Epoka Cin (Ts’ing, Qing)
- 1644 r. - Wierny Mingom generał Wu Sangui (1612-1678) nie uznaje władzy nowej dynastii Szun, czym prowokuje atak dwustutysięcznej armii Li Tzu-cz’enga. Wtedy zwraca się po pomoc do Mandżurów i otwiera im bramy twierdzy Szanhaiguan na wschodnim krańcu Wielkiego Muru. Mandżurowie (od sposobu organizacji armii zwani qiren - ludzie chorągwi) i Wu Sangui rozbijają Li Tzu-cz’enga. Mandżurski wódz Fulin wkracza do Pekinu i ogłasza się cesarzem Szun Czy (1644-1661), założycielem dynastii Cin. Pokonanym Chińczykom narzuca golenie przodu głowy i noszenie warkocza z tyłu na modłę mandżurską.
Wu Sangui zostaje księciem, praktycznie samodzielnie rządzącym południowo-zachodnimi Chinami.
Mingowie zaś w Nankinie wciąż walczą z barbarzyńcami, a na Tajwanie zwolennicy Mingów nie uznają nowej dynastii i proszą Portugalczyków z Makao o armaty (Chińczycy, choć wynaleźli proch i mają brąz, nie odlewają armat).
Przełożony Shaolin uznaje nową władzę, lecz część mnichów odchodzi i zakłada nowy Shaolin w prowincji Fukien. Według tradycji w 1674 r. pożar niszczy stary klasztor (dla zwolenników Mingów jest to symboliczna kara za zdradę).
Wielki Mur Chiński zaś ostatecznie traci znaczenie militarne. Będzie odtąd niszczał (do ok. 2000 r. przetrwa tylko 1/3 całego Muru), a okoliczni chłopi używają go jako źródła budulca. W XX/XXI w. stanie się turystyczną atrakcją jako największa na Ziemi budowla stworzona przez człowieka (przynajmniej do XX w.).
- 1644 - 1659 r. - Polski jezuita Michał Boym jest w Chinach misjonarzem.
Jako pierwszy tłumaczy na łacinę cały tekst Kamienia z Singanfu i zaczyna sinologię, czyli naukę o Chinach: opisuje geografię kraju, roślinność i kulturę i opracowuje atlas Chin.
- 1647 r. - Mandżurowie proponują Iquanowi współpracę, aby go potem podstępem uwięzić w Fuczou.
W 1661 r. Iguan zostaje stracony przez poćwiartowanie. Na czele piratów staje wtedy Czeng Czing, syn Iquana i Japonki Tagawy (popełniła samobójstwo w 1647 r. po uwięzieniu Iquana), która go wychowała w Hirado. Czeng Czing (znany też jako Kochinga, Coxinga, Cotsen, Quoysim, Maroto, Pompoan) rządzi częścią Chin, ma wielką flotę, porty, 50 tysięcy kawalerii i 70 tysięcy piechoty. Nadal popiera Mingów (stanie się potem symbolem wierności). W 1659 r. z wielką armią najeżdża Chiny i jest nawet bliski pokonania Mandżurów.
Ostatecznie jednak Mandżurowie zwyciężają, wykorzystując pijaństwo mało zdyscyplinowanej armii Czeng Czinga. Gdyby nie to, dynastia Ming prawdopodobnie wróciłaby na tron. Co prawda, Czeng Czing ostatecznie rozbija mandżurską flotę płynącą na Quemoy (1659), lecz nie potrafi już uratować Mingów.
Druga połowa XVII w. - Okres aktywności Pu Songlinga (1640-1715), jednego z największych chińskich pisarzy, który krytycznie pokazuje realia życia i sposób myślenia w początkach epoki Cin. Pu Songling wywodzi się z ubogiej rodziny kupców i wieśniaków, a jego przodkowie przybyli niegdyś z zachodniej Azji. Mając dziewiętnaście lat zdaje egzamin na najniższy stopień naukowy, co pozwala mu pracować jako nauczyciel. Dopiero w wieku 72 lat udaje mu się zdać egzaminy na urzędnika. Przez całe życie pisze, a sławę przynosi mu obszerny zbiór opowieści fantastycznych.
