami dokonują pogromu Żydów pod hasłami walki z zabójcami Chrystusa. Kiedy po kilku dniach Żydzi zaczynają stawiać opór, 30 marca 1940 r. wkraczają uzbrojone oddziały niemieckie i przerywają walki. W październiku pod pretekstem obrony Polaków przed rzekomo agresywnymi Żydami Niemcy zamykają ludność żydowską w dzielnicy oddzielonej od miasta murem. Tak powstaje największe getto w Europie. Podobne wydarzenia mają miejsce również w innych europejskich miastach. Zgodnie z ideologią Hitlera Żydzi jako rzekomo niższa rasa podludzi muszą ustąpić miejsca aryjczykom, czyli rzekomo wyższej rasie germańskiej. Dlatego Niemcy zamykają Żydów w otoczonych murem gettach, gdzie mają wymrzeć z głodu i są bezkarnie mordowani. Żydzi nazwą to potem shoah, co po hebrajsku oznacza zagładę, a inni historycy użyją greckiego słowa holokaust (holocaust) - ofiarne całopalenie.

Sytuacja Żydów jest w Europie zróżnicowana. Słowacja rządzona przez księdza Tiso sprzedaje Niemcom swoich żydowskich obywateli. W styczniu 1941 r. odbywa się pogrom w Bukareszcie, stolicy sojuszniczej Rumunii. Od marca 1942 r. francuscy Żydzi są wywożeni do obozów, głównie do Auschwitz. Natomiast władze Bułgarii, mimo sojuszu z Hitlerem, odmawiają wydawania swoich Żydów. W podporządkowanej Niemcom Danii władze ukrywają lub wysyłają do Szwecji 95% spośród 8000 swoich żydowskich obywateli. We Włoszech Mussolini nie godzi się na eksterminację Żydów aż do wkroczeniu Niemców we wrześniu 1943 r. Podobnie na Węgrzech Niemcy zaczną tępienie Żydów dopiero po zajęciu kraju w październiku 1944 r.

Co ciekawe Karaimi zostają uznani przez Niemców nie za Żydów, lecz za Turków wyznających judaizm, więc nie podlegają eksterminacji.

W roku 1940 Lichtenfeld ucieka ze Słowacji i w Izraelu uczy bojowników Hagana opracowanej przez siebie sztuki samoobrony krav maaga. Stanie się ona jednym z elementów wyszkolenia izraelskich służb specjalnych.

W Izraelu zaś wciąż trwają zaciekłe walki Żydów i Arabów. Brytyjczycy wykorzystują żydowskich szpiegów i partyzantów przeciw Syrii opanowanej przez rząd Vichy. Dzięki temu oddziały Hagana zyskują broń i mogą zatrzymać sprzęt zdobyty na Arabach i Francuzach.

W miarę postępów Niemców w północnej Afryce rośnie zagrożenie, że zdobędą też Palestynę, a to oznaczałoby masowy mord na judaistach i praktycznie koniec Żydów. Niebezpieczeństwo zażegnają militarne sukcesy aliantów.

• Od 1941 r. - Niemcy atakujący ZSRS mordują ok. 600 tysięcy Żydów, a Ukraińcy, Litwini i Polacy dokonują przy tej okazji krwawych pogromów i rabunków (Kowno, Borysław, Tarnopol, Drohobycz, Buczacz, Złoczów, Lwów) w odwecie za współpracę Żydów z ZSRS, ponieważ w 1939 r. Żydzi witali Armię Czerwoną jako wyzwoliciela od prześladowań. Przykładem jest polski Żyd Tewje Bielski (1906-1987), który po napaści Sowietów na Polskę podjął współpracę z komunistami. Po wkroczeniu Niemców Bielski organizuje zbrojny oddział żydowski w Puszczy Nalibockiej koło Nowogródka, gdzie zbiera uciekinierów z gett. W szczytowym momencie jego obóz liczy ok. 1200 osób, w tym dzieci i kobiety. Organizacyjnie oddział Bielskiego jest częścią sowieckiej partyzantki zaopatrywanej i kierowanej z Moskwy, więc walczy nie tylko z Niemcami, lecz także z polskim AK oraz rabuje i tępi ludność niechętną komunizmowi. Na rozkaz Sowietów ludzie Bielskiego mordują na przykład ok. 130 Polaków we wsi Naliboki (8 V 1943 r.). Po ponownym wkroczeniu Sowietów w lipcu 1944 r. Bielski rozwiąże swój oddział, pod koniec roku przeniesie się do Wilna i na fałszywych dokumentach ucieknie z imperium Stalina do Palestyny. W 1955 r. wyjedzie do Nowego Jorku w USA.

Pod naciskiem nazistów i niechętnej judaistom chrześcijańskiej większości Żydzi powszechnie wchodzą w rolę ofiary - stąd wynika tak często wytykana ich bierność wobec zagłady. Próby oporu podejmowane przez Żydów (powstania w gettach w Warszawie, Będzinie, Częstochowie i Wilnie, bunty w obozach w Sobiborze i Treblince w 1943 r.) faktycznie są rzadkie, ponieważ nie mogą skończyć się zwycięstwem. Miejscowa ludność bowiem uczestniczy w rabowaniu żydowskiego mienia, a czasem nawet pomaga Niemcom w ściganiu judaistów. Partyzanckie oddziały zaś (oprócz lewicowych) na ogół nie przyjmują Żydów, a nawet same przeprowadzają pogromy.

