← Italia, Ligurowie, Italikowie, Retowie, Etruskowie i RzymIberowie, Tartessos i Baskowie →

Italia, Sycylia, Malta, Sardynia i Korsyka po upadku Rzymu

• 476 - 493 r. - Odoaker, król germańskich Herulów, opanowuje Italię, lecz nie koronuje się na cesarza, bo nie ma związków z dawną dynastią.

Paradoksalnie, znakiem ciągłości i związków z dawnymi tradycjami stają się niegdysiejsi wrogowie Imperium Rzymskiego - biskupi Rzymu używający tytułu papieża: Hilarus I (461-468), Simplicius (468-483), Feliks III (483-492), Gelasius I (492-496) i następni aż do Grzegorza I (590-604).

• 493 - 526 r. - Wódz Ostrogotów Teodoryk Wielki pokonuje i morduje Odoakra, aby opanować Italię.

Król (od 471 r.) Teodoryk chce odbudować rzymską kulturę, odnawia budowle, popiera intelektualistów i artystów.

• VI - VII w. - Na błotnistych wysepkach Laguny Weneckiej na północnym Adriatyku kształtuje się federacja osad wspólnie chroniących się przed najazdami, zwłaszcza Longobardów, i podejmujących decyzje o charakterze ekonomicznym. Tą pierwotną Wenecją zarządzają tribuni maritimi, czyli trybuni morscy wybierani spośród miejscowej arystokracji.

• 532 r. - Rzymski mnich Dionizius Minor (Dionizy Mniejszy) opracowuje zapis dat nie od założenia Rzymu i nie od Dioklecjana, lecz od narodzin Jezusa (era chrześcijańska). Popełnia jednak kilkuletni błąd w obliczeniach.

• 536 r. - Początek wojen Ostrogotów z Bizancjum dążącym do podboju Italii.

• 541 r. - Trwające od kilku lat ochłodzenie po erupcji wulkanicznej wywołuje klęskę nieurodzaju i głód, a osłabiona ludność staje się podatna na choroby.

Wybucha pandemia przywleczonej z Azji dżumy znana jako zaraza justyniańska. Kolejne fale zabójczej epidemii powtarzają się do VII w. pustosząc ogromne obszary i niszcząc gospodarcze oraz polityczne struktury funkcjonujące jeszcze od czasów rzymskich. W warunkach epidemii ujawniają się też postawy dość kuriozalne. Na przykład w 590 r. w Rzymie odbywa się procesja, ponieważ biskup uznał, że religijne ceremonie chronią przed chorobą. 80 osób umiera na ulicy w trakcie procesji.

• 541 - 552 r. - Król Ostrogotów Totyla próbuje powstrzymać ekspansję Bizancjum.

Walki wyniszczają Italię, upada odbudowująca się kultura.

• 555 - 568 r. - Ostatni ostrogocki władca, Tejas, ginie pod Wezuwiuszem pobity przez Bizantyjczyków w 555 r. W rezultacie Italia zostaje częścią Cesarstwa Bizantyjskiego. Rządzi nią egzarcha (namiestnik) Narses.

• 568 r. - Longobardowie znad Dunaju zakładają państwo ze stolicą w Pawii. Szerzy się arianizm.

• VII - VIII w. - Muzułmańskie najazdy na Italię (rządzący tylko niecały rok biskup Syzyniusz umacnia mury Rzymu, aby odeprzeć spodziewany atak w 708 r.), Sycylię (Syrakuzy są wasalem Arabów po oblężeniu w 741 r.) i Kampanię.

Później Aghlabidzi splądrują Watykan (846), spalą Monte Cassino (883) i obrabują okolice Rzymu (898-916).

• 697 r. - Władza w Wenecji bogacącej się na handlu przechodzi w ręce księcia w języku Wenetów zwanego doge (łaciński dux). Tak zaczyna się się dynastia dożów. Początkowo każdego dożę wyznacza cesarz z Bizancjum. Siedzibą dożów jest wysepka Eraclea.

• Ok. 726 r. - Po zajęciu Rawenny przez Longobardów Wenecja ośmiela się odrzucić władzę Bizancjum. Pierwszym dożą wybranym przez samych Wenecjan jest Orso, a po jego śmierci rządzą wojskowi dowódcy magistri militum (łącznie przez 5 lat) i Diodato, syn Orso (około roku 750). Od roku 742 siedzibą niezależnych dożów jest Metamauco na wyspie Lido.

• 755 r. - Po rozbiciu Longobardów Pepin nadaje biskupowi Rzymu Stefanowi II (752-757) ziemie wokół miasta i Egzarchat Rawenny. Jest to początek Państwa Kościelnego jako wasala Franków.

Rzymscy biskupi nazywający się papieżami uważają się za spadkobierców św. Piotra, a symbolem ich władzy jest tiara (wysokie nakrycie głowy) oraz dwa klucze Piotrowe, oznaczające prawo wiązania i rozwiązywania ludzkich spraw. Rośnie bogactwo papieży, zwłaszcza że Karol wprowadza dziesięcinę, czyli podatek na rzecz kleru w wysokości 1/10 plonów. W ciągu wieków pojawi się jeszcze wiele innych opłat dla duchowieństwa i nadania (ofiary, darowizny) w postaci ziem, budynków czy innych dóbr.

Z VIII w. pochodzi pierwsza opowieść o hostii z Lanciano, która zamieniła się podobno w ludzką tkankę, a wino w pięć (liczba ran Jezusa) grudek zakrzepłej krwi. Legenda ma umacniać pozycję papieża i wiarę.

• 773 - 774 r. - Karol Wielki podbija Longobardów i włącza Italię do swego państwa.

W 800 r. na jego życzenie papież koronuje go na cesarza (powrót do idei Rzymu). Italia dzieli odtąd losy Frankonii.

• 811 r. - Karol Wielki wysyła swojego syna na podbój Wenecji. W odpowiedzi wyspiarze przenoszą się na trudniej dostępną, wyższą i otoczoną płyciznami wyspę Rialto. Statki najeźdźców zatrzymują się w mule i Frankonia musi zrezygnować z podboju.

• 827 - 902 r. - Kolejne najazdy Arabów na bizantyjską Sycylię i arabska kolonizacja wyspy. Ostatnia twierdza Bizantyjczyków Taormina pada w 902 r. Stolicą muzułmańskiej Sycylii zostaje Palermo.

Sycylia po władzą muzułmanów przeżywa rozkwit, rozwija się handel oparty na eksporcie siarki, ołowiu, cukru trzcinowego i henny. Złoża siarki w okolicach Etny należą do największych w Europie. Jeszcze w XIX w. sycylijskie kopalnie siarki będą dostarczały niemal 25% światowej produkcji tego pierwiastka; dopiero w XX w. Stany Zjednoczone wyprzedzą Sycylię.

• 828 r. - Korzystając z osłabienia Bizancjum Wenecjanie napadają Aleksandrię i kradną zwłoki św. Marka, który odtąd będzie patronem miasta.

• 843 r. - Traktat z Verdun kończy istnienie Frankonii. Lotar, z tytułem cesarza, rządzi Italią oraz Lotaryngią.

Papież Leon IV (847-855) ogłasza, że mają mu podlegać wszyscy władcy na całym świecie.

• 855 r. - Po śmierci Lotara władzę obejmują jego trzej synowie i dzielą się dziedzictwem.

Lotaryngią (między Marną i Renem) rządzi Lotar II (do 869 r.). Burgundia (nad Rodanem i Saoną) jest odrębnym państwem. Romańską Italią (Półwysep Apeniński) rządzi król Berengar I (888-924, wnuk Ludwika I Pobożnego).

• 867 - 872 r. - Papież Hadrian II. Akceptuje zmiany w wyznaniu wiary, czym pogłębia rozdźwięk z Konstantynopolem.

• 870 r. - Aghlabidzi zajmują bizantyjską Maltę: na wyspie mieszają się kultury muzułmańska i europejska.

• 872 - 882 r. - W Rzymie panuje papież Jan VIII, wojownik znany z mściwości i bezwzględności.

Jego śmierć z ręki krewnych i wstąpienie na tron Marinusa I (882-884) a potem Hadriana III zaczyna okres moralnego upadku papiestwa. W latach 882-1046 panuje 48 papieży zależnych od wielkich rodów Italii.

Papieżem jest między innymi następca Hadriana III Stefan V (885-891), który w 885 r. wyklina obrządek w językach słowiańskich jako herezję (naprawdę chodzi o władzę nad Słowianami). Stefan VI (896) wsławia się przeprowadzeniem „trupiego sądu”: każe wydobyć z grobu zwłoki poprzedniego papieża Formozusa (891-896), posadzić przed trybunałem, osądzić i wrzucić do Tybru. Wkrótce potem sam Stefan VI zostaje zamordowany, a władzę przejmuje Bonifacy VI (896). Następni papieże rządzą równie krótko: Stefan VI (896-897), Romanus (897), Teodor II (897), Jan IX (898-900) i Benedykt IV (900-903). Leon V (903) ginie na rozkaz papieża Krzysztofa (903-904), a jego własnoręcznie udusi następny papież Sergiusz III (904-911).

Lata 904-936 to czas „pornokracji” - rządów papieskich kochanek: Teodory i jej równie występnych córek Teodory młodszej oraz Marozji. W tym czasie panują papieże Anastazy III (911-913), Lando (913-914), Jan X (914-928, uduszony na rozkaz Marozji), Jan XI (931-935, syn Jana X i Teodory starszej), Jan XII (955-964, zaskoczony z kochanką i zabity przez jej męża) oraz okrutny Jan XIII (965-972, syn Teodory młodszej).

W tym okresie Marcin Polak umieszcza legendarną papieżycę Joannę, kobietę, która przebrana za mężczyznę była rzekomo mnichem, dzięki swemu wykształceniu i energii stała się współpracowniczką papieża, a potem ją samą wybrano podobno na papieża. Po dwóch latach rządów Joanna została jednak zdemaskowana, kiedy podczas procesji zaczęła rodzić na ulicy, a rozwścieczony tłum podobno zamordował ją na miejscu. Niektóre kroniki utożsamiają legendarną Joannę z papieżem Janem IX, lecz nie ma na to dowodów. W XVI w. protestanci przypomną tę opowieść, aby ośmieszyć papiestwo, a w XX w. historycy będą poszukiwać Joanny wśród mniszek z okolic Fuldy i Bingen.

• 889 - 894 r. - Gwido ze Spoletto, wasal papiestwa, nie uznaje Berengara i ogłasza się królem Italii.

Wraz z nim panuje jego syn Lambert. W trakcie ciągłych sporów królem Italii ogłasza się Ludwik Prowansalski (900-905, syn Boso i Irmingardy), lecz zostaje oślepiony i usunięty (umrze w 928 r.). Gwido ze Spoletto na polecenie swojej żony Marozji (jej pierwszym mężem był Alberyk I ze Spoletto, pogromca muzułmanów w 916 r., a kochankiem papież Sergiusz III) własnoręcznie dusi poduszką papieża Jana X. Sam Gwido umiera niedługo później.

Następnej koronacji dokona dopiero Rudolf Burgundzki (panuje w latach 922-926), którego usunie król Hugo z Arles (926-948, syn Berthy). W 932 r. Hugo żeni się z Marozją, lecz bunt ludu zmusza go do ucieczki z Rzymu, a Marozja ginie w czasie zamieszek. Lotar (syn Hugona) rządzi Italią w latach 948-950 (od 931 r. jako koregent z ojcem).

• 950 - 963 r. - Panuje król Berengar II z Iwrei (wnuk Berengara I). Władzę sprawuje wraz ze swoim synem Adalbertem.

• 951 r. - Otton I Wielki wykorzystuje zamieszki w Italii: zdobywa Pawię i pokonuje miasta północnej Italii. Żeni się z Adelajdą, córką burgundzkiego króla Rudolfa II i wdową po Lotarze.

• 961 r. - Wezwany na pomoc przez papieża Jana XII zagrożonego przez wasali, Otton I wkracza do Lombardii na czele wojska, pokonuje Berengara II (ostatni Karoling na tronie Italii) i koronuje się na króla.

Północna Italia staje się częścią Niemiec. Otton II próbuje zająć też południe Półwyspu Apenińskiego i zdobywa nawet Neapol, lecz ponosi klęskę w 982 r. Umiera w Rawennie (983). Odtąd przez ok. 900 lat południowa Italia stanowi odrębny organizm polityczny z centrum w Neapolu (przyszłe królestwa Sycylii i Neapolu).

• 999 - 1003 r. - W Rzymie rządzi doskonale wykształcony i kulturalny papież Sylwester II. Jest jasnym punktem na tle papieży tej epoki słynących na ogół z rozpusty, zbrodni i chciwości.

• 1000 r. - Wenecja opanowuje porty Dalmacji, wciąż jednak zachowując formalny status bizantyjskiego wasala.

• Od ok. 1000 r. - Humbert I Białoręki jest hrabią Sabaudii.

Po nim rządzą jego synowie Amadeusz I oraz Oddo (do 1059 r.). Dynastia sabaudzka przetrwa aż do roku 1946.

• XI w. - Republiki kupieckie Piza i Genua współzawodniczą na Morzu Liguryjskim i Tyrreńskim.

W 1020 r. Piza zajmuje Korsykę, a w 1050 r. Sardynię, uzyskując przewagę. Za pomoc krzyżowcom Piza otrzyma faktorie handlowe w Syrii, Palestynie i Konstantynopolu, a Genua między innymi w Jerozolimie, Antiochii i Jaffie.

• Od XI w. - Papiestwo dąży do zdominowania Italii. Rozwija sieć szpiegów w biskupstwach i parafiach. Papieski doradca Pietro Damiani (1007-1072) głosi równość władzy papieża i cesarza, co według papiestwa mają symbolizować dwa miecze rzekomo dane ludziom przez Chrystusa.

• Od 1030 r. - Normanowie przybywający przez Cieśninę Gibraltarską zajmują Aversa w Kampanii na południu Italii.

• 1046 r. - Na prośbę opata Cluny cesarz Henryk III usuwa walczących o władzę papieży Benedykta IX (1032-1045), Sylwestra III (1045) i Grzegorza VI (1045-1046), a tron papieski oddaje Niemcowi Klemensowi II (1046-1047). Nowy biskup Rzymu zaś okazuje się świetnym gospodarzem i stabilizuje sytuację ekonomiczną papiestwa. Wydaje między innymi rozporządzenie, żeby połowa dochodów z należących do Kościoła burdeli na terenie Rzymu była przeznaczona na utrzymanie zakonów.

Jego następcy Damazy II (1048), Leon IX (1049-1054) i Wiktor II (1955-1057) umacniają polityczną pozycję papiestwa.

• Połowa XI w. - W Bolonii powstaje najstarszy europejski uniwersytet.

• Połowa XI w. - Normanowie podbijają arabskie posiadłości w Italii, zakładają swoją monarchię i wprowadzają własną srebrną monetę follaro nawiązującą do denara, którą będą bić aż do XIV w.

Robert Guiscard (syn Tankreda z Hauteville) jest księciem Apulii (1059-1085) jako wasal papieży Mikołaja II (1058-1061), Aleksandra II (1061-1073) i Grzegorza VII.

Na Sycylii po zdobyciu Palermo panuje normański książę Roger I (1072-1101, syn Tankreda) i jego syn Szymon. W roku 1091 Roger I opanowuje Maltę. Roger II Wielki (1105-1154, drugi syn Rogera I) w 1128 r. przyłącza Apulię po śmierci Wilhelma (1111-1127), wnuka Roberta. W 1130 r. ogłasza się królem w Neapolu. W jego państwie łączą się elementy chrześcijańskie i muzułmańskie, a filozofia i sztuka islamu oddziałuje na Italię, stając się jednym z impulsów dla powstania renesansu.

• 1053 r. - Cesarz ofiaruje papieżowi księstwo Benevent (istnieje od VI w.) na południu Italii. Będzie ono należeć do papiestwa z krótką przerwą w okresie napoleońskim, aż do roku 1860, kiedy zostanie wcielone do Italii.

• 1073 - 1085 r. - W Rzymie rządzi niezwykle energiczny i konsekwentny papież Grzegorz VII.

Grzegorz jest człowiekiem niskim (160 cm) i korpulentnym, lecz o żelaznej woli, co wiąże się z jego wojskową karierą w młodości. Reformuje Kościół katolicki, aby zlikwidować zależność papiestwa od cesarza. Znosi inwestyturę, czyli prawo władców do nadawania godności kościelnych, ponieważ dotąd cesarze decydowali o wyborze papieży i biskupów oraz o finansach kościelnych. Nakazuje też księżom celibat, chcąc zapobiec dziedziczeniu majątków przez dzieci duchownych (1075), chociaż tego przepisu nie udaje się wprowadzić na szerszą skalę.