1651 r. - Cesarz wysyła M. Boyma do Europy, aby uzyskać wsparcie moralne i ewentualnie realne w postaci broni lub pomocy wojskowej. Boym udaje się na dwór papieski i dociera do kilku dworów innych krajów, lecz pomocy nie uzyskuje. Po kilku latach wraca do Chin, gdzie tymczasem siły cesarza zostały zepchnięte do prowincji Junnan i odcięte od reszty kraju. Mimo wysiłków Boym nie potrafi przedrzeć się przez mandżurską blokadę. Umiera wycieńczony przez choroby, wysiłek i nadmierną pracę.
1651 r. - Rosjanie budują twierdzę Ałbazin nad Amurem, co wywołuje niezadowolenie Mandżurów.
1661 r. - Czeng Czing zajmuje holenderski Tajwan, zdobywając Zamek Zeelandii broniony przez F. Coyetta.
Jako pirat-król Tajwanu umiera w 1662 r. Zostanie uznany za bóstwo przez Chińczyków (1875) i Japończyków (1898).
- 1661 - 1722 r. - Panuje syn Fulina cesarz K’ang Si (Kangxi a po mandżursku Elche Taifin, co oznacza Niezmącony Spokój). Stabilizuje władzę mandżurskiej dynastii.
W ramach mandżuryzacji kultury zakazuje krępowania stóp dziewczynkom (1671-1675), lecz opór dworu zmusza go w końcu do rezygnacji z tego pomysłu.
Jednym z doradców cesarza jest flamandzki misjonarz-jezuita Ferdinand Verbiest. Zdobywa zaufanie władcy, kiedy na jego życzenie sprowadza do Chin lekkie armaty mające służyć do walki z buntownikami. Verbiest słynie też jako konstruktor zegarów wodnych i pojazdu, którym porusza się po Pekinie; według świadków ma on być napędzany parą. Na polecenie cesarza Verbiest organizuje chińską siatkę szpiegowską w Rosji.
O K’ang Si krążą opowieści przypominające Haruna ar-Raszida. Według jednej z nich cesarz zwykł wędrować w przebraniu człowieka z ludu. Podczas jednej z takich wycieczek zjadł obiad w pewnej karczmie i dopiero wtedy odkrył, że zapomniał pieniędzy. Karczmarz, nie wiedząc, z kim ma do czynienia, próbował go oszukać, zamiast pieniędzy żądając ubrania, którego wartość wielokrotnie przewyższała dług. W końcu pomógł cesarzowi jeden z posługaczy oberżysty. Po powrocie do pałacu K’ang Si uczynił posługacza naczelnikiem miasta, a oberżystę skazał na wygnanie. Wprowadził też prawo mówiące, że klient może zjeść w oberży na kredyt, lecz jest zobowiązany do zapłaty w późniejszym terminie.
- Do 1662 r. - Dynastia Ming rządzi w Nankinie dopóki Mandżurowie nie podbiją również tego miasta.
Zamieszki i bandy rabusiów nadal niepokoją wiele prowincji. Powstają tajne organizacje (bractwa, zapowiedź triad) mające na celu likwidację mandżurskiej dynastii. Ich ideologia opiera się na symbolicznej jedności trzech elementów: nieba, ziemi i człowieka oraz na sztuce walki kung-fu. Najsławniejsze będzie stowarzyszenie Hung Mun z Shaolin (Siu Lam) w prowincji Fukien.
1673 - 1681 r. - Wu Sangui organizuje bunt wielmożów z południowych Chin spowodowany próbą centralizacji władzy przez Mandżurów. Wu Sangui opanowuje kraj aż do Jangcy i krótko przed śmiercią ogłasza się cesarzem w Hengzhou (1678). Potem panuje jego wnuk Wu Szifang, lecz ostatecznie ulega interwencyjnym siłom mandżurskim (1680).