Z drugiej strony od 4 grudnia 1942 r. działa zorganizowana przez Polaków tajna Rada Pomocy Żydom Żegota. Mimo groźby rozstrzelania niektóre katolickie klasztory i księża ukrywają Żydów, zwłaszcza dzieci. Natomiast papież Pius XII milczy, chociaż wie o planowym wyniszczaniu Żydów.

• 19 IV-16 V 1943 r. - Najtragiczniejszym wydarzeniem holokaustu jest powstanie w warszawskim getcie.

Niemcy chcą ostatecznie wymordować ostatnich mieszkańców getta, lecz ku swemu zdumieniu napotykają opór zorganizowany przez bojowników z organizacji Betar, Bund i innych. Żydzi podejmują beznadziejną walkę już tylko o honorową śmierć, chociaż prawie nie mają broni. Ludność Warszawy pozostaje raczej obojętna, czego symbolem jest karuzela podobno kręcąca się po „aryjskiej stronie” w pobliżu muru getta. Powstanie oczywiście upada, a pozostali przy życiu Żydzi trafiają do obozu w Treblince. Zagłada warszawskiego getta jest w zasadzie końcem kilkuwiekowej obecności Żydów w Polsce. Po likwidacji gett przetrwało ok. 200 tysięcy polskich Żydów, ale do końca wojny przeżyje tylko kilkadziesiąt tysięcy - większość wymordują Niemcy, nastawieni antysemicko partyzanci, głównie z AK, i polska ludność zagarniająca przy okazji żydowskie mienie.

• 11 V 1943 r. - Polski Żyd Szmul Zygielbojm (urodzony w 1895 r.) popełnia w Londynie samobójstwo za pomocą barbituranu, kiedy dowiaduje się, że podczas powstania w warszawskim getcie zginęli jego żona Manja i szesnastoletni syn Tuwja. W pozostawionym liście oskarża zachodnie mocarstwa o obojętność na zagładę Żydów, mimo że i on, i Jan Karski dostarczyli szczegółowe informacje na temat holokaustu.

Zygielbojm był działaczem socjalistycznym, od 1924 r. należał do zarządu Bundu, a od 1942 r. przebywał w Londynie jako członek polskich władz na uchodźstwie.

• Do połowy 1945 r. - W ciągu II wojny światowej ginie ok. 6 milionów Żydów, w tym 1,1-1,5 miliona w największym niemieckim obozie Auschwitz (działa koło Oświęcimia w Polsce od maja 1940 r. do stycznia 1945 r.) i ok. 800 tysięcy w drugim co do wielkości obozie w Treblince na Podlasiu (działa od lipca 1942 r. do listopada 1943 r.).

• Po 1945 r. - Antysemityzm w Europie jest nadal silny. Na przykład w Polsce tuż po wojnie dochodzi do pogromów i rabowania grobów żydowskich ofiar nazizmu. W byłych niemieckich obozach jak choćby w Treblince, Sobiborze czy Bełżcu okoliczna ludność przez kilka lat po wojnie przekopuje ziemię i przesiewa popioły ze spalonych zwłok w poszukiwaniu legendarnego żydowskiego złota.

Z drugiej strony antysemityzm zostaje wreszcie oficjalnie napiętnowany, uznany za przestępstwo i odrzucony przynajmniej w oficjalnej polityce. Nawet rzymski papież Pius XII przerywa milczenie i twierdzi, że podczas wojny chciał rzekomo ratować Żydów. Watykan nie trafi jednak na listę ludzi i organizacji, którym Żydzi dziękowali po wojnie za pomoc, choć znalazło się na niej wielu katolickich księży.

W powojennych procesach sądowych zostanie skazanych zaledwie kilkaset osób uznanych za winnych zbrodni popełnianych na Żydach. To mniej niż 1% spośród co najmniej 800 tysięcy Niemców uczestniczących w masowych mordach. Nigdy też nie zostanie ustalona liczba współodpowiedzialnych za holokaust wywodzących się z innych narodów.

• 1946 r. - Żydzi odbudowują kibuc Kefar Darom na południe od Gazy.

• 1946 r. - Intensywna imigracja Żydów do Palestyny wywołuje sprzeciw Arabów oraz władz brytyjskich. Trwają starcia żydowsko-arabskie, a nawet bywają atakowane oddziały Brytyjczyków. Na przykład żydowska organizacja Irgun Zwai Leumi (Narodowa Organizacja Zbrojna powstała z inicjatywy Żabotyńskiego), na czele której stoi Menachem Begin, przeprowadza zamach na hotel Król Dawid w Jerozolimie, gdzie mieszkają brytyjscy żołnierze. W potężnej eksplozji 76 osób ginie, 46 odnosi rany, a 29 zostaje uznanych za zaginione. Jednak Dawid Ben Gurion i żydowska organizacja wojskowa Hagana odcinają się od takich terrorystycznych działań, które nazywają bandyckimi.