Wybucha konflikt z Cesarstwem o władzę nad Europą (Dominium mundi). Kiedy w 1076 r. cesarz Henryk IV formalnie detronizuje papieża, ten rzuca na władcę Niemiec klątwę. Niemieccy feudałowie korzystają z okazji, by zyskać większą swobodę i ogłaszają królem Niemiec Rudolfa von Schwaben (1077-1080). Wtedy Henryk IV, zagrożony utratą tronu, jedzie do papieża i przez trzy dni stoi na śniegu, prosząc o przebaczenie przed bramą zamku Canossa w Toskanii (odtąd symbol upokorzenia władzy świeckiej). Po zawarciu ugody z papieżem (25 I 1077) Henryk zachowuje tron, po powrocie do Niemiec pacyfikuje buntowników, a w latach 1081-1084 prowadzi trzy wyprawy do Italii, chcąc osadzić w Rzymie zależnego od siebie papieża Klemensa III (1084-1100). Zmusza w końcu Grzegorza VII do ucieczki na południe Italii, gdzie papież umrze w 1085 r. Na tronie papieskim zasiada zaś Wiktor III (1086-1087).

• 1088 - 1089 r. - Panuje papież Urban II. Dążąc do odzyskania pozycji, jaką papiestwo zdobyło za Grzegorza VII, popiera krucjaty jako świętą wojnę z muzułmanami w Palestynie. Ideę podtrzyma jego następca Paschalis II (1099-1118).

• 1091 r. - Mistrz Petrus Flavius z Wenecji opracowuje metodę produkcji luster. Będą one źródłem dużych dochodów republiki, a wytwarzający je rzemieślnicy zamieszkają w odrębnej dzielnicy na wyspie Murano.

• XII - XIV w. - Piza, Genua, Wenecja i inne miasta handlują z muzułmanami (Genua opanowuje handel czarnomorski, uzyskując od Złotej Ordy pozwolenie na budowę faktorii w Teodozji, którą Genueńczycy nazywają Kaffą), Półwyspem Iberyjskim, Francją i Niemcami (niemiecka gildia Fondaco dei Tedeschi w Wenecji, 1205).

Florencja i Mediolan, stają się ośrodkami tkactwa produkującego na użytek handlu. Wenecja handluje między innymi tkaninami, wyrobami rzemiosła z Lewantu i solą. Wenecjanie wytwarzają sól przez odparowanie wody morskiej, a w roku 1281 wprowadzają dopłaty dla kupców przywożących sól do republiki. Okazuje się, że zyski z handlu cenną przyprawą i tak przewyższają poniesione koszty.

Organizacje rzemieślnicze (cechy) strzegą technologii: długa nauka (terminowanie) czeladników (kandydatów na rzemieślników) ogranicza liczbę samodzielnych wytwórców (mistrzów), a zatem zmniejsza podaż i utrzymuje ceny (forma monopolizacji rynku). Duże dochody sprzyjają akumulacji zasobów finansowych w rękach mieszczan (mieszkańców miast, głównie kupców i rzemieślników). Powstają instytucje pożyczające pieniądze pod zastaw pewnych dóbr; w razie nieoddania pożyczonej sumy dobra te przechodzą na rzecz wierzyciela. Innym sposobem jest pożyczanie pieniędzy na procent (lichwa, kredyt): za każdy upływający dzień pożyczający płaci pewien procent pożyczonej sumy. Instytucje zajmujące się tego rodzaju działalnością są nazywane bankami (od starowłoskiego banco oznaczającego ławkę, na której dochodzi do transakcji).

Pierwszy duży bank powstaje w Wenecji w 1157 r., a potem w Genui i Florencji. Bogate miasta wypuszczają papiery wartościowe jako poręczenie określonych sum i akty własności, którymi można handlować (giełdy w Pizie i Florencji). Zaczyna się rozwój ekonomii zapowiadającej stosunki kapitalistyczne - pieniądz staje się towarem. Wywołuje to konflikty bogatych mieszczan z tracącą wpływy szlachtą (we Florencji dochodzi do walk).

Handel, pożyczenie pieniędzy pod zastaw i branie kredytu wymaga jednak spisywania umów, a to nie zawsze jest łatwe, ponieważ większość Europejczyków nie potrafi pisać. Często więc trzeba zatrudniać pisarza, a poświadczenie dokumentu odbywa się jeśli nie poprzez złożenie podpisu, to poprzez odciśnięcie swojej pieczęci w wosku lub lace. W ten sposób są używane na przykład sygnety noszone na palcu i zaopatrzone w symbol swego właściciela lub w jego herb. Własne pieczęcie z herbem mają odtąd poszczególne miasta cieszące się samorządem oraz rody rycerskie i kupieckie, a także banki.

Poszczególne miasta utrzymują dyplomatów, którzy pośredniczą w kontaktach handlowych i politycznych z innymi miastami czy państwami. W roku 1268 Wenecja ustanawia swoich stałych przedstawicieli za granicą, czyli ambasadorów, aby pilnowali interesów swoich mocodawców. Pojawiają się prawa miejskie, zapewniające miastom swobody ekonomiczne i polityczne (samorząd), oraz księgi miejskie, gdzie zapisuje się wszelkie sprawy dotyczące mieszczan. Od XII w. będą one znane również w Paryżu i Niemczech, a od XIV w. w Polsce.

• XII - XIV w. - W dolinie Padu powstaje sławny ser parmezan (od miasta Parma, Parmiggiano).

• 1118 - 1191 r. - Papiestwo jest szarpane ciągłymi walkami o władzę, które podsycają kolejni władcy Niemiec pragnący opanować Italię. Mimo to jednak papież Kalikst II (1119-1124) umiejętną dyplomacją potrafi przekonać Niemców do zawarcia konkordatu (umowy kościelno-państwowej) na warunkach bardzo korzystnych dla papiestwa.

• 1143 - 1155 r. - Kanonik Arnold z Brescii żąda wprowadzenia w życie ewangelicznej zasady ubóstwa kapłanów.

Staje na czele powstania, ogłasza republikę rzymską i likwiduje Państwo Kościelne. Papieże Celestyn II (1143-1144), Lucjusz II (1144-1145) i Eugeniusz III (1145-1153) są bezsilni z powodu wrogiej wobec papiestwa postawy ludności. W końcu cesarz Fryderyk I Barbarossa więzi Arnolda i wydaje papieżowi Hadrianowi IV (1154-1159), który każe go zamordować.

Papież Lucjusz II zapisuje się w dziejach katolicyzmu, kiedy poświadcza autentyczność relikwii znanej jako Titulus. Ta drewniana tabliczka miała podobno wisieć na krzyżu Jezusa, a napis głosił, że skazany uważał się za żydowskiego króla. Titulus będzie potem przechowywany we Florencji.

• 1150 - 1180 r. - Złoty okres w działalności medycznej szkoły w sycylijskim Salerno, która korzysta z osiągnięć Arabów i dawnych Greków. W XIII w. szkoła podupadnie, a w roku 1811 rozwiąże ją Napoleon.

• Od 1154 r. - Po śmierci Rogera II dynastia normańska utrzyma się w Neapolu i na Sycylii tylko 40 lat.

Panują Wilhelm I Zły (syn Rogera II), Wilhelm II Dobry (1166-1189, syn Rogera II), Tankred (1190-1194, wnuk Rogera II), Roger III (1192-1194, syn Tankreda) i jego brat Wilhelm III (usunięty w 1194).

• 1158 r. - Fryderyk I Barbarossa zbrojnie wkracza do północnej Italii i nakłada kontrybucję na miasta Lombardii (w tym Mediolan), nieuznające jego zwierzchnictwa. Na tronie papieskim próbuje osadzić podległego mu Wiktora IV.

Na zjeździe delegatów miast italskich w Roncalli koło Piacenzy wymusza uznanie swego panowania łącznie z prawem do bicia monety, nadawania majątków ziemskich, mianowania władz i sądzenia.

• 1162 r. - Bunt miast Lombardii stłumiony przez cesarza.

Cesarz burzy mury obronne Mediolanu i wypędza mieszkańców. 15 miast zawiązuje Ligę Lombardzką, a po kilku latach na jej czele staje odbudowany Mediolan. Ligę popiera nawet papież Aleksander III (1159-1181) przestraszony ideą wyższości władzy cesarskiej nad papieską oraz istnieniem linii zależnych od cesarza antypapieży Wiktora IV (1159-1164), Paschalisa III (1164-1168), Kaliksta III (1168-1178) i Innocentego III (1179-1180).

• 1167 r. - Niemiecki najazd na Italię. Papież Aleksander III ucieka z Rzymu, a cesarska armia maszeruje na Lombardię. W końcu jednak musi się wycofać, ponieważ ludzi dziesiątkuje dżuma.

• 1174 - 1177 r. - Wyprawa cesarza do Italii. Niemcy zostają pokonani w bitwie pod Legnano koło Mediolanu (1176) przez armię Ligi Lombardzkiej złożonej głównie z rzemieślników. Dzięki mediacji doży Sebastiano Zianiego cesarz i papież podpisują pokój na progu niedawno zbudowanej Bazyliki św. Marka w Wenecji (1177): miasta Italii zachowują samodzielność, uznając tylko formalne zwierzchnictwo cesarskie, a Państwo Kościelne pozostaje niezależne.

• 1182 - 1226 r. - Św. Franciszek z Asyżu, mistyk znany z miłości do zwierząt oraz z krwawych stygmatów mających rzekomo naśladować rany Jezusa.

• 1183 r. - Cesarz oficjalnie potwierdza samodzielność miast należących do Ligi Lombardzkiej.

• 1196 - 1212 r. - Azzo I (markiz Este) zakłada dynastię seniorów Ferrary.

• Od 1189 r. - Królestwo Neapolu i Sycylii jest wasalem Niemiec. Po usunięciu Normanów rządzi nim Henryk Hohenstauf (1194-1197) jako król Rzymu i mąż Konstancji, córki Rogera II.

• 1198 - 1216 r. - W Rzymie panuje papież Innocenty III. Wykorzystując wojnę domową w Niemczech, przejmuje władzę nad Królestwem Neapolu i Sycylii. Uzyskuje zatem przewagę nad Cesarstwem. Współorganizuje zbrojną wyprawę na konkurencyjny ośrodek religijny w Konstantynopolu.

• XII/XIII w. - Fibonacci (Leonard z Pizy), sławny matematyk, autor książki Liber Abaci.

• 1203 - 1204 r. - Wenecjanie za wysoką opłatę przewożą krzyżowców, walczących przeciw muzułmanom w obronie Bizancjum. Kiedy zaś Bizantyjczycy nie są w stanie wypłacić obiecanego honorarium, krzyżowcy i wenecka armia doży Enrica Dandolo (ma w tym czasie ponad 80 lat) plądrują Konstantynopol. Rabusie wywożą z Konstantynopola wiele dzieł sztuki, w tym słynne rzeźby koni z hipodromu (trafią na fronton weneckiej Bazyliki św. Marka). Zrabowany z Konstantynopola posąg sfinksa zostaje przewieziony do Wenecji i umieszczony na Placu św. Marka. Jako skrzydlaty lew staje się potem symbolem św. Marka oraz godłem widocznym na fladze weneckiego państwa.

Wenecja zajmuje 1/3 terytorium Bizancjum i staje się dzięki temu hegemonem wschodniego Morza Śródziemnego. Papiestwo zaś na krótko podporządkowuje sobie patriarchat Konstantynopola.

Wenecja dominuje w handlu z Lewantem (w tym ogromnie lukratywny import przypraw, zwłaszcza goździków, pieprzu i cynamonu). Panuje nad wschodnim Morzem Śródziemnym aż do wielkich odkryć geograficznych w XV w. i otwarcia nowych szlaków handlowych do Nowego Świata oraz wokół Afryki do Indii i Chin.

• Do 1212 r. - Wenecja buduje swoje imperium, zajmując porty Koron i Modon na Peloponezie (1206), Cyklady (1207), Wyspy Jońskie (1209), Eubeę (1211) i Kretę (1212). Opanowują też strategiczny rejon Dardaneli.

• 1212 - 1250 r. - Francja pomaga zależnemu od papieża Fryderykowi I (syn Henryka) królowi Neapolu i Sycylii (od 1197 r.) zostać cesarzem jako Fryderyk II. Fryderyk buduje muzułmańsko-chrześcijańskie królestwo związane z Cesarstwem, oparte na scentralizowanej biurokracji. Tłumi bunty feudałów na Sycylii i ogranicza samorządy (1231).

• 1215 r. - Powstaje Sanctum Officium, czyli święta inkwizycja ścigająca ludzi, którzy sprzeciwiają się papieżowi, jedna z najbardziej krwawych organizacji w dziejach świata słynąca z okrutnych tortur.

Papieże Innocenty III i Honoriusz III (1216-1227) zasłyną z okrutnej rozprawy z heretykami w południowej Francji, a za Grzegorza IX (1227-1241) i Innocentego IV (1243-1254) inkwizycja rozwinie szczególnie wymyślne tortury: palenie na stosie, topienie, miażdżenie kończyn, wyciąganie wnętrzności z żywej ofiary, wydzieranie wnętrzności z człowieka położonego brzuchem na obracającym się wale z ostrymi kolcami, pieczenie w metalowym pudle, rozrywanie człowieka między końmi albo rozciąganie na specjalnej ramie, ćwiartowanie, przecinanie piłą, wbijanie odbytem na ostry pal i wiele innych.

Z inkwizycją współpracują wielcy kaznodzieje krzewiący wiarę jak na przykład portugalski franciszkanin św. Antoni z Padwy, który bezskutecznie próbuje nawracać katarów na katolicyzm. Ze św. Antonim z Padwy wiąże się ciekawa legenda opisująca domniemaną bilokację. Kiedy ojciec Antoniego był torturowany i sądzony w Lizbonie za morderstwo, zakonnik rzekomo ukazał się sędziom i wskazał winnego, ratując ojca. Antoni przebywał w tym czasie w odległej Italii.

• 1222 r. - W Padwie powstaje drugi uniwersytet Italii. Potem pojawią się następne w: Neapolu (1224), Sienie (1240), Rzymie (1303), Florencji (1321), Pizie (1343), Pawii (1361) i Ferrarze (1391). Staną się centrami renesansowej kultury.

• 1225 - 1274 r. - Tomasz z Akwinu, uczeń Alberta Wielkiego. Teolog i twórca scholastycznej filozofii mającej znieść sprzeczność między rozumem a katolicyzmem. Głosi organizmalną koncepcję społeczeństwa. Uznany potem za świętego.

• 1226 - 1241 r. - Hrabia Buonconte zakłada dynastię Montefeltro rządzącą Urbino do roku 1508.

• 1232 - 1237 r. - Fryderyk II próbuje opanować całą Italię, co zmusza miasta północnej i środkowej Italii oraz papieża do odtworzenia Ligi Lombardzkiej (1232). W 1237 r. Fryderyk pokonuje Ligę pod Cortenuova i zdobywa władzę nad Italią. Papież Innocenty IV (1243-1254) ucieka do Francji, gdzie zwołuje sobór, aby ogłosić detronizację Fryderyka II, co wywołuje wojnę (1245-1250) Welfów (w Italii do XV w. papieskie stronnictwo Guelfi) i Hohenstaufów (w Italii cesarskie stronnictwo Ghibellini, od zamku Hohenstaufów w Waiblingen). W latach 1242-1295 Hohenstaufowie przejściowo opanowują Sardynię, lecz potem wyspa wraca pod władzę Pizy. Cesarz umiera w czasie walk.

Po śmierci Konrada Hohenstaufa (1250-1254, syn Fryderyka II) papież nadaje Neapol i Sycylię Karolowi Anjou.

• Do 1240 r. - Na rozkaz Fryderyka II powstaje zadziwiająca budowla Castel del Monte w księstwie Bari.

Prawdopodobnie jest ona wyrazem poszukiwania mistycznej jedności nieba i ziemi poprzez regularny ośmioboczny plan, w którym spotykają się koło (jedynka) reprezentujące doskonałość nieba oraz kwadrat (czwórka) symbolizujący ziemię. W rogach twierdzy znajduje się osiem ośmiobocznych baszt, na każdym poziomie jest osiem sal, a liczba okien, kolumn i innych elementów jest wielokrotnością ósemki. Być może chodzi też o nawiązanie do biblijnej Arki Noego, na której też było 8 osób: Noe z żoną i jego trzej synowie z żonami. Fryderyk II nigdy nie zobaczył Castel del Monte, a sam zamek będzie potem służył jako więzienie dla jego zwolenników.

• Druga połowa XIII w. - W Italii kształtują się republiki (komuny) miejskie oparte na dochodach z handlu i rzemiosła. Kupiecka Republika Pizy traci Korsykę na rzecz Genui (po przegranej bitwie koło wyspy Melorii, 1284), lecz wciąż rządzi Sardynią.

• 1266 - 1321 r. - Dante Alighieri, sławny poeta piszący po włosku.

• 1266 - 1285 r. - Karol I Anjou (Andegaweński) rządzi Neapolem i Sycylią jako lennik kolejnych papieży: Klemensa IV (1265-1268), Grzegorza X (1271-1276), Innocentego V (1276), Hadriana V (1276), Jana XXI (1276-1277), Mikołaja III (1277-1280) i Marcina IV (1281-1285).