1677 r. - Cesarz K’ang Si nie zapomina o swoich mandżurskich korzeniach, czego wyrazem jest wysłanie dostojnego Umuny (inne formy tego imienia toUmune lub Umene) w imieniu cesarza na świętą Białą Górę szamanistów. Dworzanin składa tam ofiary i modli się do duchów w imieniu swego władcy.
Do 1683 r. - Władający Tajwanem wnuk potężnego pirata Czeng Czinga poddaje wyspę Chinom i otrzymuje tytuł księcia.
27 VIII 1689 r. - Traktat podpisany w Nerczyńsku, na mocy którego Rosjanie muszą opuścić fort Ałbazin nad Amurem, a granica rosyjsko-chińska ma przebiegać wzdłuż rzek Argun i Gorbica oraz Gór Stanowych.
1690 r. - W Pekinie powstaje Kościół Niepokalanego Poczęcia, główny dla chińskich chrześcijan.
1690 - 1697 r. - Niepokoje w Mongolii pozwalają Chinom podbić ten kraj.
XVII/XVIII w. - Szanghaj staje się wielkim ośrodkiem przemysłu tekstylnego.
XVIII w. - Rozwój dziesiątków, a potem setek triad, tajnych organizacji przestępczych. Powstały do walki z obcą dynastią, lecz teraz wymuszają haracz, rabują, organizują prostytucję, przemyt narkotyków i inne przestępcze przedsięwzięcia.
1703 r. - Cesarz K’ang Si zaczyna budować pałac w chłodniejszym Chengde jako stolicy letniej. Otoczy go 8 lamaistycznych świątyń, a klasztor Putuo Zongcheng (zbudowany w latach 1767-1771) będzie repliką tybetańskiej Potali.
Od 1709 r. - Na północy Tajwanu osadnicy chińscy przeważają kulturowo i liczebnie nad miejscowym plemieniem Ketagalan. Chińscy przybysze zakładają miasto Tajpej.
1716 r. - Powstaje największy w tym czasie słownik języka chińskiego Kang Xi Zidian.
1720 r. - 13 wielkich rodzin kupieckich z Kantonu tworzy stowarzyszenie kohong: otrzymują monopol na handel zagraniczny i pobierają cło dla cesarza. Ten stan utrzyma się do 1854 r.
1722 - 1735 r. - Panuje cesarz Jung Czeng (syn K’ang Si).
1724 - 1764 r. - Tsao Xueqin (Cao Xueqin), wybitny pisarz. Przedwcześnie umiera z niedożywienia związanego z ciężką chorobą.
1727 r. - Traktat z Rosją ustala granice obu państw i reguluje handel.
1729 r. - Cesarz oficjalnie zakazuje importu opium.
1731 r. - Trzęsienie ziemi w Pekinie zabija ok. 100 tysięcy ludzi.
1736 - 1796 r. - Panuje cesarz Cz’ien Lung (Qianlong). Jest to okres największej terytorialnej ekspansji Chin. Wzrasta liczba ludności, rozwijają się dyplomatyczne kontakty z zagranicą oraz handel zarówno lądowy, jak i morski. Kwitnie przemysł porcelanowy, lecz masowa produkcja nie sprzyja jakości; w XIX-XX w. przeciętny poziom artystyczny chińskiej porcelany będzie wyraźnie niższy.
Na rozkaz rozmiłowanego w wiedzy cesarza w Pekinie powstaje ogromna biblioteka. Z drugiej strony tradycja głosi, że ten sam cesarz jest okrutnym i bezwzględnym władcą, który kazał zamordować swojego ojca i organizuje specjalny oddział ślepo posłusznych mu wojowników kung-fu.