Mimo to w maju 1947 r. Irgun Zwai Leumi dokonuje napadu na brytyjskie więzienie Saint-Jean-d’Acre i po wysadzeniu muru uwalnia 189 żydowskich bojowników. W 1948 r. brytyjscy żołnierze zabijają wielu Żydów na ulicy Ben Jehuda w Jerozolimie. Żydzi w odwecie wysadzają brytyjski pociąg wojskowy na linii Hajfa-Egipt; ginie 26 żołnierzy, a 35 jest rannych.

Władze brytyjskie nie dają sobie rady z uspokojeniem zamieszek i starć żydowsko-arabskich, więc postanawiają zwrócić się do ONZ o pomoc w rozwiązaniu sytuacji.

• 1947 r. - Trzej beduińscy chłopcy pasący kozy pod Qumran przypadkowo odkrywają jaskinie. Kiedy wrzucają do środka kamień, słyszą brzęk tłuczonego naczynia. Kilka dni później pasterze wchodzą do wnętrza w poszukiwaniu rzekomego skarbu, ale natykają się tylko na gliniane naczynia ze zwojami. Ostatecznie jeden ze skórzanych zwojów zostaje sprzedany za 65 dolarów na bazarze w Betlejem. Potem za 324 dolary zabytek trafia w ręce Eleazara Sukenika z Uniwersytetu Hebrajskiego, a naukowiec rozpoznaje teksty biblijne. Drugi pasterz, który wydobył cztery zwoje, sprzedaje je w Jerozolimie, a stamtąd trafiają one nielegalnie do Nowego Jorku, gdzie w 1954 r. zostają wystawione na sprzedaż. Syn Sukenika kupuje je za 250 tysięcy dolarów i przywozi do Jerozolimy.

W okolicach Qumran, Masady i Jerycha wybucha gorączka poszukiwań, ponieważ Fundacja Rockefellera i muzeum w Jerozolimie płacą za każdy kawałek starożytnych rękopisów. Tak zaczyna się jedna z największych archeologicznych sensacji tego stulecia i międzynarodowy skandal, ponieważ wyłączność na badanie rękopisów otrzymuje od rządu Jordanii francuska École Biblique. Jej szef, dominikanin Roland de Vaux, nie dopuszcza do rękopisów nikogo spoza swoich współpracowników, a zwłaszcza judaistów. W rezultacie badania trwają wiele lat i nie są wiarygodne, a wyników nie można zweryfikować. Dopiero w 1967 r. rękopisy przejmuje Izrael i zaczyna się poważniejsza dyskusja nad dokumentami z Qumran. W następnych latach, wbrew pierwotnym tezom, okazuje się, że teksty z Qumran nie należą tylko do esseńczyków ani do jakiejkolwiek innej sekty, lecz reprezentują bardzo różne ugrupowania. Pisało je kilkuset autorów na przestrzeni od III w. p.n.e. aż do połowy I w. n.e. Qumran nie było zatem rodzajem esseńskiego klasztoru, ani nawet miejscem, gdzie przepisywano teksty, a jedynie miejscem ich ukrycia.

• 1947 r. - Statek Exodus (nazwany tak na pamiątkę biblijnej wędrówki Mojżesza) przybywa do Hajfy z 4530 żydowskimi uchodźcami z Niemiec, lecz brytyjskie władze Hajfy nie wpuszczają ich do kraju. To wywołuje powszechne oburzenie, ponieważ Żydzi są uznawani za męczenników niedawnej wojny i ofiary Niemców. Exodus wraca do Europy stając się dowodem, że Żydzi powinni mieć własne państwo.

• 1947 - 1948 r. - Na mocy decyzji ONZ (29 XI 1947 r.) lecz wbrew woli Arabów Żydzi organizują państwo Izrael jako demokratyczną republikę.

Jego pierwszy premier Dawid Ben Gurion proklamuje powstanie Izraela 14 maja 1948 r. Stolicą zostaje Tel Awiw Jaffa. Jerozolima ma być podzielona między Izrael i Transjordanię (Jordanię) rządzącą palestyńskim obszarem na zachodnim brzegu Jordanu. Większość Palestyńczyków została wyparta z Izraela na ten właśnie obszar i do Strefy Gazy zarządzanej przez Egipt.

Izrael przyjmuje zasadę, że każdy wyznawca judaizmu na całym świecie ma automatycznie prawo do izraelskiego obywatelstwa i może osiedlić się w Izraelu. Jest to nawiązanie do religijnej ideologii Ziemi Obiecanej jako ojczyzny wszystkich Żydów, a z drugiej strony sposób na zasiedlenie powstającego państwa i stworzenie narodu. Zwłaszcza w obliczu wrogości wszystkich sąsiadów.

Godłem izraelskiego państwa zostaje menora, święty siedmioramienny świecznik używany w Świątyni Jerozolimskiej, a na fladze pojawia się gwiazda Dawida. Językiem urzędowym jest odtworzony i zmodernizowany nowohebrajski (język staje się czynnikiem budującym tożsamość narodową), choć funkcjonują też arabski (palestyńska mniejszość) i angielski. Jidysz i ladino stopniowo zanikają. Walutą państwową jest lira izraelska zwana też szterlingiem izraelskim.