Karol pokonuje Manfreda (1258-1266), brata Konrada, a w 1288 r. rozbija interwencję Konradyna Hohenstaufa. Zaczyna francuską kolonizację Neapolu i Sycylii, lecz jego wrogość do muzułmanów ogranicza kwitnący dotąd handel, czym zraża do siebie miejscową ludność nie tylko wyznającą różne religie, lecz także czerpiącą korzyści z handlu.

• Od ok. 1280 r. - Wzorowany na florenie (bity we Florencji od roku 1252) złoty wenecki dukat zwany cekinem staje się jedną z głównych walut w śródziemnomorskim handlu. Na monecie znajdują się doża klęczący przed św. Markiem i Chrystus. Moneta będzie bita aż do roku 1797.

• 31 III 1282 r. - W Palermo wybucha powstanie Sycylijczyków przeciw Francuzom znane jako nieszpory sycylijskie i na tron wstępuje Piotr III (1282-1285) przybywający z flotą z Aragonii.

Potem Sycylią rządzą jego synowie Jakub Sprawiedliwy (1285-1295, abdykuje) i Fryderyk II.

Dynastia Anjou utrzymuje Neapol: Karol II (1285-1309, syn Karola I) i Robert Mądry (1309-1343, syn Karola II).

• 1285 - 1323 r. - Rozkwit Hrabstwa Sabaudii za panowania Amadeusza V Wielkiego.

• 1287 - 1447 r. - Dynastia Visconti założona przez Matteo I Wielkiego (1287-1302), rządzi Mediolanem, a od roku 1395 władcy z tego rodu noszą tytuł książęcy przyjęty przez Giovanniego Galeazzo rządzącego w latach 1378-1402.

Ród Visconti wywodzi się od rycerza Ottona, który zasłużył się w pierwszej krucjacie, a w 1078 r. został wicehrabią (visconte) Mediolanu. W herbie rodu znajduje się ukoronowany wąż pożerający człowieka.

• 1293 r. - Koniec walk szlachty i mieszczan o władzę nad Florencją. Zwyciężają mieszczanie.

• 1294 - 1303 r. - W Rzymie rządzi papież Bonifacy VIII. Ogłasza, że papiestwo ma władzę nad wszystkimi monarchami.

• 1296 r. - Aragonia odbiera Genui Korsykę i utrzyma ją do roku 1434.

• 1298 r. - Konkurencja Wenecji i Genui o handel na Morzu Śródziemnym powoduje starcie koło wyspy Curzola na Adriatyku. Zwycięża Genua, ale nie jest w stanie wykorzystać sukcesu i Wenecja zachowuje pozycję dominanta na Adriatyku. Walki obu miast będą trwać jeszcze przez następne stulecia.

• XIV w. - W Italii pojawiają się małe armaty z brązu (powszechne w XV w.), a w XVI w. ręczna broń palna.

• XIV - XV w. - W części komun miejskich północnej i środkowej Italii naczelnik wspólnoty (signore del commune) zostaje władcą. Na przykład w Mantui rządzi ród Bonacolsi. Potem obala go „capitano generale” Luigi (1328-1360) z rodu Gonzaga, a jego praprawnuk Gianfrancesco (1407-1444) otrzyma tytuł markiza (1433). W republikach zaś powstają signorie, jak na przykład Najjaśniejsza Signoria Wenecka z przewodniczącym dożą, Tajną Radą i trybunałem (sądem).

• 1302 r. - Król Fryderyk II (1296-1337) z Aragonii zawiera ugodę z francuskimi feudałami na Sycylii.

• 1303 - 1307 r. - Dolcino organizuje pierwsze wielkie, antyfeudalne powstanie chłopów w północnej Italii. Mimo stłumienia i krwawych prześladowań, stanie się ono symbolem walki o prawa biednych.

• 1304 - 1374 r. - Francesco Petrarca, sławny poeta piszący w języku włoskim, prekursor renesansu.

• 1309 r. - Papież Klemens V (1305-1314), Francuz z pochodzenia, przenosi się do Avignon we Francji. Tym samym na kilka dziesięcioleci uwalnia papiestwo od wpływu cesarzy, lecz za to uzależnia od francuskich monarchów.

• 1313 - 1375 r. - Giovanni Boccaccio, sławny pisarz tworzący w języku włoskim.

• 1316 - 1334 r. - Panuje papież Jan XXII. Zasłynie jako twórca Orderu Najwyższego Chrystusa (Ordine Supremo del Cristo). Jest to najwyższe papieskie odznaczenie od 1319 r. nadawane wyłącznie katolickim głowom państw.

• 1324 r. - Aragonia zajmuje Sardynię, którą odbiera słabnącej Pizie.

• Od 1339 r. - W Genui władzę sprawują obieralni władcy republiki (dożowie), zastępując kolegium konsulów i senat.

• 1341 - 1342 r. - Ostry kryzys finansowy dotyka większość banków Italii.

• Od 1347 r. - Epidemia dżumy nazwana Czarną Śmiercią pustoszy Italię, a potem całą Europę.

Tradycja głosi, że przywlekli ją do Messyny uciekinierzy z Kaffy, genueńskiej faktorii na Krymie zaatakowanej przez Złotą Ordę. Pod wpływem strachu przed zarazą szerzą się fanatyczne ruchy religijne na przykład biczowników i naśladowców Jezusa, którzy poddają się ukrzyżowaniu, aby przebłagać gniew Boga i powstrzymać chorobę. Rozfanatyzowani ludzie oddają się przesyconym grozą ekstatycznym tańcom śmierci (danse macabre) na ulicach miast i cmentarzach, co ma odpędzać chorobę. Namiętnie malują śmierć i alegorie ludzkiego życia pojmowanego jako droga do grobu.

Z drugiej strony rozwijają się rozmaite metody zwalczania epidemii od izolowania chorych, żeby nie zarażali innych, do noszenia na twarzy masek przybierających czasem postać upiornych ptasich głów z długimi dziobami. Mają one odstraszać złe moce wywołujące chorobę, a w rzeczywistości tworzą pewną barierę dla bakterii. Stosuje się też okadzanie dymem i noszenie wonnych ziół, a perfumiarze zauważają, że rzadziej zapadają na dżumę (bakteriobójcze własności alkoholu). Wielu ludzi ucieka z zadżumionych miast wiedząc, że choroba rzadziej występuje na wsi (mniejsze zagęszczenie ludzi).

Powstaje kwarantanna (po włosku quaranta - czterdzieści), kiedy podejrzani o możliwość zakażenia są izolowani na czterdzieści dni, aby sprawdzić, czy nie są nosicielami choroby, którą mogliby zarazić innych. Liczba dni nie wynika z przyczyn medycznych, ale też nie jest przypadkowa. Tradycyjnie czterdzieści dni to czas duchowego oczyszczenia z grzechów, a epidemie są przez chrześcijan uznawane za karę bożą za grzechy.

We Florencji i Wenecji powstają finansowane przez miasto komisje nadzorujące stan zdrowia mieszkańców, a zwłaszcza zagrożenie epidemiczne.

• 1347 - 1354 r. - Cola di Rienzi próbuje w Rzymie stworzyć republikę. Popierany przez mieszczan odbiera władzę papieżowi, reformuje zarządzanie miastem i planuje zjednoczenie Italii. Pokonany ucieka do Niemiec, a cesarz oddaje go w ręce papieża. Jednakże Rienzi zdobywa zaufanie Innocentego VI i w imieniu papieża zostaje namiestnikiem Rzymu. Ginie w zamieszkach podczas następnej próby zbudowania republiki.

• Druga połowa XIV w. - Cesarstwo traci wpływy w Italii; uznaje niezależność Państwa Kościelnego, Genui i Wenecji.

W ciągu XV w. Republika Wenecka odbierze Cesarstwu całe wybrzeże północnego Adriatyku i część Lombardii.

• 1374 r. - Senior Mediolanu Barnabo Visconti (1354-1385) wprowadza system ochrony przed dżumą - izolowane obszary, gdzie umieszcza ludzi chorych i podejrzanych o chorobę. Metoda upowszechni się w Wenecji, Dalmacji (Raguza w 1377 r.), Marsylii i innych miastach dotkniętych kryzysem XIV wieku.

• 1377 r. - Papież Grzegorz XI (1370-1378) wraca z Avignon do Rzymu. Według legendy decyzję o powrocie podjęto pod wpływem znaku pochodzącego rzekomo od Boga. Otóż w salę, gdzie obradowali biskupi w Avignon uderzył piorun i wzniecił pożar.

Po śmierci Grzegorza XI w Rzymie zostaje wybrany Urban VI, który okazuje się szaleńcem i okrutnikiem posuwającym się nawet do mordowania kardynałów. W tej sytuacji Francuzi głosują na Klemensa VII w Avignon.

Tak zaczyna się Wielka Schizma Zachodnia, kiedy funkcjonują dwie linie papieży: procesarska na Watykanie w Rzymie począwszy od Urbana VI (1378-1389) i profrancuska w Avignon rozpoczęta przez antypapieża Klemensa VII (1378-1394).

Sytuację jeszcze bardziej skomplikuje sobór w Pizie (1409), który wybierze trzeciego papieża Aleksandra V (1409-1410).

• 1378 r. - Ciompi (gręplarze wełny) obalają Republikę Florencji.

Podobne procesy zachodzą w innych miejskich republikach kupców i stopniowo powstają mieszczańskie rody książęce.

• 1379 r. - Genueńskie okręty atakują Wenecję.

W obawie przed najazdem ludność wyspy Poveglia przenosi się na wyspę Giudecca, a Poveglia pozostanie bezludna aż do XVII w.

Flota wenecka rozbija Genueńczyków pod Chioggia (koło Wenecji) i tym samym Wenecja staje się największą potęgą Morza Śródziemnego. Panuje nad wyspami greckimi. W XIV/XV w. uzależnia od siebie Bizancjum, północny Egipt oraz wybrzeża Syrii, a u ujścia Donu zakłada kolonię Tana. Wenecja dysponuje flotą 3000 statków pływających do Hiszpanii, Niemiec i na Morze Czarne. Sukces wynika przede wszystkim z nowej technologii szkutniczej: zamiast ciężkich statków o grubych burtach zastosowano wewnętrzny szkielet zapewniający sztywność całej konstrukcji, a z zewnątrz mocowano do niego stosunkowo cienkie poszycie. Takie statki są tańsze i lżejsze a jednocześnie równie mocne jak te gruboburtowe. W XV wieku w Wenecji pracuje ok. 16 tysięcy szkutników. Samo miasto zaś jest wielkim, bogatym organizmem liczącym aż 200 tysięcy mieszkańców.

Natomiast Genua stopniowo traci siły: Turcy zdobędą jej faktorię handlową w Kaffie na Krymie (1475), Francuzi splądrują miasto w 1499 r., Hiszpanie narzucą swoje zwierzchnictwo w 1528 r., a francuska flota ostrzela prohiszpańską Genuę w 1684 r. podczas konfliktu z hiszpańskimi Habsburgami.

• Ok. 1380 - 1457 r. - Rita (skrót Margarety) z Umbrii przez Kościół katolicki uznana za świętą.

Urodziła się w prostej, ubogiej rodzinie, do końca życia pozostała analfabetką, znęcał się nad nią mąż, owdowiała po zabójstwie męża przez bandytów. Dwaj synowie zmarli w czasie zarazy, co przyjęła z ulgą, bo wykazywali już skłonności podobne do ojca. Została zakonnicą ze stygmatem: niegojącą się raną na czole według pobożnej legendy powstałą po wbiciu się ciernia z korony Jezusa namalowanego na ścianie. Umarła na gruźlicę w Cascii.

• Lata 1380. - Po upadku republiki we Florencji Vieri Medici rozwija swój bank i organizuje jego filię w Wenecji.

Ród Medici (Medyceusze) wywodzi się podobno od węglarza, którego syn został medykiem i stąd nazwa rodu. Dlatego też w herbie Medici znajduje się sześć kul, co bywa interpretowane jako sześć pigułek. W XIII w. Salvestro de Medici zwany Chiarissimo miał kilka domów we Florencji, lecz nie był szczególnie bogaty. Sytuację zmienia dopiero Vieri, który w latach 1382 i 1385 przyjmuje jako wspólników swoich kuzynów Francesca i Giovanniego. Pod ich kierownictwem bank Medicich staje się finansową potęgą. Giovanni di Bicci de Medici pozostawi ogromną fortunę swojemu synowi Cosimo.

• 1400 r. - Luca della Robia wynajduje pięknie glazurowany fajans (nazwa od miasta Faenza słynącego z ceramiki).

• XV w. - Dochody z handlu z Lewantem (wschód Morza Śródziemnego) i Orientem (Południowa Azja od Arabii i Anatolii, przez Mezopotamię aż po Azję Wschodnią) pozwalają Italii gromadzić duże zasoby finansowe. W potęgę rosną kupieckie miasta Genua, Wenecja, Florencja, Mediolan i inne. Szczególne znaczenie mają Wenecjanie dzięki flocie statków handlowych takich jak karawele o trójkątnych żaglach wzorowanych na statkach arabskich i większe karaki z żaglami prostokątnymi. Natomiast w XVI-XVIII w. najpopularniejszymi statkami weneckimi będą długie galery poruszane za pomocą żagli i wioseł.

Bogactwo miast sprzyja emancypacji kupieckich rodów, które zdobywają wpływy polityczne i stopniowo zrównują się z rycerstwem żyjącym z pracy rolników. Kształtuje się więc burżuazja, czyli bogata klasa mieszczańska utrzymująca się z handlu i operacji finansowych.

Nowa sytuacja ekonomiczna i polityczna sprzyja nowym formom sztuki i filozofii odrzucającym feudalizm. Ludzie nie chcą czekać na śmierć zgodnie z ideałem średniowiecza, lecz korzystają z życia. W Italii, a potem w całej Europie, wśród rodów rycerskich i burżuazji upowszechnia się stosowanie znaków herbowych będących wyrazem dumy z zajmowanej pozycji społecznej. Sztuka nabiera charakteru indywidualnego i staje się radosna. Rodzi się renesans popierany przez rody Medici, Visconti i Sforza. Po raz pierwszy na Morzu Śródziemnym chrześcijańscy żeglarze dominują nad muzułmanami dzięki większej liczbie okrętów, ponieważ muzułmanom brakuje drewna do ich budowy. Mimo to wciąż import ze Wschodu przeważa nad eksportem, a zatem Europa nadal uszczupla swoje zasoby srebra.

• 1406 r. - Florencja podbija Pizę, ostatecznie kończąc jej samodzielność.

• 1409 - 1410 r. - Na Sycylii panuje Marcin II Aragoński, ostatni z dynastii.

• Od 1410 r. - Po śmierci Marcina II Sycylia staje się częścią Aragonii, a potem Hiszpanii (1412-1713).

• 1416 r. - Amadeusz VIII (panuje w latach 1391-1440) ogłasza się księciem Sabaudii.

• 1417 r. - Koniec schizmy w Kościele katolickim po soborze w Konstancji (1414-1418). Nowy papież Marcin V (1417-1431) rezyduje w Rzymie. Sobór w Bazylei (1431-1447) żąda prymatu soboru nad papieżem, lecz papież Eugeniusz IV (1431-1447) blokuje niewygodną reformę, przenosząc obrady do Ferrary.

• 1433 r. - W wyniku rywalizacji między rodami Albizzi i Medici Kosma Medyceusz (Cosimo Medici, ayn Giovanniego), który wcześniej uniknął śmierci w zamachu, zostaje skazany na więzienie, a potem na konfiskatę ogromnego majątku i wygnanie z Florencji. On jednak wcześniej przeniósł swój majątek do Wenecji, więc władze Florencji unieważniają wyrok i zapraszają Kosmę do powrotu. W rezultacie Kosma staje się rzeczywistym władcą miasta.

• 1434 - 1492 r. - Szczyt potęgi Florencji za rządów Medyceuszy (Medici): Kosmy Starego (Cosimo, 1434-1464), jego syna Piotra I (Piero, rządzi w latach 1464-1469) oraz wnuka Wawrzyńca Wspaniałego (Lorenzo, rządzi w latach 1469-1492).

Medyceusze popierają artystów i uczonych, gromadzą dzieła sztuki, książki i literaturę piękną, stając się jednym z najważniejszych rodów stymulujących kulturę renesansu

• 1438 - 1439 r. - Sobór w Ferrarze i Florencji ogłasza prymat Rzymu w chrześcijaństwie, czego nie akceptują prawosławni.

• 1443 r. - Aragoński Alfons I Wielkoduszny opanowuje Królestwo Neapolu (usuwa René I Dobrego, adoptowanego syna Joanny II, 1414-1435, ostatniej z dynastii Anjou). Neapolem rządzą potem jego syn, wnuk i prawnuk: Ferdynand I (1458-1494), Alfons II (1495) i Ferdynand II (1496).