Wielkie wpływy zdobywa Ho Szen, bliski doradca cesarza, który uważa go za inkarnację jego ukochanej konkubiny. Bliskie relacje Ho Szena z władcą pozwalają mu zgromadzić ogromny majątek obejmujący z czasem 42 banki, wiele lombardów i sklepów. Skorumpowany cesarski doradca bierze pieniądze za popieranie określonych decyzji i wpływanie na decyzje władcy. Nie dziwi więc, że Ho Szen budzi strach i jest w równym stopniu podziwiany, co nienawidzony.
1738 - 1801 r. - Czang Hsüeh-czeng, wielki chiński historyk.
1743 r. - Świątynia Dażongsi otrzymuje wielki (7 m wysokości, 46,5 tony) dzwon. Słychać go w promieniu 50 km.
1753 r. - Cesarska armia po ciężkiej walce niszczy klasztor Shaolin w Fukien, który jest ośrodkiem antyrządowych spisków i miejscem szkolenia wojowników doskonale obeznanych z kung-fu.
1753 r. - Rząd nakłada podatek na importerów wszelkich dóbr, dzięki czemu może czerpać zyski również z handlu indyjskim opium. To jednak oznacza, że szkodliwy narkotyk nadal będzie wyniszczał Chiny.
1755 - 1757 r. - Podbój Dżungarii na zachodzie (wschodni Turkiestan).
1767 - 1769 r. - Chińska kampania w Birmie zmusza to państwo do uznania się za wasala Chin w 1788 r.
1774 r. - Antymandżurskie powstanie tajnego stowarzyszenia Biały Lotos (oczekują rychłego końca świata).
1790 r. - Chińska wyprawa przeciw Gurkhom w Nepalu.
1793, 1816 r. - Brytyjczycy bezskutecznie próbują uzyskać przywileje w handlu z Chinami. Jednocześnie jednak w portach istnieją gildie (stowarzyszenia, na przykład Kohong w Kuangczou od 1755 r.) kupców chińskich, mających pozwolenie na handel z zamorskimi barbarzyńcami. Mimo dostrzegalnej technologicznej wyższości Europejczyków i Amerykanów, mieszkańcy Chin, łącznie z arystokracją, uparcie kultywują wiarę we własną przewagę kulturalną i intelektualną. Nie chcą przyjąć do wiadomości, że chińska nauka, technika i szkolnictwo, choć niegdyś rzeczywiście przodujące, stały się skostniałym przeżytkiem. Chińscy intelektualiści dysponują wiedzą nieprzydatną we współczesnym świecie, chińska sztuka jedynie powiela dawne formy, a izolacjonizm tym bardziej pogłębia chińskie zacofanie.
Z drugiej jednak strony niektóre zachodnie wynalazki są akceptowane, na przykład kalendarz, kartografia (mapa świata Mo Yi Tonga z 1763 r.) i matematyka.
1793 - 1795 r. - W prowincjach Syczuan, Hunan i Kueiczou (Guizhou) wybucha powstanie Białego Lotosu przeciw urzędnikom, a zwłaszcza poborcom podatków. Jest to początek osłabiania gospodarki i kryzysu państwa.
1796 - 1820 r. - Panuje cesarz Czia Cz’ing (syn Cz’ien Lunga). Jednym z pierwszych jego posunięć jest nowy zakaz importu opium (1796). Nowy cesarz przerywa też karierę wszechwładnego Ho Szena: pozbawia go urzędów, odbiera majątek i skazuje na śmierć. W akcie łaski cesarz pozwala Ho Szenowi powiesić się na jedwabnym sznurze.
1796 - 1804 r. - Powstanie chłopów w północnych Chinach wywołane przez organizację Biały Lotos.
1798 - 1872 r. - Jang Lu-czan, wielki reformator tai-czi, które wkrótce stanie się narodowym sportem Chin.
Od XVIII/XIX w. - Za sprawą Brytyjczyków opium staje się głównym narkotykiem i największą klęską Chin.