Na bazie zbrojnej formacji Hagana Izrael buduje jedne z najlepszych na świecie oddziałów specjalnych złożonych z komandosów, czyli żołnierzy, którzy są trenowani do walki wręcz (krav maga), używania rozmaitych rodzajów broni i wykonywania szczególnie trudnych zadań, często tajnych i niekoniecznie zgodnych z prawem międzynarodowym. Oficer Uziel Gal projektuje dla komandosów krótki pistolet maszynowy uzi, który okazuje się konstrukcją tak skuteczną, że jest odtąd używany na całym świecie.

Izrael uznaje judaizm za oficjalne wyznanie, lecz tylko 12% Żydów jest religijnie aktywnych. Wśród judaistów dominują aszkenazim i chasidim traktujący sefardim jako grupę gorszą. Pojawiają się też religijni fanatycy, którzy chcą przekształcić Izrael w państwo wyznaniowe. Bojówki fanatyków atakują kobiety żądające praw politycznych, niektóre okaleczają a nawet zabijają. Zdarza się, że biją kobiety, które nie chcą mężczyźnie ustąpić miejsca z przodu w autobusie. Niektórzy mieszkańcy Izraela wyznają islam oraz chrześcijaństwo (liczba chrześcijan zmaleje do 5% na początku XXI w.), a poza tym systematycznie rośnie udział bezwyznaniowców (w 2000 r. aż 20% obywateli Izraela będzie bezwyznaniowych).

• 14 V 1948 r. - Syria, Egipt, Transjordania (Jordania), Liban i Irak wspólnie napadają Izrael, aby go zniszczyć. Atak załamuje się po kilku dniach dzięki akcji izraelskich sił specjalnych i armii. Izraelczycy okazują się dobrze wyszkoleni i uzbrojeni; dysponują na przykład bombowcami B-17.

• 8 VII 1948 r. - Po kilku starciach z Arabami Żydzi opuszczają kibuc Kefar Darom w Strefie Gazy.

• 1949 r. - Na mocy rozejmu Izrael otrzymuje zachodnią Galileę, część Negew i zachodnią Jerozolimę.

Terytoriami palestyńskich Arabów zarządzają Jordania, która panuje nad Samarią, Judeą i częścią Jerozolimy (Żydom nie wolno odwiedzać świętej dla nich Ściany Płaczu) oraz Egipt okupujący Strefę Gazy. Cieśnina Tiran prowadząca do izraelskiego portu Ejlat w zatoce Akaba jest zablokowana.

• 1949 r. - W pierwszych wyborach do Knesetu (po hebrajsku kneset to zgromadzenie), czyli izraelskiego parlamentu zorganizowanych w styczniu wygrywa partia Mapai Ben Guriona. Utraci władzę już pod koniec następnego roku, ponieważ Ben Gurion nie godzi się na wprowadzenie religii do szkół, więc religijni fundamentaliści wycofują poparcie dla rządu. Mimo ciągłego sporu z konserwatystami lewicowa Mapai wygrywa w pięciu kolejnych wyborach, a w 1965 r. Ben Gurion zostaje premierem z ramienia lewicowej partii Rafi.

• 1949 r. - Według informacji z 28 listopada Izrael osiąga milion mieszkańców, co jest rezultatem masowej imigracji (na przykład 49 tysięcy Żydów sprowadzonych samolotami z Jemenu).

• 1950 r. - Arabscy mieszkańcy al-Majdal opuszczają miasto, które przemianowane na Aszkelon stanie się w przyszłości jednym z ważniejszych centrów Izraela.

• 1951 r. - Ben Gurion tworzy Mosad, jeden z najlepszych i najbardziej agresywnych wywiadów świata (tajny do 1996 r.).

W tym czasie w Egipcie działa zaliczany do najlepszych izraelskich szpiegów Wolfgang Lotz (1921-1993). Wysoki, niebieskooki blondyn podaje się za byłego esesmana (aby uwiarygodnić tę opowieść, mieszka przez jakiś czas w Niemczech). Infiltruje niemieckie środowiska w Egipcie i zbiera dane o egipskiej armii oraz sowieckiej broni przekazywanej państwom arabskim. Dzięki jego informacjom Izrael może się przygotować do wojny w 1967 r. Co prawda Lotz zostaje aresztowany przez Egipcjan, ale trafia do więzienia jako agent niemiecki. W 1968 r. zostaje wymieniony na dziewięciu egipskich generałów schwytanych podczas wojny sześciodniowej.

Innym słynnym szpiegiem jest urodzony w Aleksandrii Żyd Eli Cohen (1942-1965), który lata spędza w Damaszku jako Kamel Amin Thabet, rzekomo lekkomyślny, bogaty, przystojny, uroczy i rozpustny Arab. Dzięki kontaktom sięgającym najwyższych sfer Syrii dostarcza informacje, które okażą się bezcenne w czasie wojny sześciodniowej.