• 1443 - 1444 r. - Hrabia Oddantonio Montefeltro otrzymuje od papieża tytuł księcia Urbino.

• 1450 - 1466 r. - Francesco I, mąż Bianki Marii Visconti, zaczyna dynastię Sforza w Mediolanie. Po Viscontich przejmuje nie tylko władzę, ale też ich herb z wężem w koronie pożerającym człowieka.

• 1451 r. - Według tradycji jesienią w Genui w domu przy ulicy Porta dell’Olivella przychodzi na świat Krzysztof Kolumb (1451-1506). Jest podobno synem drobnego przedsiębiorcy Domenico Colombo. Historycy jednak spierają się o jego pochodzenie, wskazując na inne miasta w Italii, a nawet na Grecję jako domniemane miejsce narodzin przyszłego odkrywcy.

W młodości Kolumb zaczyna pracować w domu bankowym rodziny Centurioni i jako handlowiec odbywa szereg podróży po Morzu Śródziemnym. Od roku 1476 pracuje dla filii banku Centurionich w Portugalii. Tak zaczyna się kariera jednego z największych podróżników i odkrywców.

• Druga połowa XV - XVI w. - W Italii szczyt renesansu, kultury opartej na humanizmie oraz powrocie do osiągnięć Grecji Rzymu. Ideałem i symbolem człowieka renesansu staje się Leonardo da Vinci (1452-1519), którego można uznać za ideał człowieka zgodnie z zasadą Terencjusza: homo sum, humani nihil a me alienum puto (człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce). Leonardo jest wysoki, przystojny, bardzo towarzyski i dowcipny. Jest wszechstronnym artystą, zwłaszcza malarzem, projektantem mody, ogromnie inteligentnym (według szacunków IQ ≈ 220) wszechstronnym uczonym, erudytą i wynalazcą. Jako wegetarianin słynie z powiedzenia, że nie je mięsa, ponieważ nie chce, by jego ciało było cmentarzem dla zwierząt. Nawet to, że Leonardo jest homoseksualistą stanowi znak epoki, ponieważ kilka renesansowych osobistości (na przykład Botticelii i Michelangelo Buonarotti) również wykazuje tę cechę nieobcą zresztą intelektualistom antyku. Ostatnie lata życia spędza we Francji pod opieką króla Franciszka I. Swoje dzieła Leonardo pozostawia w spadku uczniowi i kochankowi Salai, w tym słynny portret Mona Lisa, który w 1547 r. zakupi Franciszek I za astronomiczną sumę 4000 złotych koron.

Po śmierci Leonardo, jego przyrodni brat Bartolomeo da Vinci przeprowadza swoisty eksperyment mający dowieść dziedziczności geniuszu. Żeni się z dziewczyną z tej samej wioski, z której pochodziła matka Leonardo (był dzieckiem nieślubnym), a syna Pierino da Vinci (1530-1553) urodzonego z tego związku wysyła na studia do Florencji. Pierino faktycznie jest ogromnie inteligentny i zdolny, lecz umiera przedwcześnie, więc nie ma czasu, aby rozwinąć swoje talenty.

W tej epoce działają Michelangelo Buonarotti (Michał Anioł, 1475-1564), rzeźbiarz, malarz, architekt i poeta; Tiziano Vecelli (Tycjan, 1476-1576), malarz z Wenecji; Raffaelo Santi (Rafael, 1483-1520), malarz i architekt. Uczony i technik Vanoccio Biringuccio (1480-1539) rozwija metalurgię. W tym czasie pracuje też znany matematyk, geodeta, kartograf i bibliotekarz Tartaglia (Niccolo Fontana, 1506-1557).

Przyjaciel Leonarda da Vinci Girolamo Cardano (Hieronymus Cardanus, 1501-1576) pisze słynne dzieło matematyczne De Substitate (1550). Cardano zajmuje się też mechaniką, medycyną i astrologią, co przyczynia się do jego śmierci. Otóż Cardano wyliczył datę swojego zgonu, a kiedy to nie nastąpiło, popełnił samobójstwo.

Sebastiano Castellion (1515-1563) z Sabaudii jest filozofem propagującym religijną tolerancję i swobodę myślenia. W 1554 r. publikuje rozprawę De hereticis potępiającą powszechne w tym czasie prześladowania religijne.

Powstają kolekcje sztuki i księgozbiory. Na przykład ród Uffizi tworzy galerię malarstwa we Florencji, a papież muzeum rzeźby na Kapitolu w Rzymie (1471).

W latach 1448-1475 zostaje formalnie zorganizowane papieskie archiwum jako część biblioteki na Watykanie. Papież Sykstus IV ogłasza, że watykańskie archiwum jest własnością papieża i tylko kolejni zwierzchnicy Kościoła rzymskokatolickiego mają do niego swobodny dostęp. Ta zasada będzie obowiązywała przez kolejne stulecia.

Sławę intryganta i truciciela zdobywa książę Cesare Borgia (zmarły w roku 1509), syn papieża Aleksandra VI. To on upowszechnia silną truciznę - wyciąg alkaloidów z beladonny (pokrzyk wilcza jagoda, Atropa belladonna). Odtąd ród Borgiów często ją stosuje, a córka Aleksandra VI, Lukrecja, zasłynie z urody a także z rozpusty i sadyzmu, stając się symbolem trucicielki.

• 1453 r. - Książę Ludwik (1440-1465) z dynastii sabaudzkiej kupuje tkaninę z odbiciem ukrzyżowanego człowieka.

Od roku 1578 będzie ona przechowywana w Turynie (dlatego zwana Całunem Turyńskim) jako całun pogrzebowy Jezusa. W roku 1989 badania izotopowe relikwii wykażą, że tkanina pochodzi z pierwszej połowy XIV w., co zgadza się z danymi o jej pierwszym pojawieniu się w mieście Lirey w latach 1355-1357. Splot tkaniny, jaki występuje w Całunie Turyńskim także jest używany we Francji na początku XIV w. Pyłki roślin tkwiące w tkaninie pochodzą z południowej Francji wbrew opinii Maxa Freia, który twierdził, że w Całunie znalazł kilkadziesiąt pyłków typowych wyłącznie dla Palestyny (1976). Nie ma zaś pyłku oliwki, która jest powszechna w Izraelu, a więc powinna być wykryta w prawdziwym całunie Jezusa.

Obraz człowieka na tkaninie powstał jako ślad związków chemicznych wydzielanych przez cierpiący organizm (obrazy suszących się roślin w zielniku lub odbicia ciał ludzi umierających na szpitalnych łóżkach). Związki te utleniają substancje w otoczeniu, pozostawiając przypalenia znane jako wzory Volckringera (ślad kwasu mlekowego) lub efekt Russela (ślad nadtlenku wodoru). W epoce fanatycznej religijności (biczownicy, mistyka Wilhelma z Fiore, millenaryzm) jakiś asceta mógł poddać się torturom na wzór Jezusa i być symbolicznie pogrzebanym, aby odrodzić się duchowo.

• Po 1453 r. - Zdobycie Konstantynopola przez Turków oznacza początek schyłku potęgi Wenecji.

Republika próbuje powstrzymać turecki napór, lecz bezskutecznie, więc w roku 1454 zawiera „dobry pokój”, gwarantujący Wenecjanom dostęp do tureckich portów. Mimo to Turcy będą stopniowo zajmować posiadłości Wenecjan w Grecji (Wenecja straci Eubeę w 1470 r. i Modon w 1500 r.), na Morzu Egejskim i Adriatyku. Wojny z Turkami wyniszczają potężną niegdyś flotę, a na dodatek Hiszpanie i Portugalczycy uruchamiają konkurencyjne szlaki handlowe przez Atlantyk i wokół Afryki.

• 1465 r. - Papież Pius II (1458-1464) rzuca klątwę na wszystkich używających do produkcji farb ałunu z Turcji zamiast tego z kopalni papieskich (identyczną i równie nieskuteczną klątwę ogłosi papież Juliusz II w 1506 r.).

• Koniec XV w. - Papieże Sykstus IV (1471-1484), Innocenty VIII (1484-1492) i Aleksander VI (1492-1503) z jednej strony rozwijają kulturę, a z drugiej są wielkimi orędownikami inkwizycji.

Sykstus IV wsławia się wprowadzeniem dodatkowego podatku od rzymskich prostytutek, a uzyskane pieniądze przeznacza na przebudowę Bazyliki św. Piotra. Z Sykstusem IV jest też wiązane formalne założenie papieskiego archiwum na Watykanie.

• 1475 r. - W Trydencie ginie chłopiec imieniem Szymon, a antysemici uznają go za ofiarę rytualnego mordu i w odwecie dokonują pogromu na Żydach. Kościół katolicki w 1588 r. ogłosi Szymona świętym męczennikiem (zniesie jego kult dopiero w 1965 r.).

• 1494 - 1559 r. - Francja organizuje rabunkowe najazdy na osłabioną i politycznie rozbitą Italię w latach 1494-1495, 1499,1500, 1509-1514, 1515-1516, 1521-1526, 1528-1529, 1536-1538, 1542-1544 i 1552-1559.

Z północy atakują Habsburgowie i podległa im Hiszpania. Hiszpańskie oddziały upowszechniają nowy szyk zwany tercio español, w którym żołnierze są ustawiani w zwarte czworoboki. W ich skład wchodzą żołnierze z arkebuzami (potem z muszkietami), z długimi pikami lub halabardami do powstrzymywania szarży konnicy oraz żołnierze z rapierami, którzy mają walczyć na krótki dystans.

Wenecja stawia opór Habsburgom, lecz nie potrafi powstrzymać ich ekspansji na Półwyspie Apenińskim. Italia popada w chaos, co sprzyja przekształcaniu republik w państwa rządzone absolutnie i monarchie.

W północnej Italii dominują Republika Wenecji, Księstwo Mediolanu rządzone przez ród Sforza, Księstwo Sabaudii (Turyn, Genewa) oraz Republika Genui wraz z Korsyką (od 1434 r., w latach 1553-1559 wyspa jest okupowana przez Francję). Sardynia należy do Aragonii.

Centrum kraju zajmuje Państwo Kościelne, Księstwo Toskanii (Florencja i Piza) pod władzą rodu Medyceuszy, Modena (Borso Este zostaje księciem Modeny w 1452 r., a w 1471 r. papież mianuje go księciem Ferrary) i kilka mniejszych państw.

Południe Italii jest zdominowane przez aragońskie królestwa Neapolu (Neapol, Bari, Otranto, Reggio) i Sycylii.

Ogromną rolę odgrywają papieże jako władcy absolutni: Aleksander VI Borgia (1492-1503), Juliusz II (1503-1513, w 1506 r. organizuje Gwardię Szwajcarską, papieską straż przyboczną) i Leon X Medyceusz (1513-1521).

• 1494 r. - Fanatyczny dominikanin G. Savonarola (1452-1498) na czele rozpasanych band chłopców zwanych piagnoni przejmuje władzę we Florencji, usuwając Piero II (1492-1494, syn Wawrzyńca Wspaniałego), za co zostaje potępiony przez papieża. Zapowiada rychły koniec świata i dlatego zakazuje wszelkich zabaw, wstrzymuje budowy i remonty, a swoich krytyków skazuje na spalenie na stosie. Kiedy zapowiadany kres nie nadchodzi, zbuntowani mieszkańcy miasta chwytają fanatyka i po ciężkich torturach palą na stosie jako heretyka.

Florencja pozostaje zaś republiką do roku 1512, kiedy władzę przejmuje książę Giuliano, brat Piero II.

• 1496 - 1501 r. - Fryderyk, syn Ferdynanda I, ostatni aragoński władca Neapolu (w latach 1501-1707 należy do Hiszpanii)

• XVI w. - Rozwój kultury późnego renesansu, mimo coraz wyraźniejszej reakcji katolickiej.

Giovanni Palestrina (1525-1594) jest największym twórcą renesansowej muzyki religijnej. Inny kompozytor, Claudio Monteverdi (1567-1643), tworzy pierwsze opery. Działa poeta Torquato Tasso (1544-1595). Niccolo Machiavelli (1469-1527), dyplomata z Florencji, analizuje mechanizmy polityki. Tomasso Campanella (1568-1639) zajmuje się przyrodoznawstwem i teorią społeczną, rozwijając idee równości ludzi. Wenecki matematyk i astronom Galileo Galilei (Galileusz, 1564-1642) za popieranie teorii heliocentrycznej staje przed sądem inkwizycyjnym i formalnie odwołuje swoje poglądy, a resztę życia spędza pod kościelną kontrolą.

Tragicznym symbolem walki o swobodę myśli jest Giordano Bruno, który 17 lutego 1600 r. zostaje spalony na stosie w Rzymie na Placu Kwiatów za głoszenie, że istnieje we wszechświecie wiele planet, wiele form życia i cywilizacji. Jest to w oczywisty sposób sprzeczne z nauką Kościoła o wyjątkowości człowieka, dla którego Jezus poniósł śmierć.

Co ciekawe, nawet w roku 1889, kiedy władze odsłaniają pomnik Bruna w miejscu jego kaźni, oburzony kler zamyka drzwi rzymskich kościołów, a wiernym każe wywiesić czarne flagi. W roku 1930 zaś Pius XI ogłasza świętym jezuitę kardynała Roberta Bellarmino za zasługi w walce o ziemską wielkość Kościoła katolickiego; właśnie Bellarmino jako przewodniczący inkwizycyjnego sądu skazał filozofa na śmierć. Znamienne jest także to, że w roku 1992 papież Jan Paweł II odwołuje wyrok na Galileusza, który się ukorzył, lecz nie na Bruna.

• XVI w. - Powstają ręcznie pisane ulotki informujące o ostatnich wydarzeniach zwane awizo (avviso - widziane). Jest to zapowiedź gazet, które w Italii pojawią się w roku 1645.

• XVI w. - Odkrycie Nowego Świata za Atlantykiem i drogi wokół Afryki przez Hiszpanów i Portugalczyków, a także wzrost potęgi Turcji, zmniejszyły znaczenie szlaków handlowych przez Lewant i Azję. To podkopuje ekonomiczne podstawy państw Italii handlujących z Lewantem. W ciągu XVI i XVII wieku Wenecja straci na rzecz Turcji wszystkie swoje posiadłości na wschodnim Morzu Śródziemnym. Nie pomoże nawet budowa potężnych twierdz mających strzec weneckich interesów na wschodzie.

• 1504 r. - Sardynię i Królestwo Neapolu, dotąd podporządkowane Aragonii, na kilkaset lat zajmuje Hiszpania.

Hiszpanie opanowują też Genuę (1528), a w 1557 r. wyspę Elbę między Toskanią i Korsyką.

Jest to początek neapolitańskiej camorry, organizacji wzorowanej na bractwie Guarduna z Aragonii, a zajmującej się pobieraniem haraczu od żebraków i właścicieli gier hazardowych oraz morderstwami na zlecenie. W swoistą sektę przekształci ją Pasquale Capuozzo, przywódca camorry w latach 1820-1824.

• 1508 - 1538 r. - Francesco Maria I, po matce potomek Montefeltro, zaczyna w Urbino dynastię della Rovere. W 1631 r. ostatni władca Urbino odda księstwo papiestwu.

• 1513 - 1519 r. - Wawrzyniec (Lorenzo) z Urbino (syn Piero II de Medici) odsuwa Giuliano i panuje we Florencji.

Następni na florenckim tronie będą wnuk Piero I książę Giulio (1519-1523, późniejszy papież Klemens VII) i Ippolito (1523-1527, nieślubny syn Giuliano de Medici).

• 1513 - 1521 r. - Panuje papież Leon X.

Jego następca Hadrian VI zostaje otruty (1523), kiedy podejmuje próbę reformowania papiestwa: wtedy władzę zdobywa papież Klemens VII (1523-1534).

• 1525 - 1527 r. - Cesarz Karol V pokonuje pod Pawią (25 II 1525) króla Francji Franciszka I sprzymierzonego z papieżem. Klemens sprzymierza się wtedy z cesarzem, lecz w następnym roku znów zawiera pakt z Francją. W odpowiedzi cesarz rozbija armię Klemensa VII, zdobywa Rzym i morduje kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców (Sacco di Roma, 6 V 1527). Dzięki ofiarności szwajcarskiej gwardii, której większość członków ginie, papież ucieka do potężnego, niezdobytego Zamku Anioła. Jednakże po paru miesiącach poddaje się i po zapłaceniu ogromnego okupu opuszcza miasto. W 1528 r. cesarz pozwoli mu wrócić do Rzymu.

We Florencji bunt usuwa Ippolito de Medici jako krewnego Klemensa VII i powstaje republika (1527-1530). Karol V oddaje Maltę w lenno joannitom (1530), a Federica II Gonzagę (1519-1540) mianuje księciem Mantui (1530) i markizem Monferratu (1536). Usuwa także ostatniego Sforzę Francesco II i zajmuje Mediolan (1535).