Brytyjczycy kupują chińskie towary, zwłaszcza herbatę, jedwab i porcelanę (zwaną kantońską, produkowaną wyłącznie na eksport), ale nie mają czego sprzedawać. To oznacza odpływ pieniądza do Chin, więc Brytyjczycy chcą zrównoważyć ujemny bilans handlowy za pomocą opium. Co prawda cesarz zakazuje importu opium, lecz rozwija się przemyt, osiągający w tym czasie 120 ton rocznie.
XIX w. - Nadmorska miejscowość Beidahe (Peitaho, 250 km od Pekinu, wcześniej posterunek wojskowy) staje się kurortem wypoczynkowym dla członków rządu i arystokracji: łagodny klimat, owoce morza, plaże.
1802 r. - Cesarz nadaje pani Czing dowodzącej chińskimi piratami tytuł dworski, aby skłonić ją do współpracy z rządem. Jest ona szefem potężnej organizacji i floty zdolnej przeciwstawić się na morzu nawet chińskiemu państwu. Opanowała szlaki handlowe do Indochin, zakładając szereg faktorii i napadając na kupieckie statki.
1802, 1808, 1814 r. - Nieudane brytyjskie próby podboju Makao należącego do Portugalii.
1812 r. - Dochodzi do nieudanego zamachu na władcę, a w następnym roku wybuchają powstania w północno-wschodnich Chinach w prowincjach Hopei (pod wodzą Li Tsing), Honan, Szantung i Shanxi.
1821 - 1850 r. - Krajem rządzi Tao Kuang, syn Czia Cz’inga.
1822 r. - Cesarz nakazuje wycofać ze szkół naukę akupunktury, którą uznał za przesąd bez oparcia w rzeczywistości. Sztuka ta wróci do łask w XX w., kiedy okaże się, że jednak ma działanie lecznicze i przeciwbólowe (znieczulające).
1825 r. - Pekin jest największym miastem świata, mając 1,35 miliona mieszkańców.
1826 - 1827 r. - Antychińskie powstanie Ujgurów w Sinkiang (Sinciang, Kaszgaria w chińskim Turkiestanie) krwawo stłumione przez chińską armię oraz bezwzględne represje.
1836 r. - Odbywa się debata cesarza i rządu dotycząca opium importowanego z brytyjskich Indii, a jej konkluzją jest bezwzględna walka z przemytem zabójczego narkotyku. W rezultacie cesarski doradca Lin Tse-sü jedzie do Kantonu, aby skończyć z tym procederem. Z drugiej strony zdaje sobie sprawę z technologicznej wyższości Zachodu i podejmuje działania zmierzające do poznania jej przyczyn. W tym celu stosuje biały wywiad, co oznacza zdobywanie informacji z zachodnich wynalazków, dostępnej zachodniej literatury, gazet a nawet dzieł sztuki. Ten rodzaj szpiegostwa stanie się potem cechą charakterystyczną wywiadu chińskiego.
1838 r. - Przemyt opium do Chin osiąga wartość 2400 ton. Gwałtownie rośnie liczba Chińczyków uzależnionych od narkotyku, co niszczy struktury społeczne i zaczyna wpływać na stan gospodarki.
1839 - 1842 r. - Pierwsza wojna opiumowa sprowokowana przez Lin Tse-sü, który każe skonfiskować brytyjskie opium nielegalnie przywiezione do Kantonu. Wtedy do akcji wkracza brytyjska armia. Szereg klęsk militarnych zmusza w końcu cesarza do podpisania pokoju (Nankin, 1842) oraz zaakceptowania importu opium.
Następuje otwarcie portów Kanton (Kuangczou w delcie Czu-ciang), Amoj (Siamen nad Cieśniną Tajwańską), Ningpo, Fuczou i Szanghaj. Mimo przymusu, otwarcie oznacza szybki rozwój tych miast, zwłaszcza Szanghaju, który przekształca się w największy port Chin. Ponadto pokonane Chiny muszą zapłacić kontrybucję i oddają Wielkiej Brytanii wyspę Hongkong (Xianggang, po kantońsku Wonna Przystań, ponieważ przeładowuje się tu korzenie) w północnej części delty Czu-ciang.