• Od 1952 r. - Na mocy umowy podpisanej w Luksemburgu Niemcy wypłacają gigantyczne odszkodowanie w wysokości 3 miliardów marek za holokaust. Pieniądze te pomogą Izraelowi zbudować silną gospodarkę.

• 1952 - 1953 r. - Karaimi z Egiptu, Krymu i południowej Ukrainy zostają sprowadzeni do Izraela jako Żydzi, chociaż większość z nich uważa się za Turków wyznających judaizm. Karaimi litewscy zaś pozostają w swojej ojczyźnie i podkreślają odrębność od Żydów.

• 1953 r. - Rząd Izraela powołuje Instytut Pamięci Narodowej Yat Vashen, który przypomina antysemityzm i zagładę, a ludziom oraz instytucjom pomagającym judaistom przetrwać nazistowskie prześladowania przyznaje tytuł Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata. Jedną z wyróżnionych jest Polka Irena Sendler (1910-2008), która uratowała z warszawskiego getta ok. 2500 żydowskich dzieci i przechowała ich dane personalne, aby po wojnie mogły odzyskać swoją tożsamość.

Niestety częste jest też inne podejście do żydowskich dzieci uratowanych z holokaustu. W 1944 r. uciekający przez Francję żydowski lekarz Finaly zostawił swoich dwóch synów katolickiej opiekunce społecznej pani Brun, a sam trafił do obozu koncentracyjnego, gdzie zginął. Brun ochrzciła dzieci i przez lata ignorowała starania ich krewnych w Izraelu o oddanie chłopców rodzinie. Kiedy wreszcie sąd nakazał odesłanie ich do Izraela, Brun z pomocą katolickich księży ukryła dzieci w Baskonii, a klerykalny rząd faszystowskiej Hiszpanii odmówił ich wydania. Ostatecznie w marcu 1953 r. chłopcy (14 i 15 lat) deklarują, że chcą mieszkać we Francji i planują zostać katolickimi duchownymi.

• 1955 r. - Wywodzący się z galicyjskich Żydów, urodzony w Wiedniu amerykański naukowiec Raul Hilberg (1926-2007) pisze rozprawę doktorską na temat zagłady Żydów dokonanej przez nazistów. Niestety, dzieło zostaje zlekceważone z powodu wciąż powszechnego antysemityzmu. Nie pomaga nawet publikacja ogromnej pracy Hilberga o holokauście (1961). Książka zostanie doceniona dopiero 30 lat później.

• 1956 r. - Za namową Brytyjczyków i Francuzów niezadowolonych z przejęcia Kanału Sueskiego przez Egipt Izrael zaczyna wojnę z Egiptem. Co prawda ONZ wymusza zaprzestanie walk, ale Izrael uzyskuje odblokowanie cieśniny Tiran i zatoki Akaba.

• 1962 r. - Proces porwanego z Argentyny w 1961 r. Eichmanna współodpowiedzialnego za holokaust ma pokazać światu ogrom żydowskich nieszczęść i siłę Izraela. Kiedy jednak obrońca chce powołać na świadka Hansa Globke, byłego nazistę, a teraz członka rządu Adenauera, powstaje problem. Globke bowiem popsułby wizerunek nowych Niemiec i wywołał międzynarodowy konflikt, a to mogłoby oznaczać zamrożenie wypłaty niemieckich odszkodowań dla Izraela. Ben Gurion doprowadza więc do odsunięcia Globkego. Proces Eichmanna kończy się wyrokiem śmierci, prochy zbrodniarza lądują w Morzu Śródziemnym, a Niemcy nadal płacą odszkodowanie.

• 1964 r. - Izrael zamienia pustynię Negew w pola uprawne dzięki wodzie z Jeziora Tyberiadzkiego. Syria ogłasza jednak, że Izrael naruszył strefę zdemilitaryzowaną, zawiera sojusz z Egiptem i nawołuje do wojny. W 1965 r. Syria, Jordania i Liban odwracają bieg dopływów Jordanu, żeby pozbawić Izrael wody. Rośnie napięcie.

• 1965 r. - Syryjski kontrwywiad demaskuje Eli Cohena. Jego ogromna popularność i doniosłe informacje przekazane do Izraela wywołują wściekłość Syryjczyków. Damaszek nie godzi się na wymianę, lecz zarządza niebywale okrutne śledztwo, podczas którego torturowany Cohen niemal umiera. W końcu zostaje powieszony w Damaszku, a jego ciało przez kilka godzin jest wystawione na widok publiczny. W Izraelu zaś Cohen zostanie narodowym bohaterem.

• 1965 r. - M. R. Pauls zostaje pierwszym niemieckim ambasadorem w Izraelu, co wywołuje zmasowane protesty pod hasłami: Sześć milionów razy nie i Pamiętajcie o Dachau.

• 1967 r. - 13 państw muzułmańskich podpisuje w Kuwejcie umowę o wspólnej walce przeciwko Izraelowi, o wprowadzeniu blokady ekonomicznej i o bojkocie politycznym.