Alessandro de Medici odzyskuje Florencję (1531-1537) i w roku 1532 przyjmuje tytuł księcia Florencji. Jego następca, chociaż nie syn, Cosimo I de Medici (1537-1574) uzyskuje tytuł Wielkiego Księcia Toskanii (dar papieża Piusa V w 1569 r.). Cosimo I tworzy przy tym rodową legendę o analogii między Jowiszem jako najwyższym rzymskim bogiem i wielkim księciem Florencji z rodu Medyceuszy. Odtąd Jowisz będzie planetą Medyceuszy.

• 1536 r. - Relatywnie niewielka erupcja w kalderze Superwulkanu Pól Flegrejskich (Campi Flegrei) koło Neapolu.

Zagrożenie nie odstrasza jednak ludzi i na dnie kaldery o średnicy ok. 13 km nadal istnieją osady z największym miastem Pozzuoli.

• 1539 r. - Hiszpan I. Loyola zakłada zakon jezuitów zatwierdzony przez papieża w 1540 r.

• 1545 r. - Papież Paweł III (1534-1539) nadaje swemu synowi Pier Luigiemu Farnese tytuł księcia Parmy i Piacenzy.

• 1555 - 1559 r. - W Rzymie panuje papież Paweł IV, znany z antysemityzmu i promowania reakcji katolickiej.

• 1559 r. - Pokój z Catteau-Cambresis kończy wojny Francji i Hiszpanii o wpływy w Italii. Hiszpanii przypada Mediolan, Sycylia, południowa Italia (Neapol) i Sardynia.

• 1565 r. - Turecka flota plądruje Maltę, ale odpływa po bohaterskiej obronie twierdzy przez joannitę La Valette.

• 1580 - 1630 r. - Karol Emnanuel I Wielki doprowadza gospodarkę Sabaudii do stanu rozkwitu.

• 1592 - 1605 r. - W Rzymie panuje papież Klemens VIII.

• 1598 r. - Włączenie Ferrary do Państwa Kościelnego: Cesare Este (1597-1628) pozostaje tylko księciem Modeny.

• 1599 r. - Antyfeudalne powstanie na południu Italii znane jako spisek Campanelli.

• 1599 - 1881 r. - W tunelach klasztoru kapucynów w Palermo funkcjonuje podziemna nekropolia, gdzie są składane zmumifikowane zwłoki. Początkowo są to szczątki zakonników, lecz z czasem trafiają tam również zmarli arystokraci i wybitni obywatele miasta. Najczęściej mumifikacja trwa niemal rok i obejmuje ok. 8 miesięcy suszenia, moczenie w occie i wywarze z ziół, a czasem w arszeniku lub roztworze węglanu wapnia. Następnie zwłoki są jeszcze raz suszone w słońcu oraz wypychane słomą i ubierane. Dziewice są ubierane w białe suknie ślubne, a arystokraci w eleganckie stroje świąteczne. W 1881 r. rząd włoski zakazuje dalszego mumifikowania zwłok w Palermo, lecz będzie ono praktykowane jeszcze w pierwszej połowie XX w. W tym czasie ten szczególny cmentarz stanie się atrakcją turystyczną, gdzie zwiedzający wędrują tunelami wzdłuż ścian, o które są oparte mumie. Specjaliści szacują, że w podziemiach znajduje się ok. 8000 mumii. Największe wrażenie robi mumia dwuletniej Rosalii Lombardio zmarłej 6 grudnia 1920 r., która po stu latach wygląda, jakby dziecko spało. Autor tej mumifikacji Alredo Solafia nigdy nie ujawnił, w jaki sposób tego dokonał.

• 1600 r. - Miejska komuna San Marino na stokach skały Monte Titano ogłasza niepodległość, przy czym statut (konstytucja) określa ustrój San Marino jako republikę. Wspólnota powstała w IV w., a od XIII w. uznawała władzę książąt Urbino.

• Od 1600 r. - W Wenecji na Placu św. Marka działa kawiarnia wzorowana na kawiarniach tureckich.

• XVII w. - Pod opieką Kościoła rozwija się konkurencyjny wobec renesansu barok. Wyróżniają się Giovanni Lorenzo Bernini (1598-1680) i Francesco Borromini (1599-1667).

• 1605 r. - Papież Paweł V (1605-1621) zakłada w Rzymie Bank Świętego Ducha - pierwszy w Europie bank państwowy kierowany przez rząd). W XVII w. papieski bank będzie jednym z najbardziej szanowanych, a jego papierowe asygnaty, czyli banknoty gwarantujące wypłatę określonej sumy pieniędzy, będą uznawane za jedne z najpewniejszych. Za czasów tego papieża dochodzi też do rozdzielenia watykańskiej biblioteki i archiwum. Kolejnym ważnym wydarzeniem w dziejach papieskiego archiwum jest dołączenie do niego w 1798 r. innego kościelnego archiwum przechowywanego w Zamku Anioła.

• 1606 r. - Papież rzuca klątwę na Wenecję za wprowadzenie rządowej kontroli nad finansową działalnością Kościoła w państwie weneckim. Konflikt kończy się usunięciem jezuitów z miasta w 1607 r.

• Ok. 1615 r. - Italia przejmuje od muzułmanów zwyczaj picia kawy.

W Wenecji działa kawiarnia wzorowana na podobnych instytucjach funkcjonujących w Stambule, a w 1670 r. maronicki duchowny A. F. Nairone pisze książkę o kawie wydaną w Rzymie.

• 1616 r. - W Rzymie powstaje galeria malarstwa rodu Borghese, stając się jednym z pierwszych wielkich zbiorów plastyki w Italii. W następnym stuleciu zbiory papieskie zostaną przekształcone w Muzea Watykańskie. W XVII w. we Florencji powstaje galeria malarstwa rodu Pitti, a w 1784 r. sławna kolekcja florenckiej akademii sztuk, zawierająca między innymi rzeźby Michała Anioła.

• 1629 r. - Wybucha zaraza mediolańska. W ciągu dwóch lat dżuma zabija 60 tysięcy spośród 130 tysięcy mieszkańców Mediolanu i 45 tysięcy spośród 140 tysięcy Wenecjan. Do roku 1631 ginie łącznie ok. 280 tysięcy ludzi.

• 1633 r. - Według tradycji w Palermo zostaje skazana na śmierć i stracona Teofania di Adamo oskarżana o trucicielstwo. Jej dziełem jest niezwykle skuteczna, trucizna w postaci bezbarwnej cieczy pozbawionej smaku i zapachu. Kilka kropel wystarczy do zabicia dorosłego mężczyzny. Jej recepturę przejmuje potem Giulia Tofana uznawana za córkę lub wnuczkę Teofanii. Giulia słynie z nienawiści do mężczyzn i zapewne nie bez powodu jest oskarżana o zabójstwo swojego męża. Działa w Rzymie i Neapolu, sprzedając kobietom specyfik nazywany manną św. Mikołaja z Bari mający rzekomo poprawiać urodę. W rzeczywistości jest to mieszanina znana jako aqua tofana zawierająca arszenik (As₂O₃), wyciąg z cymbalarii (rośliny z rodzaju Cymbalaria z rodziny Scophulariaceae), belladonnę (wyciąg z wilczej jagody Atropa belladonna) oraz związki ołowiu. Niewielka dawka trucizny zabija w ciągu dni a nawet tygodni, wywołując wymioty, straszne bóle jelita i problemy oddechowe. Jeżeli więc kobieta chce torturować swoją ofiarę, podaje małą ilość trucizny. Giulia Tofana często zmienia adres i nazwisko, żeby uniknąć schwytania, lecz w końcu wpada w ręce policji wicekróla Neapolu Phillippa von Dauna, którego zaniepokoiła duża liczba nagłych zgonów wśród mężczyzn. Tofana zostaje poddana torturom i przyznaje się do otrucia co najmniej 600 mężczyzn. Prawdopodobnie jednak bliższa rzeczywistości jest liczba 1000 ofiar. Giulia i kilka jej klientek zostają stracone w Neapolu między rokiem 1719 i 1730.

• Lata 1640 - 1737 r. - Antonio Stradivarius z Cremony, słynny budowniczy skrzypiec (podobno w ciągu życia tworzy ok. 3000 instrumentów).

• 1644 - 1655 r. - Papież Innocenty X. Wsławia się rzuceniem klątwy na Pokój Westfalski za uznanie protestantyzmu.

• Od 1645 r. - Wenecja próbuje zahamować powolną erozję jej handlowej i morskiej potęgi, budując pięć ośmiokątnych kamiennych fortów na wyspie Poveglia, która strzeże wejścia do Laguny Weneckiej od strony Adriatyku. W 1776 r. Poveglia stanie się miejscem kontroli medycznej wszystkich statków wpływających na Lagunę Wenecką, co ma zapobiegać rozprzestrzenianiu się epidemii, zwłaszcza dżumy. W latach 1793-1814 i potem w początkach XX w. Poveglia będzie zamkniętym miejscem kwarantanny dla zakażonych.

• 1646 - 1684 r. - Elena Cornaro Piscopia uznana za najmądrzejszą kobietę w siedemnastowiecznej Italii. Urodziła się w szlachetnej rodzinie w Wenecji. Jako dziecko złożyła śluby czystości (powstrzymanie się od seksu) i, mimo że nie jest zakonnicą, do końca przestrzega reguł benedyktynek. Włada siedmioma językami, jest matematyczką i filozofką. Władze kościelne nie zgodziły się, by studiowała teologię, więc skończyła w Padwie filozofię i jako pierwsza kobieta uzyskała stopień doktora filozofii zachwycając wiedzą podczas swojego wykładu doktorskiego. Co prawda nie pozostawia istotnych prac naukowych, lecz w XX w. stanie się ikoną ruchu emancypacji kobiet.

• 1647 - 1648 r. - Antyhiszpańskie powstania w Palermo, Salerno i Neapolu po wprowadzeniu nowych podatków. Rybak Tomasso Aniello (Massaniello) tworzy nawet Republikę Neapolitańską popierana przez Francję. Aniello jednak ginie (1648), a Hiszpanie zachowują władzę nad Królestwem Neapolu, Królestwem Sycylii, Sardynią i Mediolanem.

• 1665 - 1708 r. - Ferdinando Carlo, ostatni książę z rodu Gonzaga. W 1708 r. Mantua zostaje włączona do posiadłości cesarskich, a Monferrat przypada Sabaudii.

• 1669 r. - Wenecja traci Kretę, swoją najcenniejszą posiadłość we wschodniej części Morza Śródziemnego.

• 1700 r. - Wygaśnięcie hiszpańskich Habsburgów wywołuje hiszpańsko-austriacki spór o Italię.

Wiktor Amadeusz II (1713-1720) zdobywa tytuł króla Sabaudii i zajmuje Sycylię (pokój w Utrechcie, 1713). W 1714 r. Neapol i Mediolan zajmują Habsburgowie z Austrii, a Toskania (Florencja za Cosimo III de Medici, 1670-1723) i Genua z Korsyką uznają ich zwierzchnictwo. Sardynia przechodzi spod władzy hiszpańskiej pod austriacką. Hiszpańska Elba staje się posiadłością Neapolu. Niezależność zachowują tylko Państwo Kościelne i Republika Wenecji.

W 1720 r. Austria otrzymuje Sycylię w zamian za Sardynię oddaną Sabaudii. Tak powstaje Królestwo Sardynii.

• 1709/1710 r. - Niebywałe mrozy atakują Italię; nawet niektóre części Adriatyku są zamarznięte. W rezultacie niskich plonów w następnym roku głód i epidemie pustoszą dużą część kraju.

• 1725 r. - W Wenecji rodzi się Giacomo Casanova. Awanturnik, oszust i szpieg pracujący dla Francji, Anglii oraz innych państw. Znany jest z wdzięku, elegancji i obycia na dworach Europy. Przede wszystkim zaś jest symbolem erotomana, który uwodzi setki kobiet (według psychologów cierpi na niezdolność do tworzenia trwałych związków). Casanova zasłynie brawurową ucieczką (1756) z legendarnego, świetnie strzeżonego weneckiego więzienia ze względu na dach z ołowiu znanego jako Ołowiany Dom. Casanova przebija ten dach i schodzi do czekającej na dole łodzi. Swoje prawdziwe i zmyślone przygody opisze potem w skandalizujących pamiętnikach.

• 1729 r. - Genua narzuca Korsyce nowe podatki, na co miejscowy arystokrata Giacinto Paoli odpowiada zorganizowaniem powstania. Jednak Francja pomaga Genui i pokonany Giacinto emigruje do Neapolu (1739). Tam jego syn Pasquale otrzymuje nowoczesne wykształcenie, wstępuje do masonerii i jako żołnierz uczy się sztuki wojennej.

• Od 1731 r. - Parma należy do Burbonów.

• 1735 r. - Na tron Neapolu i Sycylii wstępuje Karol Burbon, syn króla Hiszpanii Filipa V Burbona.

Podczas wojny o sukcesję w Polsce pokonał Habsburgów pod Bitonto (1734) i odebrał im południową Italię. W 1759 r. odda władzę swemu synowi Ferdynandowi IV (1759-1816).

• 1737 r. - Habsburgowie z Austrii zajmują Toskanię po śmierci Medyceusza Giovanniego Gastone (1723-1737).

• 1740 r. - Chorwacki matematyk R. J. Bošković działa w Rzymie, Padwie (od 1764 r.) i Mediolanie (od 1770 r.).

• 1743 - 1795 r. - Alessandro Cagliostro (właściwie Giuseppe Balsamo), mason, awanturnik, słynny lekarz-cudotwórca i oszust ścigany za okultyzm, alchemię i czary. Od roku 1789 przebywa w papieskim więzieniu.

• 1745 - 1827 r. - Książę Alessandro Antonio Anastasio Volta, wynalazca baterii elektrycznej.

• 1748 r. - Pokój w Akwizgranie (Aachen) po austriackiej wojnie sukcesyjnej zapoczątkowuje rozwój gospodarki i kultury Italii, zwłaszcza w Królestwie Sardynii i na ziemiach podległych Habsburgom.

• 1755 r. - Pasquale Paoli (1725-1807) wraca na Korsykę i organizuje powstanie, które wyzwala wyspę spod władzy Genui. Paoli nadaje swemu krajowi pierwszą w dziejach konstytucję wzorowaną na ideach Rousseau. Co ciekawe, mimo że Korsykanie mówią językiem zbliżonym do włoskiego, czują się narodem odrębnym od mieszkańców Italii i nie chcą władzy Genui.

W roku 1768 Genua formalnie oddaje wyspę Francji w zamian za umorzenie długów rządu genueńskiego. Po wkroczeniu Francuzów na Korsykę (1769) Paoli emigruje, ponieważ nie godzi się na podporządkowanie kraju Francji. Korsykańska arystokracja jednak korzysta z faktu, że może przyjąć francuskie szlachectwo, co ułatwia karierę pod nowymi rządami. Tak czyni na przykład rodzina Buonaparte.

• 1769 - 1774 r. - W Państwie Kościelnym panuje papież Klemens XIV.

• 1789 r. - Paoli wraca na Korsykę jako gubernator autonomicznej wyspy, uznającej zwierzchność rewolucyjnej Francji.

• Koniec XVIII w. - Zaczyna się risorgimento, okres starań o zjednoczenie Italii. Powstaje Carboneria (carbonari - węglarze, karbonariusze) organizacja skierowana przeciw absolutyzmowi, klerykalizmowi i feudałom.

• 1792 - 1814 r. - Sabaudia za Wiktora Amadeusza III (1773-1796) zostaje włączona do Francji.

Jego syn Karol Emanuel IV (1796-1802) abdykuje na rzecz swego brata Wiktora Emanuela I (1802-1821).

• 1793 r. - Po egzekucji Ludwika XVI Paoli odcina się od Francji i ogłasza niepodległość Korsyki.

Rok później brytyjska flota narzuca wyspie protektorat Londynu i powstaje konstytucyjne Królestwo Anglo-Korsykańskie. Po wycofaniu się Brytyjczyków (1796) Francja znów jednak podbija Korsykę, a Paoli emigruje do Wielkiej Brytanii.

• 1797 r. - Pokój w Campoformio: Austria oddaje Napoleonowi północną Italię oprócz części Wenecji.

Ostatni książę Modeny Ercole III Este (1780-1796) zostaje usunięty. Doża Ludovico Manin (1789-1797) abdykuje podczas francuskiej okupacji. Francja zajmuje Genuę (1797), Piemont (piedmont - u stóp gór), Rzym i Maltę (1798) oraz Toskanię (w 1799 r. usuwa Ferdynanda III Habsburga, 1790-1799) i Neapol (1799). Tworzy marionetkowe republiki Piemontu, Liguryjską i Cisalpińską (Mediolan, Bolonia, Modena) oraz Lukkę i Etrurię (Florencja).

• 1800 r. - Brytyjczycy zajmują Maltę (Kongres Wiedeński zatwierdzi ten podbój w 1815 r.).

• 1800 - 1823 r. - W Rzymie panuje papież Pius VII.