1841 - 1850 r. - Groźne chłopskie powstanie skierowane przeciwko feudalizmowi ogarnia południową część Chin.
1844 r. - Po przegranej wojnie Chiny są zmuszone do podpisania układów o handlu z USA i Francją. W latach 1844-1846 muszą zgodzić się na działalność chrześcijańskich misjonarzy torujących drogę kolonializmowi, a w 1851 r. na utworzenie Urzędu do Spraw Cudzoziemców (po 1901 r. Ministerstwa Spraw Zagranicznych). Są to upokorzenia dla Chińczyków, którzy boleśnie przekonali się o wyższości białych tradycyjnie uznawanych za barbarzyńców.
Słabnięcie państwa znajduje odbicie w rosnącej biurokracji. Do roku 1901 będzie funkcjonować sześć ministerstw, potem ich liczba zwiększy się do dziewięciu, a w roku 1911 będzie ich aż trzynaście.
Wskaźnikiem słabości Chin może być sprawność poczty. Rozwożą ją piesi, rzadziej konni posłańcy, co powoduje, że przesyłka w obrębie państwa czasem wędruje nawet dwa miesiące.
1850 - 1861 r. - Rządy cesarza Sien Fenga (syn Tao Kuanga).
1851 - 1864 r. - Powstanie Tajpingów pod wodzą Hung Sü-tsüana w prowincji Kuangi (Guangxi, na północ od granicy z Wietnamem) wstrząsa państwem dynastii Cin. Wiejski nauczyciel Hung Sü-tsüan łączy idee taoizmu i konfucjanizmu z wybranymi elementami chrześcijaństwa, uzasadniając konieczność stworzenia Państwa Wielkiej Sprawiedliwości Taj-ping. Na południu Chin przyłączają się do niego chłopi walczący już od 1841 r. Ziemia feudałów i duchowieństwa zostaje oddana w ręce chłopów. Znika niewolnictwo i podział na klasy społeczne, a krępowanie stóp dziewczynkom z arystokratycznych rodów zostaje zakazane. Stolicą Tajpingów jest Nankin.
1853 - 1921 r. - Jen Fu wysłany przez rząd do Wielkiej Brytanii studiuje marynarkę wojenną.
Tłumaczy z francuskiego i angielskiego T. H. Huxleya, A. Smitha, H. Spencera, J. S. Milla, Monteskiusza innych, którzy budzą zainteresowanie Chińczyków w miarę, jak coraz wyraźniej dostrzegają intelektualną i technologiczną wyższość Zachodu.
1853 r. - Antymandżurskie powstanie spiskowców w porcie Amoj i na Tajwanie. Wkrótce podobna tajna organizacja wznieca powstanie w Szanghaju. Oba wynikają z biedy, ekspansji obcych i niezadowolenia z mandżurskich rządów.
Ok. 1855 r. - Wybucha epidemia dżumy, która w Chinach zabije ok. 10 milionów ludzi. Zaraza dociera też do Indii i na inne kontynenty. Jest to trzecia najtragiczniejsza w skutkach epidemia dżumy w dziejach ludzkości po zarazie justyniańskiej oraz Czarnej Śmierci.
1855 - 1927 r. - Filozof i polityk K’ang Ju-wei (Kang Youwei). Adaptuje konfucjanizm do wymogów współczesności. Postuluje likwidację krępowania stóp dziewczętom (1883), reformy państwa (1888) i zakłada szkołę w Kantonie (1890).
1856 r. - Wybucha wspierane przez Brytyjczyków powstanie muzułmanów w Junnan z centrum w mieście Tali; Mandżurowie praktycznie tracą władzę na południu kraju. Tym bardziej, że w 1861 r. wybucha powstanie muzułmanów z innych prowincji, którzy przyłączają się do buntowników z Junnan. Rządowa armia okazuje się zbyt słaba, aby stłumić rebelię.