Sowieci przekonują Egipcjan, że Izrael szykuje agresję, więc Egipt blokuje zatokę Akaba, odcinając Izrael od Morza Czerwonego i ostrzeliwuje żydowskie osiedla w Strefie Gazy. Wybucha wojna sześciodniowa (5-10 VI).

Izraelski dowódca Mosze Dajan (1915-1981) nagłym atakiem niszczy egipskie lotnictwo. Rozgromione zostają też oddziały syryjskie i jordańskie oraz pomagający im Irakijczycy. Izrael zajmuje egipski półwysep Synaj, syryjskie Wzgórza Golan oraz terytoria palestyńskie - jordański zachodni brzeg Jordanu oraz okupowaną dotąd przez Egipt Strefę Gazy. Przede wszystkim zaś zdobywają kontrolę nad źródłami wody. Za namową Goldy Meir syjoniści w 1970 r. ponownie zakładają kibuc Kefar Darom w Strefie Gazy.

Na okupowanych palestyńskich ziemiach Żydzi zakładają swoje osady i spychają Palestyńczyków do roli ludności podległej. Odbierają Palestyńczykom dostęp do wody, zajmują domy, dopuszczają się aktów przemocy, niszczą ich sklepy, a czasem najzwyczajniej rabują i nawet mordują. W ciągu kilku dziesięcioleci Izraelczycy zburzą kilkaset palestyńskich miejscowości.

Kanał Sueski zostaje zamknięty, co zmusza statki do pływania wokół Afryki. Na Wielkim Jeziorze Gorzkim stanowiącym część kanału stoi uwięzionych kilkanaście statków z różnych państw. Przez osiem lat blokady zmieniają się tylko załogi tych statków dowożone samolotami. Z inicjatywy polskich marynarzy zostają zorganizowane swoiste igrzyska olimpijskie Jeziora Gorzkiego w roku 1968 i potem w 1972. Polacy drukują też wykonane metodą domową (matryce wycinane w kawałkach linoleum) znaczki pocztowe, które po latach staną się poszukiwanym filatelistycznym rarytasem.

• 1968 - 1969 r. - Terrorystyczne ataki Palestyńczyków na samoloty (w Algierze, Atenach. Zurychu) i ludność Izraela zmusza władze do reakcji. Wkrótce powstaje specjalna formacja wywiadowcza mająca wykrywać przygotowywane zamachy, zostają wprowadzone stałe kontrole pasażerów i lotnisk. Na pokładzie każdego izraelskiego samolotu znajdują się uzbrojeni tajni agenci, a kabina pilotów jest zabezpieczona przed możliwością wdarcia się z zewnątrz.

• Lata 1970. - Izrael rozwija program wydobywania wody z głębokich warstw skalnych oraz odsalania wody morskiej. Z czasem Izrael stanie się jedynym państwem w Azji Zachodniej, gdzie nie brakuje wody.

• Od 1972 r. - Izraelskie służby specjalne Mosad, walcząc z palestyńskim terroryzmem dokonują odwetowych zabójstw terrorystów. Dobrym pretekstem okazało się zamordowanie 11 izraelskich sportowców na olimpiadzie w Monachium, po którym premier Golda Meir (rządzi w latach 1969-1974) nakazała wybicie organizatorów zamachu. Tak zaczyna się akcja Gedeon, na której czele staje Ehud Barak (później znany polityk). Żadne inne oddziały komandosów na świecie nie stosują otwarcie takich metod, lecz okazują się one skuteczne w walce z islamskimi terrorystami.

• 1973 r. - Wyposażone w sowiecką broń Syria i Egipt nagle napadają Izrael (wojna Jom Kippur), z zaskoczenia niszczą część izraelskich samolotów na lotniskach i wypierają izraelską armię. Egipt zajmuje Synaj, a Syria Wzgórza Golan. Drugiego dnia armia egipska ma już otwartą drogę do Jerozolimy i Tel Awiwu, ale przerywa atak wieczorem w obawie przed zasadzką, a rano Izraelczycy tworzą już linię obrony. Poza tym Egipcjanie obawiają się wyjść poza zasięg swoich rakiet, które tworzą parasol ochronny. Izraelskie lotnictwo wyposażone we francuskie myśliwce Mirage zwycięża Egipcjan latających na sowieckich Migach. Na lądzie zaś dzięki umiejętnościom komandosów pod wodzą Mosze Dajana oddziały izraelskie przebijają się na tyły armii egipskiej i przekraczają Kanał Sueski. Otoczeni Egipcjanie są bezsilni mimo ciągłych dostaw broni przywożonej przez Sowietów z Węgier. Izrael odzyskuje Półwysep Synaj dzięki sprawniejszym czołgom produkcji amerykańskiej, które wygrywają w konfrontacji z sowieckimi czołgami używanymi przez Egipcjan. Na północy zaś Izraelczycy pokonują Syryjczyków i zajmują Wzgórza Golan.

W ten sposób ocalał nie tylko Izrael jako żydowskie państwo, ale zarazem jako enklawa demokracji, dobrobytu i nowoczesności w autorytarnej i konserwatywnej Azji Zachodniej. Izrael jest też cennym sojusznikiem demokratycznego Zachodu w walce z ekspansją imperium Sowietów.