• 1801 - 1812 r. - Po pokoju w Luneville (1801) Napoleon włącza do Francji Lukkę (księstwo od 1805 r.), Parmę, Piemont (Turyn, 1802), Republikę Liguryjską (Genua, 1805), Królestwo Etrurii (Florencja, 1807) i Rzym (1809). Republikę Cisalpińską przekształca w Republikę Italii (1802) a potem królestwo (1804), z Napoleonem jako monarchą, reprezentowanym przez wicekróla Eugeniusza Beauharnais. Wenecja staje się częścią Królestwa Italii (od 1805 r.). Królestwo Neapolu jest wasalem Francji (w latach 1806-1808 rządzi Józef Bonaparte, a w okresie 1808-1815 Joachim Napoleon Murat z żoną Karoliną Bonaparte, siostrą Napoleona). Siostra cesarza Eliza Bonaparte rządzi księstwami Piombino i Lukki (1805), Massa-Carrary (1806) i Toskanii (1809).

Dzięki obecności armii brytyjskiej niepodległość zachowują Królestwo Sycylii (Palermo) pod władzą Ferdynanda IV i Królestwo Sardynii ze stolicą w Cagliari.

• 1807 - 1882 r. - Giuseppe Garibaldi z Sabaudii, antyklerykał, bojownik o wyzwolenie i demokratyzację Italii.

• 1809 r. - Napoleon przewozi do Paryża część papieskich zbiorów, a zwłaszcza archiwa i bibliotekę, dzięki czemu tajne lub nieznane dotąd dokumenty mogą stać się przedmiotem badań. Zbiory wrócą na wzgórze Watykanu w roku 1815, lecz część z nich ulegnie zniszczeniu lub zaginie.

• 1813 - 1815 r. - Restytucja porządku feudalnego i absolutyzmu. Powstają księstwa Modena (Franciszek IV Habsburg, 1814-1846, prawnuk Ercole III), Lukka i Parma (Maria Luiza Habsburg w latach 1814-1847, a potem Burbonowie) oraz księstwo Toskanii (Florencja i Elba pod władzą Ferdynanda III z dynastii Habsburgów, 1814-1824).

Powstaje Królestwo Obojga Sycylii (Neapol i Sycylia rządzone przez Ferdynanda IV Burbona jako Ferdynanda I, 1816-1825, po rozstrzelaniu Joachima w 1815 r.), Państwo Kościelne rządzone przez rzymskiego papieża (1815) i Królestwo Sardynii (Sardynia, Genua, Sabaudia i Piemont ze stolicą w Turynie). Natomiast Królestwo Wenecji i Lombardii jest zależne od Austrii.

Mimo prześladowań przez Austrię i Kościół katolicki, rozwija się antyfeudalny i antyklerykalny karbonaryzm (zwłaszcza po 1815 r.). Głównym ośrodkiem karbonariuszy jest Królestwo Obojga Sycylii, znów rządzone przez Burbonów, lecz ruch dociera do wszystkich części Italii, Francji i Hiszpanii oraz innych krajów Europy.

• Od 1818 r. - Imigrant z Francji F. de Lardarel używa w Toskanii gazów wulkanicznych jako surowca chemicznego (związki boru) i źródła ciepła (geotermalnego).

• 1820 - 1821 r. - Italię ogarniają rewolucje, zbrojne powstania plebsu z zamiarem dokonania przewrotu politycznego.

Powstanie w Neapolu (1820) wymusza na królu Ferdynandzie I przyznanie państwu konstytucji. Na Sycylii zaczyna się inne powstanie domagające się odrębnej konstytucji. W 1821 r. wybucha bunt w Piemoncie: król Sardynii Wiktor Emanuel I abdykuje, a królestwo otrzymuje konstytucję. Papież zagrożony rewolucją potępia karbonariuszy w bulli Ecclesiam a Jesu Cristo (1821), a wojska austriackie, sprowadzone przez króla Ferdynanda, rozbijają powstańców i zajmują Neapol. Konstytucja zostaje zniesiona i zaczyna się terror.

Austriacy wkraczają do Turynu (1821), zbrojnie przywracając rządy absolutne w Królestwie Sardynii.

• 1823 - 1846 r. - Kolejni rzymscy papieże, zwłaszcza Leon XII (1823-1829) i Pius VIII (1829-1830) zwalczają tendencje niepodległościowe i zjednoczeniowe w Italii, potępiają rewolucje i więżą buntowników.

Leon XII potępia masonów (1826) za idee wolności i równości, a Grzegorz XVI zakazuje rewolucji, wolności słowa i wolności wyznania (1832). Popiera go król Obojga Sycylii Franciszek I (1825-1830, syn Ferdynanda I).

Mimo to wybuchają rewolucje karbonariuszy w 1831 r. w Parmie, Modenie i Państwie Kościelnym tłumione przy pomocy Austrii.

Karbonaryzm dzieli się na monarchistów konstytucyjnych i republikańską Młodą Italię (1831, część ruchu Młoda Europa) pod wodzą Giuseppe Mazziniego (1808-1872). W 1834 r. Mazzini wywołuje rewolucję w Genui.

Skazany w Genui na śmierć karbonariusz Garibaldi ucieka za ocean, aby walczyć o wolność Brazylii i Urugwaju.

Powstają różne koncepcje zjednoczenia Italii. Ksiądz Vincenzo Gioberti postuluje państwo pod władzą papieża (1834). W książce Nadzieje Italii (1834) Cesare Balbo popiera model piemoncki - stopniowe reformy gospodarcze i społeczne króla Karola Alberta, panującego w Królestwie Sardynii. Ten sam pogląd reprezentuje Camillo Cavour z Turynu, wydawca liberalnego dziennika Il Risorgimento (od 1847 r.). Hasło tej gazety Italia fara da se (Italia uczyni się sama) staje się wręcz symbolem walki o niepodległość. Mazzini zaś ogłasza, że chce Italii w unii republik Europy (1843).

• 1838 r. - Cesarz Austrii Ferdynand I Habsburg nakłada na głowę Żelazną Koronę Lombardzką, aby jako król Lombardii i Wenecji uspokoić niepodległościowe nastroje w Italii podporządkowanej Wiedniowi.

• 1847 r. - Pojawia się projekt unii celnej Królestwa Sardynii (Piemontu), Państwa Kościelnego i Toskanii.

• 1848 r. - W Palermo, stolicy Królestwa Obojga Sycylii, wybucha rewolucja, która zmusza do detronizacji Ferdynanda II Burbona (1830-1859, syn Franciszka I). Zaczyna się Wiosna Ludów.

W Neapolu, stanowiącym część Królestwa Obojga Sycylii, król Ferdynand II powołuje liberalny rząd i w lutym zapowiada konstytucję. Powstaje Włoska Partia Liberalna (1848) i monarchie Italii ogłaszają konstytucje: Toskania w lutym, Sardynia w marcu, Państwo Kościelne w marcu. Jednak nie powstrzymuje to już rewolucji: w marcu wybucha powstanie w austriackiej Wenecji (proklamowanie republiki), a potem w Mediolanie. Austriacy wycofują się, zachowując tylko twierdze Werona, Mantua, Legnano i Peschiera. Wszystko to wywołuje reakcję króla Sardynii Karola Alberta (książę Carignano, 1831-1849, w siódmym pokoleniu potomek Karola Emanuela I Wielkiego), który zaczyna wyzwoleńczą wojnę przeciw Austrii. Popierają go Toskania, Parma (po wypędzeniu księcia), Modena (książę Franciszek V, syn Franciszka IV, chwilowo usunięty) i Neapol, a nawet Państwo Papieskie. Armia obwołuje Karola Alberta królem Italii, lecz austriacki feldmarszałek Joseph Wenzel Radetzky pokonuje Sardyńczyków pod Custozzą (25 VII 1848), co zmusza króla do rezygnacji ze wszystkich zdobyczy.

W Państwie Kościelnym wybucha powstanie przeciw papieżowi Piusowi IX (1846-1878), który musi uciekać z Rzymu do twierdzy Gaeta (w Królestwie Neapolitańskim). W Rzymie zostaje proklamowana republika, na której czele staje Mazzini. Wspiera go Garibaldi. Powstańcze republiki powstają także w Toskanii, Wenecji i Florencji.

• 1848 r. - San Marino jako pierwsze państwo na świecie całkowicie znosi karę śmierci.

Następne będą Portugalia (1867), Holandia (1870), Włochy (1889) i Norwegia (1902), po II wojnie światowej inne państwa zachodnioeuropejskie, a w latach 1990. również państwa postkomunistyczne.

• 1849 r. - Karol Albert z Królestwa Sardynii przegrywa w walce z Austrią i abdykuje na rzecz swego syna Wiktora Emanuela II (1849-1878). Na prośbę papieża do Rzymu przybywa armia francuska; po trzech miesiącach walk likwiduje republikę, przywraca władzę papieską i jest gwarantem istnienia Państwa Kościelnego.

Austria blokuje zbuntowaną Wenecję i próbuje ją zbombardować przy pomocy ładunków wybuchowych niesionych przez bezzałogowe balony wypuszczane z okrętów (pierwsza taka próba w historii). Niesprzyjające wiatry udaremniają bombardowanie, lecz Wenecja i tak wraca pod władzę Austrii. Natomiast wojskowi uznają, że bezzałogowe balony nie nadają się do przenoszenia bomb.

Upadają republiki. Konstytucję zachowuje tylko Królestwo Sardynii pod władzą dynastii sabaudzkiej.

W tym czasie maleńka republika San Marino jest miejscem schronienia dla wielu rewolucjonistów, co spowoduje nawet zbrojną napaść Austrii i papiestwa (1851).

• 1851 r. - W grudniu potężna trąba wodna (niosąca tony wody zassanej z morza) uderza w brzegi Sycylii, niszcząc port, zabudowania kilku miejscowości i zabijając ok. 500 osób.

• 1852 - 1861 r. - Szefem rządu Królestwa Sardynii jest Camillo Benso di Cavour. Nawiązuje współpracę z Garibaldim. Rozwija gospodarkę. Prawodawstwo zostaje częściowo uniezależnione od wpływów religii i feudałów. Kościół traci część majątków. Sprytnym posunięciem Cavoura jest udział Królestwa Sardynii w wojnie krymskiej (1855-1856) po stronie Francji i Wielkiej Brytanii, za co uzyska ich poparcie dla idei zjednoczenia Italii pod berłem Wiktora Emanuela II.

• 1853 r. - W Turynie odbywa się pierwszy zjazd robotników zrzeszonych w stowarzyszeniu istniejącym od 1850 r. Odtąd Turyn jest głównym ośrodkiem ruchu robotniczego w Italii.

• 1857 r. - Głęboki kryzys gospodarczy w Italii wzmaga nastroje rewolucyjne i niechęć wobec rządów Austrii.

• 1858 - 1932 r. - Giuseppe Peano, genialny matematyk.

• 1859 r. - Wojna Piemontu, czyli Królestwa Sardynii wspieranego przez Francję (tajny Traktat z Plombieres z 1858 r.) z Austrią. Oddziały Piemontczyków dowodzone przez Garibaldiego zajmują część austriackiej Lombardii. Wybuchają antymonarchistyczne powstania (1859) w Toskanii, Parmie (usunięcie Roberta Burbona, 1854-1859), Modenie (usunięcie Franciszka V) i części Państwa Kościelnego. Pod naciskiem ludu papież znosi w Italii inkwizycję (1859).

Austriacy atakują Piemontczyków, lecz zostają pokonani przez armie Francji i Piemontu pod Magentą (4 VI) i pod Solferino (24 VI) po niebywale krwawej, 9-godzinnej bitwie, w której ginie lub zostaje rannych łącznie ok. 40 tysięcy osób. Armia Piemontczycy zdobywają Mediolan. Po pokoju podpisanym w Zurychu (10 XI) Austria oddaje Francji Lombardię, a ta przekazuje ją Królestwu Sardynii. W zamian w 1860 r. Francja otrzymuje Sabaudię (czego nie może przeboleć pochodzący stąd Garibaldi) i Niceę. W ten sposób pod sztandarem Piemontu zostaje zjednoczona cała północna Italia oprócz Wenecji.

• 1860 r. - Encyklika Piusa IX potępia dążenia zjednoczeniowe (w 1870 r. papież rzuci klątwę na zwolenników jedności Italii). Mimo to ludność Toskanii (Ferdynand IV Habsburg zostaje usunięty), Parmy i Modeny opowiada się w plebiscycie za przyłączeniem do Królestwa Sardynii. Francesco Riso próbuje wzniecić antyfeudalne Powstanie Gancia (nazwa od klasztoru Gancia) w Palermo (24 IV).

W maju, za cichą zgodą Wiktora Emanuela i z inicjatywy lewicowego, sycylijskiego polityka Francesco Crispiego (1818-1901) wyrusza z Genui i potajemnie ląduje na Sycylii wyprawa Tysiąca Garibaldiego. Ochotnicze oddziały bez szczególnych trudności pokonują armię Królestwa Obojga Sycylii (pod Calatafimi, Palermo, Messyną, Reggio, Capuą). Podczas wyprawy wyróżniają się między innymi G. La Masa (1819-1881), N. Bixio (1821-1873). Dochodzi też do sojuszu sił antyburbońskich i przestępczych organizacji na Sycylii. Członkowie mafii otrzymują pieniądze za poparcie sił Garibaldiego. Do legendy przechodzi La Sangiovannara, właścicielka zajazdu w Neapolu, która udostępnia swój lokal bojownikom o wyzwolenie Italii i sprzymierzonym z nimi bandytom. W Neapolu wybucha antyburbońskie powstanie. Garibaldi wkracza do Neapolu jako dyktator (7 IX). Jest reprezentantem obozu rewolucyjnego Partito d’Azione, który żąda oddolnego powstania w całej Italii, w przeciwieństwie do obozu umiarkowanych liberałów skupionych wokół dynastii sabaudzkiej i preferujących raczej dyplomatyczną drogę do zjednoczenia.

We wrześniu wybucha powstanie ludności Rzymu przeciw papieżowi, a kilka dni potem wojska Królestwa Sardynii zajmują Państwo Kościelne (zwycięstwa pod Castelfidardo i Ankoną) oprócz samego Rzymu. Potem opanowują północ Królestwa Obojga Sycylii aż do spotkania z oddziałami Garibaldiego.

Pod koniec roku 1860 ludność Neapolu i Sycylii opowiada się w plebiscytach za przyłączeniem do państwa Wiktora Emanuela II, a Franciszek II Burbon (1859-1860, syn Ferdynanda II) abdykuje.

W marcu gen. Enrico Cialdini (1811-1892) zdobywa ostatni punkt oporu Burbonów, twierdzę w Messynie.

• 13 III 1861 r. - Koniec risorgimento. Wiktor Emanuel II z dynastii sabaudzkiej zostaje królem zjednoczonej Italii (Włochy) ze stolicą w Turynie, a od 1865 r. we Florencji.

Flaga Italii nawiązuje do flagi rewolucyjnej Francji: składa się z trzech pionowych pasów: zielonego, białego i czerwonego. Do roku 1945 w centrum flagi znajduje się herb dynastii sabaudzkiej, czyli biały krzyż na czerwonym polu. W roku 1861 lir (w średniowieczu moneta warta 1 funt srebra, lira od łacińskiego libra) jako oficjalna waluta zastępuje florena (Lombardia, Wenecja), piastrę (Neapol) i lirę (Parma). W 1865 r. Włochy wejdą do Łacińskiej Unii Monetarnej.

Symbolicznym pomnikiem zjednoczenia Italii stanie się monumentalna Galleria Vittorio Emanuele II (1877, projekt architekta Giuseppe Mengoniego) w Mediolanie - pierwszy w świecie tak duży pasaż nakryty szklanym dachem na stalowym szkielecie o wysokości ponad 40 m. Jest to skrzyżowanie dwóch ulic na planie łacińskiego krzyża, a w budynkach znajdują się centra handlowe (domy towarowe).

Dwaj najwięksi wrogowie zjednoczenia Italii, Austria i papież, utrzymują jeszcze władzę nad Wenecją i Rzymem.

• 1861 r. - Papiestwo zaczyna wydawanie po włosku, a potem też w innych językach, dziennika Osservatore Romano.

• 1862 r. - San Marino przyjmuje protektorat Włoch, a z czasem też włoskiego lira, lecz zachowuje autonomię.

• 1862 r. - Wróg papiestwa Garibaldi chce zbrojnie zająć Rzym, ale powstrzymują go Wiktor Emanuel II i minister Urbano Rattazzi, ponieważ w Rzymie stacjonuje francuska armia, a oni chcą uniknąć konfliktu z Francją. Ochotnicy Garibaldiego zostają więc otoczeni przez gen. Cialdiniego na wzgórzu Aspromonte pod Palermo i schwytani. Następujące potem represje zakończy wkrótce ia, która jednak nie obejmie uciekinierów z włoskiej armii, którzy przyłączyli się do rewolty.

Na mocy umowy z Francją zawartej w 1864 r. Rzym ma przejść pod protektorat Włoch, lecz dopiero w 1866 r.