• 1973 r. - Izrael oficjalnie uznaje ciemnoskórych etiopskich Felasza za Żydów.

• 1 XII 1973 r. - Umiera Dawid Ben Gurion, dziewięciokrotny premier uznawany za ojca narodu i twórcę Izraela. Jego grób w kibucu Sede Boker na pustyni Negew staje się jednym z izraelskich miejsc pamięci.

Pozostawia bogate państwo zbudowane na niegdyś zacofanych i pustynnych obszarach dzięki pracowitości obywateli (ok. 3 milionów) i pomocy żydowskiej diaspory (ok. 12 milionów). 80% ludności mieszka w miastach, a ponad 90% potrafi czytać i pisać. Stare miasto w centrum Jerozolimy zamieszkuje ok 34 tysięcy ludzi. Państwo zachowuje świecki charakter, co zasadniczo odróżnia Izrael od klerykalnych lub wręcz fanatycznych sąsiadów. Izrael ma rozwinięty przemysł, wydajne rolnictwo i jest celem turystów z całego świata (zabytki, plaże).

• 1975 r. - Umowa z Egiptem przewiduje oddanie Półwyspu Synaj w zamian za złagodzenie embarga wobec Izraela.

• 1976 r. - Izraelscy komandosi w brawurowej akcji uwalniają izraelskich zakładników z samolotu porwanego aż do Entebe w Ugandzie.

• 1979 r. - W Camp David Izrael podpisuje pokój z Egiptem. Izrael ma oddać Egiptowi Kanał Sueski w roku 1982.

• 1980 r. - Szekel zostaje oficjalną walutą Izraela z przelicznikiem 10 lir izraelskich = 1 szekel. W 1985 r. zostanie wprowadzony nowy szekel dzielony na 100 agor.

• 1980 r. - W Talpiot, dzielnicy Jerozolimy położonej ok. 5 km. na południe od granicy miasta w pierwszych latach ery chrześcijańskiej, zostaje odkryty grobowiec rodziny z 10 ossuariami sprzed 2000 lat. Napisy na kamiennych ossuariach wywołują sensację, ponieważ głoszą, że wewnątrz znajdują się kości między innymi Jezusa syna Józefa, Marii, Jakuba brata Jezusa, Judy syna Jezusa i kilku innych postaci znanych z Ewangelii. Według niektórych archeologów może to być ostateczny grób ewangelicznego Jezusa oraz jego rodziny wraz z ulubioną uczennicą i domniemaną żoną Marią Magdaleną. Pierwsza praca na temat Talpiot ukazuje się w roku 1994, lecz wroga postawa miejscowych wspólnot religijnych i lokalnych władz blokuje dalsze badania. Dopiero w roku 2007 amerykańscy statystycy opublikują analizę częstości imion w Izraelu w czasach Jezusa. Okazuje się, że same imiona z Talpiot były popularne, lecz prawdopodobieństwo, żeby w jednym grobie spotkały się akurat te imiona, które wymieniają autorzy ewangeliczni i w takich powiązaniach rodzinnych jest niskie. Zdaniem części badaczy to zdaje się sugerować, że w Talpiot faktycznie mógł być pochowany ewangeliczny Jezus.

• 1982 r. - Izraelska armia atakuje prosyryjski Liban, gdzie mieszczą się bazy terrorystów i antyrządowych oddziałów libańskich chrześcijan.

• 1982 - 1991 r. - Izraelski wywiad Mosad prowadzi kilka tajnych akcji mających sprowadzić do Izraela Felasza zwanych Beta Israel, którzy cierpią w Etiopii z powodu wojny i głodu. Etiopscy Żydzi uciekają do Sudanu, lecz droga jest ciężka i wielu z nich ginie w trakcie wędrówki. Co więcej, muzułmańskie władze Sudanu są wrogo nastawione do Żydów i starają się ich łapać, aby zamknąć w obozach lub odesłać do Etiopii. W ciągu dziewięciu lat z powodu głodu, tortur i chorób zginie ok. 4000 uciekinierów. W tej sytuacji agenci Mosadu zaczynają brawurową akcję ratunkową pod kryptonimem Bracia. Na wybrzeżu Sudanu izraelscy agenci zakładają fałszywy ośrodek dla turystów nurkujących w Morzu Czerwonym, a w rzeczywistości punkt przerzutowy dla uchodźców. Do 1985 r. przez ośrodek przejdzie ponad 12 tysięcy osób, które łodziami dotrą do Izraela. W 1984/1985 r. trwa kolejna tajna akcja nazwana Mojżesz - lądujące na pustyni izraelskie samoloty ratują ok. 8000 osób. W roku 1985 zaś Izraelczycy i Amerykanie przeprowadzają akcję Jozue: w zamian za zapowiedź współpracy gospodarczej rząd Sudanu w tajemnicy przed innymi krajami muzułmańskimi godzi się na wywiezienie samolotami kilku tysięcy Felasza. Ostatnia akcja ratunkowa nazwana Salomon rusza w 1991 r. - w ciągu kilku miesięcy izraelskie samoloty zabiorą z Sudanu ponad 30 tysięcy ludzi. Czarnoskórzy judaiści Felasza znajdują w Izraelu warunki do życia, chociaż jeszcze przez lata będą się wyróżniać na tle białych Izraelczyków.