• 1863 r. - Włochy oficjalnie wprowadzają system metryczny.

• 1863 r. - Wycie zwierząt maltretowanych przez Moritza Schiffa, który eksperymentuje na nich we florenckim budynku La Specola wywołuje zbiorowy protest sąsiadów i usunięcie badacza z miasta. Bynajmniej nie chodzi jednak o okrutne traktowanie i cierpienia lub prawa zwierząt, lecz o uciążliwy hałas.

• 1865 r. - Szef policji w Palermo F. A. Gualtiero oficjalnie odnotowuje działalność mafii. Mafia nawiązuje do bractwa Guarduna i Camorry, pierwotnie chroniących wiejskie wspólnoty, ale przede wszystkim jest organizacją bandytów. Po zjednoczeniu Włoch głównie wiejska Sycylia, biedna, zacofana i mówiąca odmiennym dialektem jest wyraźnie dyskryminowana przez Włochów z północy, na co miejscowa mafia odpowiada przemocą. Powstają bandy kierowane przez sycylijskie rody, które policjanci opisują jako elementy jakiejś wielkiej organizacji. W rzeczywistości są one jeszcze niezależne, choć upodabnia je sposób działania, religijność i surowe zasady. Śmiercią karze się nieposłuszeństwo, zdradę (omertà - zmowa milczenia wobec obcych) czy wyłamanie się z rodowej solidarności. Wszystkich obowiązuje vendetta, czyli zasada odwetu; zemsta musi być dokonana nawet po wielu latach i choćby przez rodzinę osoby uznającej się za obrażoną. Wszystkie te tradycje zostaną przeniesione do Ameryki, kiedy ubodzy Sycylijczycy będą emigrować w pierwszej połowie XX w. i stworzą amerykańską Cosa Nostra (Nasza Sprawa).

W Italii zaś w XX w. ukształtują się wielkie organizacje mafijne: Cosa Nostra (Sycylia), Ndrangheta (Kalabria), Camorra (Kampania) i Sacra Corona Unita (Apulia). Wśród bandytów funkcjonuje legenda o rzekomo szlachetnych początkach przestępczej organizacji. Według niej trzej bracia, rycerze Osso, Mastrosso i Carcagnosso z Katalonii, zabili niegdyś gwałciciela swojej siostry i uciekli przed zemstą na wyspę Favignana koło Sycylii. Zapoczątkowali potem trzy gałęzie organizacji broniącej uciśnionych. Osso założył na Sycylii Cosa Nostra pod patronatem św. Jerzego. Mastrosso stworzył w Neapolu Camorrę pod patronatem Madonny. Natomiast Carvagnosso osiedlił się w Kalabrii i pod opieką Michała Archanioła zapoczątkował grupę znaną jako Ndrangheta.

• 1866 r. - Włochy uczestniczą w wojnie prusko-austriackiej po stronie Prus i mimo klęski pod Custozzą otrzymują Wenecję. Zresztą plebiscyt wśród mieszkańców Wenecji pokazuje, że zdecydowana większość chce połączenia z Włochami.

• 1867 r. - Po wyjściu wojsk francuskich Garibaldi podejmuje kolejną próbę podboju papieskiego Rzymu, lecz Francuzi wracają i tłumią rewoltę, a rewolucjonista trafia do niewoli.

• 1867 r. - Powstaje ważny dziennik Gazzetta Piemontese (od 1895 r. jako La Stampa).

• 1870 r. - Wojska Wiktora Emanuela II zajmują Rzym po upadku cesarstwa we Francji. Od 1871 r. miasto jest stolicą Włoch w ich naturalnych granicach określonych przez morze i Alpy.

Oburzony papież ogłasza się więźniem Watykanu, który pozostawiono do jego dyspozycji.

• 1870 - 1952 r. - Maria Montessori, sławna nauczycielka, twórczyni nowej metody kształcenia najmłodszych dzieci nie poprzez dyscyplinę, lecz aktywne myślenie i zabawę.

• 1871 r. - Nieudana próba podboju Tunisu.

• 1873 - 1921 r. - Enrico Caruso najsławniejszy operowy tenor w dziejach muzyki. Od 1903 r. przebywa w Nowym Jorku.

• 1876 r. - Powstaje dziennik Corriere della sera, jedna z najważniejszych gazet Europy.

• 1877 r. - W Parmie powstaje firma produkująca makarony i suche ciastka. W XX w. jako korporacja Barilla będzie jednym z największych producentów żywności na świecie.

• 1878 - 1900 r. - Panuje król Umberto I, syn Wiktora Emanuela II.

Umberto I zostanie zastrzelony przez anarchistę Gaetano Bresciego. Podobno kilka godzin wcześniej śmiertelnie postrzelił się restaurator Umberto z miasta Monza, który był sobowtórem króla, urodził się tego samego dnia, tak samo był odznaczony podczas wojny i również miał syna Wiktora.

• 1878 - 1903 r. - W Watykanie panuje papież Leon XIII.

• 1882, 1887 r. - Włochy zawierają trójprzymierze z Niemcami i Austro-Węgrami przeciw Francji, Wielkiej Brytanii oraz Rosji.

• 1884 - 1920 r. - Malarz Amedeo Modigliani słynący z portretowania kobiet. Za życia nnie sprzedaje ani jednego obrazu: zostanie doceniony dopiero po śmierci.

• 1885 - 1890 r. - Próba podboju Etiopii, zakończona jednak zdobyciem tylko nadbrzeżnej Erytrei.

• 1887 - 1968 r. - Ojciec Pio, zakonnik znany z cudów i krwawiących stygmatów, według jego wyobrażeń odpowiadających ranom Jezusa. Niepokojące dla władz kościelnych (obawiają się mistyfikacji) stygmaty zanikają po śmierci zakonnika.

• Od 1887 r. - Dawny lewicowiec a teraz liberał F. Crispi staje na czele rządu. Inicjuje podboje kolonialne.

• 1889 r. - Powstanie muzeum narodowego w Rzymie. Podczas święta ku czci Giordano Bruno w Rzymie odbywa się wielka antyklerykalna manifestacja przeciw Kościołowi i papiestwu.

• 1892 r. - Powstaje partia socjalistyczna, a w 1897 r. Włoska Partia Republikańska. Nierówności społeczne wywołują bunt ludności wiejskiej na Sycylii (ruch fasci rivoluzionari, 1893) i robotników w Mediolanie (1898).

• 1895 r. - Syn ubogiego rolnika, Luigi Lavazza, zakłada w Turynie sklep. Z czasem opracowuje mieszankę różnych gatunków kaw, co podnosi walory smakowe napoju, a w 1925 r. zaczyna sprzedawać kawę w szczelnych opakowaniach z papieru pergaminowego, dzięki czemu kawa na długo zachowuje swoje właściwości. Kiedy w 1933 r. Luigi odchodzi na emeryturę, jego rodzina zakłada słynną spółkę akcyjną Luigi Lavazza.

• 1895 - 1896 r. - Przegrana wojna z Etiopią. Włochy uznają niepodległość tego kraju.

• 1897 r. - Morderca i członek mafii z Kalabrii Giuseppe Musolino zostaje skazany na dożywotnie więzienie. Po brawurowej ucieczce znowu wpada w ręce policji w roku 1901. Staje się bożyszczem kobiet owiany legendą tego, który zabijał w słusznej sprawie, walczył rzekomo o prawa uciśnionych i pomagał biednym.

• 1899 r. - Giovanni Agnelli zakłada fabrykę samochodów Fiat (Fabrica Italiana Automobile Torino) w Turynie.

W XX w. Fiat, ciągle należący do Agnellich, będzie najpotężniejszą firmą Italii związaną z włoskim rządem. Jednym z najsłynniejszych modeli jest Fiat 2800 Torpedo produkowany od końca lat 1930. w limitowanej serii zaledwie 624 egzemplarzy. Używają go takie osobistości jak Mussolini, Hitler, Franco i papież Pius XII.

• XIX/XX w. - Turystyka staje się jednym z głównych źródeł dochodów. Turyści w Italii przede wszystkim oglądają zabytki, spędzają czas na ciepłych plażach i cieszą się miejscową kuchnią.

• 1900 r. - Po wielkim strajku w Genui rząd przyznaje włoskim robotnikom prawo do strajkowania.

• 1900 - 1946 r. - Panuje król Włoch Wiktor Emanuel III. W uznaniu jego ugodowej polityki wobec Kościoła w 1932 r. zostaje uhonorowany przez papieża Orderem Najwyższym Chrystusa.

• 1903 - 1914 r. - Na Wzgórzu Watykańskim rezyduje papież Pius X.

• 1907 r. - W tajemnicy przed mężem Luisa Spagnoli (1877-1935, umiera na raka), która nauczyła się cukiernictwa od Francesco Buitoniego, zakłada własną firmę cukierniczą pod nazwą Perugina. Rozwija ją mimo I wojny światowej, a po wojnie nawiązuje współpracę i romans z Giovannim Buitonim, synem Francesca. Jej pomysłem jest oryginalna czekoladka znana później pod nazwą Bacio (Całus): oblana twardą czekoladą miękka czekolada z mielonymi orzechami i pojedynczym orzechem laskowym. Bacio zyska ogromną popularność, a Luisa majątek.

• 1907 - 1990 r. - Alberto Moravia, jeden z największych i najbardziej znanych włoskich pisarzy.

• 28 XII 1908 r. - Wielkie trzęsienie ziemi zabija prawie 100 tysięcy Sycylijczyków i burzy Messynę.

• 1911 r. - Powstaje jedna z najbardziej znanych legend o pociągu widmie, który podobno wyrusza z Rzymu do Paryża i znika bez śladu w alpejskim tunelu. Poszukiwania nie wyjaśniają sprawy, a sam pociąg jest odtąd rzekomo widywany w różnych częściach Europy, kiedy jeździ po istniejących lub dawno już zlikwidowanych torach.

Legenda być może zainspirowała S. Grabińskiego do napisania serii fantastycznych opowiadań o kolejowych duchach i szalonych kolejarzach w niesamowitych pociągach (Demon ruchu, 1919).

• 1911 - 1912 r. - Wojna z Turcją o Trypolis zakończona przekształceniem go we włoską kolonię.

• 1913 r. - Powstaje urząd konserwatora przyrody zajmujący się ochroną środowiska naturalnego. Od 1922 r. zaś Włochy tworzą kolejne parki narodowe.

• 1914 - 1918 r. - I wojna światowa.

Początkowo Włochy są neutralne, ale po tajnych rozmowach z Brytyjczykami w kwietniu 1915 r., występują z Trójporozumienia i opowiadają się po stronie Francji i Rosji.

• 1914 - 1922 r. - Na Watykanie panuje papież Benedykt XV.

Jego następcą będzie Pius XI (1922-1939).

• 1919 r. - Na konferencji pokojowej w Paryżu i Rapallo (1920) Włochy otrzymują austriacki Trydent w Tyrolu, Triest i Istrię w Dalmacji.

Benito Mussolini zaczyna faszyzm (fascismo od fascio littorio, rózg rzymskich liktorów symbolizujących rzymskie imperium) jako ruch kombatantów wojny niezadowolonych ze swojej pozycji społecznej. Faszyzm ma przywrócić im znaczenie i zwalczać ruch lewicowy (od 1921 r. istnieje partia komunistyczna, którą kierują Antonio Gramsci i Palmire Togliatti). Temu samemu celowi służy zbliżona katolicka idea korporacjonizmu (rozwijana w encyklice Piusa XI Quadragesimo anno, 1931), zakładającego współpracę wszystkich klas społecznych (solidaryzm klasowy), a negującego walkę klas Marksa. Jednocześnie korporacjonizm odrzuca liberalizm i wolny rynek, głosząc kontrolę państwa nad gospodarką (ten system zyska potem miano socjalizmu państwowego). Prawa jednostki zostają podporządkowane prawu państwowemu.

Co ciekawe, wśród zwolenników faszyzmu znajdują się często wybitni myśliciele, którzy ulegli wizji uporządkowanego życia społecznego, jak choćby filozof Giovanni Gentile (1875-1944).

• 1921 r. - Wielka Brytania likwiduje samorząd na Malcie ze względu na rosnące wpływy faszystów. Przywróci go w 1939 r.

• 1922 r. - Na zjeździe faszystów w Neapolu Mussolini zapowiada marsz na Rzym i przejęcie władzy.

Przestraszony Wiktor Emanuel III powierza mu stanowisko premiera. Mussolini wprowadza zasady korporacjonizmu, które w połączeniu z katolicyzmem staną się podstawą prawicowych, katofaszystowskich dyktatur także w Hiszpanii i Portugalii.

• 1922 r. - W zachodnich Alpach powstaje pierwszy włoski park narodowy Gran Paradiso na miejscu istniejącego tam od 1856 r. rezerwatu myśliwskiego. Gran Paradiso znajduje się na granicy i tworzy całość z francuskim parkiem narodowym Vanoise.

• 1922 - 1924 r. - Na polecenie Mussoliniego powstaje betonowa autostrada łącząca Mediolan i Varese. Jest to początek sieci 1400 km autostrad, jaka pokryje północne Włochy do II wojny światowej.

Okazuje się, że system totalitarny sprzyja realizacji tak wielkich przedsięwzięć, ponieważ nie dopuszcza dyskusji i konkurencji, które spowalniają lub wręcz blokują projekty wykraczające poza interesy pojedynczych firm. Poza tym są wolne od ograniczeń czasowych związanych z wyborami, kiedy nowy parlament i nowy rząd mogłyby zmienić plany swoich poprzedników.

• 1922 - 1968 r. - Na wyspie Poveglia, która od początku XX w. była miejscem kwarantanny chorób zakaźnych działa szpital dla ludzi z zaburzeniami psychicznymi. Pacjenci są poddawani okrutnym procedurom i eksperymentom przypominającym tortury a nie medycynę. Lekarzt odpowiedzialny za te praktyki popada w szaleństwo i podobno popełnia samobójstwo. Po zamknięciu szpitala wyspa pozostaje niezamieszkana i niedostępna dla turystów odwiedzających pobliską Wenecję. Zyskuje za to opinię miejsca nawiedzonego, o czym mają świadczyć opowieści o duchach ofiar dżumy i niedawnych medycznych eksperymentów.

• 1924 - 1937 r. - Na polecenie Mussoliniego trwa osuszanie Bagien Pontyjskich, które od starożytności są siedliskiem malarii. Potężne pompy usuwają wodę do morza, a miejsce bagien zajmują pola uprawne.

Wcześniejsze próby były nieskuteczne. Już Rzymianie częściowo osuszyli mokradła, lecz po upadku Rzymu bagna wróciły. Później prace melioracyjne próbowali prowadzić papież Marcin V w XV w. i Leon X w XVI w. według niezrealizowanego projektu Leonarda da Vinci.

• 1926 r. - Ustawy wyjątkowe likwidują partie polityczne, oprócz faszystowskiej, realizując zasady totalizmu Mussoliniego. Gramsci trafia do więzienia po nieudanym zamachu komunistów na Mussoliniego.

• 1929 - 1933 r. - Światowy kryzys gospodarczy widoczny także we Włoszech ułatwia faszystom pozyskanie zwolenników dzięki obietnicom zaprowadzenia porządku i zapewnienia wszystkim pracy.

• 1929 r. - Faszystowskie Włochy restytuują Watykan pod nazwą Państwa Kościelnego (najmniejsze powszechnie uznane mikropaństwo o powierzchni 44 ha z ok. 1000 obywateli) jako monarchii autorytarnej (brak konstytucji, papież łączy władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądową). Mussolini przekazuje też Watykanowi część pieniędzy z włoskiego banku narodowego jako bezzwrotną dotację. Wdzięczny papież Pius XI ogłasza Mussoliniego człowiekiem, który „rozumie bożego ducha”. Co ciekawe, sam Mussolini, choć pochodzi z katolickiej rodziny, nie jest chrześcijaninem, a wierzy w okultyzm i magię. Jednak oficjalnie popiera Kościół katolicki jako ważny czynnik wzmacniający władzę faszystów.

Pius XI zakłada Akcję Katolicką (encykliki Ubi arcano Dei, 1922; Rerum omnium, 1923), ponadnarodową organizację świeckich, mającą podporządkować Kościołowi politykę, prasę i życie społeczne poszczególnych krajów. Temu celowi służą też watykańska gazeta Osservatore Romano i prowadzone przez jezuitów Radio Watykańskie (zorganizowane przez G. Marconiego, 1931).

• Od 1932 r. - W trakcie rozbudowy i unowocześniania tras komunikacyjnych w Rzymie Forum Romanum zostaje uznane za park archeologiczny i zabytek świadczący o przeszłości Italii.

• 1933 r. - Włochy należą do Paktu Czterech, który rości sobie prawo do kierowania Europą.

• Od 1934 r. - Polityka silnej ręki i korporacjonizm pozwalają Mussoliniemu rozwinąć gospodarkę, a przynajmniej przeprowadzić spektakularne zmiany, często o fasadowym charakterze. W rzeczywistości bowiem rząd ukrywa prawdziwy stan włoskiej gospodarki, której wydajność pod władzą faszystów spadła o połowę w porównaniu do stanu sprzed faszyzacji Włoch. Ludność widzi jednak wielkie budowy, jak choćby autostrady, i słyszy o projektach mających pokazywać rosnącą potęgę kraju, na przykład rozbudowa armii. Największą firmą współpracującą z faszystami jest Fiat, ale jego produkcja ma służyć przede wszystkim przemysłowi zbrojeniowemu, więc w niewielkim stopniu przyczynia się do realnego rozwoju gospodarki.

• 1935 - 1936 r. - Włochy podbijają Etiopię, stając się nową potęgą na Bliskim Wschodzie i nad Oceanem Indyjskim.

Włoski rząd podpisuje pakt polityczny (1935) i wojskowy (1936, 1939) z Niemcami, a potem Włosi uczestniczą w interwencji w Hiszpanii. W 1940 r. do paktu przystąpi jeszcze Japonia (oś Berlin-Rzym-Tokio).

• 1938 r. - Psychiatra Ugo Cerletti wprowadza elektrowstrząsy do leczenia (w istocie uszkodzenia mózgu) ludzi zwanych chorymi umysłowo. Barbarzyńska metoda przez kilkadziesiąt lat będzie stosowana w medycynie oraz jako tortura.

• 1939 r. - Włochy podbijają Albanię.

• 1939 r. - Enzo Ferrari zakłada fabrykę w Maranello (rejon Modeny). Od 1947 r. produkuje sportowe samochody marki Ferrari, które w następnych latach będą jednymi z najlepszych na torach wyścigoowych.

• 1940 - 1943 r. - Włochy uczestniczą w II wojnie światowej po stronie Niemiec.

Jest to realizacja idei Mussoliniego i jego zięcia, a zarazem ministra spraw zagranicznych, hrabiego Galeazzo Ciano, aby pod wodzą faszystów zbudować nowe imperium rzymskie obejmujące basen Morza Śródziemnego.

Włochy, panujące już nad Etiopią i Albanią, podbijają północną Libię (1941), lecz są w istocie słabe. Kiedy włoska armia okazuje się mało skuteczna na froncie, a sojusznicze Niemcy coraz wyraźniej zbliżają się do ostatecznej klęski, Wielka Rada Faszystowska obala i więzi Mussoliniego (lipiec 1943 r.). Natomiast nowy rząd premiera Pietro Badoglio zaczyna tajne rozmowy z aliantami o wycofaniu się z wojny. Wtedy jednak Niemcy wkraczają do północnych i środkowych Włoch i rozbrajają armię Badoglio. Niemieccy spadochroniarze Skorzennego w brawurowej akcji uwalniają Mussoliniego, który ogłasza powstanie faszystowskiej republiki zależnej od Hitlera.

Galeazzo Ciano, który opowiedział się za Badoglio ucieka do Niemiec, ale Hitler oddaje go Włochom. Egzekucja hrabiego odbywa się w Weronie, lecz jest przeprowadzone tak nieudolnie, że mimo pięciu postrzałów skazaniec musi być dobity strzałem z bliska w głowę.

Co ciekawe, kierujący firmą Fiat Agnelli, mimo że jego fabryki produkują dla rządu, potajemnie wspiera antyfaszystowskich partyzantów, ryzykując rozstrzelanie.

W akcie zemsty za zdradę Niemcy dokonują ataku biologicznego: wpompowują morską wodę na osuszone dawne Bagna Pontyjskie, a potem niszczą pompy. To wywołuje gwałtowny wzrost populacji komara Anopheles i epidemię malarii. W ciągu następnych trzech lat na malarię zapada ok. 100 tysięcy osób. Pompy osuszające bagna wznowią pracę po kilku latach.

Amerykańska armia dokonuje lądowania na Sycylii, zaskakując Niemców, którzy sądzili, że atak nastąpi raczej w rejonie Grecji. Za namową Luciano sycylijska mafia wspomaga amerykańską inwazję, co zapewni jej broń i wpływy również po wojnie.

Po wkroczeniu Eisenhowera do Rzymu (1944) papież Pius XII (1939-1958) próbuje nakłonić go do porozumienia z Mussolinim, aby uratować faszystowskiego przywódcę, ale Amerykanin odmawia.

W 1945 r. wybucha powstanie na północy. W całych Włoszech dochodzi do linczów na faszystach (20 tysięcy ofiar). Mussolini i jego kochanka zostają schwytani przez partyzantów i zabici w Mediolanie podczas ucieczki do Szwajcarii. Ich zwłoki zostają powieszone i wystawione na pośmiewisko. Po wkroczenia aliantów ciało dyktatora trafia do anonimowego grobu, gdzie pozostanie jedenaście lat.

• 1944 r. - Włoscy komuniści i socjaliści zawierają sojusz, który zaczyna ich wielką polityczną karierę.

• 1945 - 1946 r. - Włochy przekształcają się w republikę po abdykacji Wiktora Emanuela III, referendum i abdykacji Umberto II (1946, syn Wiktora Emanuela III). Oznacza to zarazem koniec dynastii sabaudzkiej.

Włochy oddają tereny odebrane Jugosławii i Francji, wycofują się z Albanii, Grecji, Etiopii i Libii. Kobiety uzyskują prawa wyborcze (1945).

Odbudowuje się gospodarka. Współpracujący z faszystami Agnelli zostaje usunięty z kierownictwa Fiata, lecz firma przestawiona z produkcji wojennej na produkcję samochodów dynamicznie się rozwija W Modenie Enrico Ferrari zakłada fabrykę samochodów wyścigowych (w 1988 r. przejęta przez Fiata). Zaczyna się ruch turystyczny: zabytki, narciarstwo w Alpach, liczne plaże jak Riwiera (od francuskiego rivière - rzeka) Włoska nad Morzem Liguryjskim i Szmaragdowe Wybrzeże na Sardynii.

Narasta konflikt liberalno-demokratycznej uprzemysłowionej północy i klerykalno-mafijnego rolniczego południa. Mieszkający na Sycylii Charles „Lucky” Luciano (Salvatore Lucania, 1897-1961) wydalony z USA w 1946 r. zaczyna handel narkotykami.

Rośnie zagrożenie ze strony prosowieckich komunistów. Już od 1948 r. Rosjanie i Czesi finansują i szkolą terrorystów, aby destabilizować włoskie państwo poprzez organizacje Volante Rossa i Czerwone Brygady.

• 1946 r. - Działający w północnowłoskim miasteczku Alba cukiernik Pietro Ferrero wraz z bratem Giovannim rozwija masową produkcję słodyczy, o które trudno w kraju wyniszczonym przez wojnę. Pierwszym produktem jest czekolada orzechowa do smarowania (przodek Nutelli wytwarzanej z kakao, orzechów laskowych, oleju palmowego, mleka i waniliny). Firma Ferrero rozwija się gwałtownie pod zarządem Michele Ferrero, syna Pietra. Pod koniec XX w. firma staje się jednym ze światowych potentatów cukierniczych, a najbardziej jest znana z wyrobów czekoladowych.

• 1947 r. - Malta uzyskuje autonomię w obrębie Wielkiej Brytanii. Stolicą jest La Valetta, a godłem państwa krzyż joannitów zwany teraz krzyżem maltańskim.

• 1947 r. - Firma Lamborghini z siedzibą w Sant’Agata Bolognese w prowincji Bolonii zaczyna produkcję traktorów. Od 1963 r. buduje samochody uznawane za jedne z najlepszych na świecie.

• 1948 - 1952 r. - Włochy uczestniczą w Planie Marshalla, co znacząco osłabia wpływy Sowietów na Półwyspie Apenińskim. Stalin bowiem chciał wykorzystać powojenną biedę i niezadowolenie Włochów, żeby wywołać komunistyczną rewoltę, lecz to się nie udało.

• Od 1952 r. - Włochy należą do Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, która przekształci się potem w Europejską Wspólnotę Gospodarczą (1958), a następnie w Unię Europejską.

• 1954 r. - Dwa brytyjskie samoloty Comet rozpadają się w powietrzu po starcie z Rzymu, co wywołuje krótkotrwałą panikę wśród pasażerów brytyjskich linii lotniczych. Po usunięciu wad konstrukcyjnych samoloty Comet będą używane do 1968 r., w końcu ustępując skonstruowanemu w USA odrzutowcowi Boeing 707.

• 1955 r. - Uruchomienie metra w Rzymie.

Następne włoskie sieci metra powstaną w Mediolanie (1964), Genui (1990), Neapolu (1993), Katanii na Sycylii (1999), Turynie (2006) i Brescii (2013).

• 1956 r. - Zwłoki Mussoliniego zostają przeniesione z Mediolanu do krypty w Predappio w północnych Apeninach, gdzie się urodził. Wódz cieszy się szacunkiem wielu Włochów, a jego grób jest odwiedzany przez tysiące neofaszystów.

• 1957 r. - Na zjeździe w Palermo szefowie sycylijskiej mafii do tradycyjnej spekulacji ziemią i rozbojów oraz czerpania dochodów z prostytucji dodają handel narkotykami.

Mafia zorganizowana w hierarchiczną strukturę z przewodzącym jej capo di tutti capi (szef wszystkich szefów) zdobywa wpływ na rząd i współpracuje z politykami (zwłaszcza z chadecją) oraz papiestwem. Szerzy terror wobec nieposłusznych wyrażający się liczbą ofiar. Na przykład w 1947 r. pod Palermo zostaje zabitych 11 osób, w 1969 r. w Mediolanie 14 osób, w 1974 r. w Brescii ginie 8 osób i rannych jest ok. 100, a w 1980 r. w Bolonii giną 82 osoby. Mafia kontroluje ok. 90% sycylijskiego rolnictwa i ponad 50% przemysłu. Nie dziwi więc fakt, że komisja antymafijna powołana w 1963 r. nie potrafi zlikwidować tej organizacji.

• 1958 - 1963 r. - Papież Jan XXIII próbuje modernizować Kościół katolicki, lecz następni papieże zablokują większość rozpoczętych reform.

• Od 1960 r. - Turyn staje się największym centrum satanizmu w Europie.

Rozwijają się liczne organizacje satanistów: bardzo bliska koncepcjom La Veya i nawiązująca do Crowleya Chiesa di Satana (od 1960 r.); Bambini di Satana (znani z niszczenia cmentarzy); w Trieście Jod Astrum Aureum (ofiary z ludzi i zwierząt, magia); w Genui Figli di Astaroth; w Rzymie Confraternita Luciferiana oraz dziesiątki innych grup we Włoszech i w całej Europie.

• 1962 r. - Powstaje państwo Malta ze stolicą w La Valetta (nazwa na cześć obrońcy wyspy z XVI w.).

Malta należy do Commonwealth, od 1964 r. jako monarchia (panująca Elżbieta II). Podstawą gospodarki jest turystyka (ponad 1/3 dochodu), rybołówstwo i hodowla owiec. Ludność posługuje się językiem maltańskim oraz dialektem włoskiego, lecz praktycznie wszyscy mówią też po angielsku. Obowiązuje też angielski lewostronny ruch na drogach.

• 1963 r. - We włoskich Dolomitach na północ od Wenecji dochodzi do katastrofy związanej z najwyższą na świecie (264,6 m) tamą zbudowaną na rzece Vajont w latach 1956-1961. Konstruktorzy tamy zlekceważyli fakt, że bardzo strome zbocza doliny tworzą wapienie i dolomity poprzekładane łupkami. W takich skałach są możliwe zjawiska krasowe oraz powstawanie osuwisk na warstwach łupków. Po silnych wrześniowych deszczach w 1963 r. namoknięte zbocza powyżej zbiornika zaczynają się powoli osuwać, a 6 października o godzinie 22³⁹ ok. 250 milionów m³ skał, ziemi i drzew z prędkością niemal 100 km/h uderza w wodę powyżej tamy. Powstają dwie fale. Jedna cofa się w górę rzeki niszcząc tam małe osady, a druga przelewa się nad tamą i spływa w dół. Fala wysokości ok. 70 m pędzi wąską doliną, niszcząc miasteczka Pirago, Rivalta, Villanova, Fae i Longarone. W katastrofie ginie 1917 osób. Tama pozostaje prawie niezniszczona, lecz zbiornik przed nią zapełnia skalny gruz do wysokości 175 m. a rzeka zmienia bieg omijając tamę.

• 1966 r. - Powstaje Benetton, wielka włoska firma handlowa, która szybko staje się potentatem na międzynarodowym rynku mody. Korzenie firmy sięgają roku 1955, kiedy rodzeństwo Luciano, Giuliana i Gilbert zaczęli w Treviso wyrabiać ciepłe i eleganckie swetry.

• Od 1970 r. - Mimo politycznych zawirowań i częstych zmian rządu gospodarka się rozwija, a Włochy stają się gospodarczą potęgą.

Włochy są wielkim producentem rolnym. Na przykład w 1989 r. tworzą pierwszą fermę trufli (Tuber melanosporum), dotychczas zbieranych wyłącznie ze stanu naturalnego. Jest to możliwe dzięki pracom naukowca L. Mannozoni Torrini.

Utrzymuje się jednak różnica między bogatymi północnymi Włochami, które mentalnie są bliskie Niemcom i Francji oraz południowymi, gdzie dominują ubożsi, konserwatywni rolnicy. Południowcy są zwykle oskarżani o niezdolność do pracy i lenistwo.

• 1974 r. - Malta ogłasza się republiką, odrzucając formalny związek z monarchią brytyjską.

• 1986 - 1987 r. - Sędzia Giovanni Falcone (1939-1992) doprowadza do procesu sądowego mafii w Palermo.

Były mafioso T. Buscetta (świadek koronny) ujawnia, że chadecki premier G. Andreotti współpracował z mafią i kazał zamordować dziennikarza. Do więzienia trafia 338 bandytów, a przemyt narkotyków z Ameryki maleje, lecz mafia nadal pozostaje potęgą, między innymi dzięki poparciu ze strony skrajnie prawicowej partii Forza Italia. Falcone zaś zginie w zamachu na jego samochód.

• Od 1998 r. - Niegdyś najpotężniejsza włoska firma Fiat popada w kryzys, co jest związane z konkurencją oraz ze spadkiem jakości produkowanych samochodów.

• Koniec XX w. - Wewnętrzne konflikty, problemy z imigrantami i spory polityczne sprzyjają ruchom skrajnym, w tym zwolennikom faszyzmu, którzy odwołują się do Mussoliniego. Argumentują, że faszystowska idea była w gruncie rzeczy dobra dla narodu i wiary katolickiej, a zgubił ją niewłaściwy sojusz z Hitlerem. Na tej fali do włoskiej polityki wchodzi Alessandra Mussolini, wnuczka dyktatora.

• XX/XXI w. - Wenecja staje w obliczu zagłady spowodowanej zapadaniem się dna laguny i wzrostem poziomu morza. Na XVII-wiecznych obrazach powierzchnia wody w Wenecji znajdowała się o ponad metr niżej w stosunku do stanu z początków XXI w. W dodatku pod koniec XX w. globalne ocieplenie przyspiesza tempo podnoszenia się wody. Powstaje projekt oddzielenia Wenecji od Adriatyku za pomocą tamy utrzymującej niższy poziom wody w mieście.

• 2002 r. - Włochy przyjmują euro.

• 2004 r. - Mieszkańcy północnosycylijskiego miasteczka Canneto di Caronia muszą na 5 miesięcy opuścić swoje domy. Jest to rezultat serii samoistnych pożarów instalacji elektrycznej (nawet po odłączeniu prądu w całej miejscowości). Badania nie wykazują zależności między wybuchami ognia a aktywnością Etny, budową geologiczną podłoża, polem elektromagnetycznym czy nawet domniemanymi obserwacjami UFO.

• 2004 r. - Malta wstępuje do Unii Europejskiej, a w 2008 r. przyjmuje euro.

• Ok. 2010 - 2016 r. - Recesja gospodarcza związana ze światową dekoniunkturą, nadmiernymi, kosztownymi świadczeniami socjalnymi i niestabilną sytuacją polityczną. Imigracja z Afryki północnej wywołuje sprzeciw dużej części Włochów i przekłada się na rosnącą popularność ugrupowań prawicowych i nacjonalistycznych. Ujawnia się też tradycyjna animozja między lepiej rozwiniętymi i bogatszymi Włochami północnymi, gdzie dominuje przemysł oraz rolniczymi, konserwatywni Włochami południowymi. Na północy pojawiają się koncepcje podziału Włoch na dwa państwa.

• 2020 r. - Pandemia Covid-19 powoduje zamknięcie wszystkich firm i instytucji na kilka tygodni. W rezultacie włoska gospodarka popada w kryzys, który dodatkowo spotęguje wzrost cen po napaści Rosji na Ukrainę w 2022 r.

← Italia, Ligurowie, Italikowie, Retowie, Etruskowie i RzymIberowie, Tartessos i Baskowie →