• 1992 - 1995 r. - Premier Icchak Rabin zaczyna proces pokojowy zawiera umowę o utworzeniu Autonomii Palestyńskiej w Strefie Gazy i Jerycha (1994). W 1995 r. premier ginie z ręki żydowskiego fanatyka przeciwnego rozmowom.

• 1993 r. - Na mocy umowy zawartej w Oslo kibuc Kefar Darom w palestyńskiej Strefie Gazy pozostaje izraelską enklawą, gdzie nie tylko mieszka ludność cywilna, ale też funkcjonuje izraelska baza wojskowa.

• Lata 1996 - 1999, 2009 - 2012 - Premierem Izraela jest dwukrotnie Beniamin Netanjahu, zwolennik twardej polityki wobec islamistów i fundamentalistycznego Iranu.

Jego dziadek noszący nazwisko Milejkowski był kierownikiem żydowskiej szkoły w Warszawie. W 1920 r. zabrał rodzinę do Izraela i przyjął nazwisko Netanjahu, co oznacza Dar Boga. Benzion Netanjahu (1910-2012), ojciec Beniamina, zasłynął ogromnym dziełem historycznym o prześladowaniach judaistów w XV-wiecznej Hiszpanii. Brat Beniamina Jonatan zaś zginął jako żołnierz i izraelski bohater.

• Od 1989/1990 r. - Masowa imigracja Żydów z byłego ZSRS: do końca roku 1990 do Izraela przybywa ok. 200 tysięcy osób.

• 1997 r. - Rzymski papież niechętnie i tylko pośrednio przyznaje, że Kościół katolicki odpowiada za antysemityzm leżący u podstaw holokaustu.

Żydowscy finansiści wymuszają oddanie żydowskiego złota zagrabionego przez hitlerowców i wciąż przechowywanego w bankach Szwajcarii.

• XX/XXI w. - Rośnie zagrożenie katastrofą ekologiczną wynikająca z szybkiego wysychania Morza Martwego: brak wody, pustynnienie, zatrucie gleby, upadek rolnictwa.

• 2002 r. - Eskalacja palestyńskich ataków powoduje odwetowe akcje Izraela przeciw przywódcom terrorystów oraz odgrodzenie się od Palestyny murem (od 2003 r.), co natychmiast zmniejsza liczbę aktów terroru na terenie Izraela.

Maleńki Izrael jest lokalną potęgą militarną (od 1958 r. ma nawet broń nuklearną), a zarazem jedynym demokratycznym państwem Azji Zachodniej.

• 2005 r. - Władze Izraela zamykają enklawę w Kefar Darom w Strefie Gazy, mimo że mieszkańcy próbują stawiać opór i w końcu muszą być usunięci siłą.

• 2006 r. - Rakietowe bombardowania Izraela przez muzułmańską organizację Hezbollah wywołują zdecydowaną reakcję izraelskich władz. W lipcu armia Izraela atakuje siedziby Hezbolahu w Libanie i wymusza zawarcie rozejmu. Pod wpływem tych wydarzeń Izrael podejmuje decyzję o budowie nowoczesnego systemu obrony. Żelazna Kopuła, jak nazwano ten system, okazuje się skuteczna: prawie każda wroga rakieta zostaje strącona, zanim osiągnie zamierzony cel.

• 2017 r. - Władze Izraela oficjalnie przenoszą swoją siedzibę do Jerozolimy, co wywołuje protest Palestyńczyków. Rok później zaś Izrael zostaje ogłoszony państwem narodowym, gdzie jedynym językiem urzędowym ma być nowohebrajski, a to oznacza dyskryminację dużej mniejszości arabskiej.

• 2020 r. - Wiosną pandemia Covid-19 zmusza władze do zamknięcia dużej części firm i większości punktów usługowych. Po letnim otwarciu gospodarki znów rośnie liczba zachorowań, więc jesienią władze po raz drugi zamykają niemal całą działalność gospodarczą i kulturalną. Z drugiej strony w porównaniu do innych krajów świata Izrael bardzo sprawnie przeprowadza akcję szczepienia, więc stosunkowo szybko większość mieszkańców Izraela zyskuje względną odporność. Wyjątek stanowią religijni fundamentaliści, którzy uważają, że nie należy się szczepić, bo to według nich oznacza sprzeciwianie się woli Boga.

• 2023 - 2024 r. - Bojówki Hamasu niespodziewanie napadają Izrael, aby zablokować nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Izraelem i Arabią Saudyjską, ponieważ to oznaczałoby osamotnienie Palestyńczyków w ich walce z Izraelem. Terroryści z Hamasu mordują, torturują i porywają Izraelczyków. To wywołuje zbrojny atak odwetowy izraelskiej armii na Strefę Gazy i tysiące ofiar.

← Syria po muzułmańskim podboju, druzowie, maronici, Liban i PalestyńczycyPalmyra, Nabatejczycy i Petra, Północna Arabia →