Ruch ludności spowodowany powstaniem staje się nośnikiem epidemii dżumy, która przerodzi się w pandemię. W samym Kantonie umrze 80-100 tysięcy ludzi. Walki, represje wobec powstańców oraz epidemie zmniejszą ludność Chin z 410 milionów w 1850 r. do 350 milionów w 1873 r.
Rośnie emigracja skierowana tradycyjnie do Indochin (Wietnam, Laos, Tajlandia) i Indonezji, ale też do Ameryki Północnej, na Hawaje i na przygraniczne obszary Rosji, a nawet do Australii, chociaż tam chińscy osadnicy raczej nie są mile widziani.
1856 - 1858 r. - Druga wojna opiumowa wywołana przez Brytyjczyków. Brytyjskie i francuskie oddziały rabują Pekin. Na mocy układu z Tien Tsin (1858) Chiny płacą kontrybucję i rozszerzają uprawnienia Brytyjczyków i Francuzów. Kohong (niedziałający od 1854 r.) zastępuje Inspektorat Celny kontrolowany przez Brytyjczyków.
1857 - 1900 r. - Liu E (Liu Tie-jun), pisarz. Chce unowocześnienia chińskiej literatury według wzorów europejskich.
1858 r. - Rosja wymusza na Chinach oddanie lewego brzegu Amuru i prawo do prowadzenia handlu na obszarze Chin.
1860 r. - Kiedy Chiny nie ratyfikują (nie potwierdzają) układu z Tien Tsin, wybucha trzecia wojna opiumowa zakończona spaleniem cesarskiego pałacu i obrabowaniem miasta przez Brytyjczyków. Według Umowy z Pekinu Chiny muszą udostępnić obcym statkom rzekę Jangcy. Przywileje te otrzymują także Amerykanie i Rosjanie, a w 1871 r. Japończycy.
Od 1861 r. - Cesarzowa Tz’u Si, wdowa po Sien Fengu, rządzi w imieniu małoletniego syna T’ung Czy (panuje 1861-1875). Większa część kraju znajduje się w ręku powstańców, którzy dążą do wygnania obcej dynastii mandżurskiej.
1862 r. - Rząd chiński wprowadza trójkątną (od roku 1890 prostokątną) flagę państwową ze smokiem na złotym tle i czerwonym Słońcem.
1862 - 1864 r. - Zagrożenie interesów kolonialnych potęg przez ludowe powstania jest tak duże, że Brytyjczycy i Francuzi wysyłają wojsko i zdobywają Nankin Tajpingów, a powstańczy wódz Hung Sü-tsüan popełnia samobójstwo.
Represje dotykają szerokie masy ludności. Prawie milion osób podejrzanych o przynależność do tajnych triad zostaje zamordowanych. Ich miejsce zajmują typowi przestępcy, tworzący chińską formę mafii.
1863 r. - Powstaje pierwszy kolonialny bank brytyjski z siedzibą w Hongkongu i Szanghaju.
1863 - 1957 r. - Cz’i Pai-szih, jeden z największych malarzy Chin.
1864 - 1865 r. - Portugalczycy budują w Makao pierwszą na terenie Chin latarnię morską o wysokości 91,4 m. W XIX i XX w. powstaną następne chińskie latarnie morskie wzorowane na konstrukcjach europejskich.
1865 r. - Ustanowienie Orderu Smoka, zaliczającego się odtąd do głównych odznaczeń w Chinach.
1866 r. - Słabnące Chiny oddają Brytyjczykom Birmę.
1867 - 1940 r. - Ts’ai Jüan-p’ei, szeroko znany działacz na rzecz liberalizacji Chin oraz gorący zwolennik powiązania kultury chińskiej z europejską, aby unowocześnić kraj.
1868 - 1870 r. - Kolejne antyeuropejskie powstanie w Tien Tsin.
1870 - 1942 r. - Wu Dżiankuan, reformator tai-czi.
1872 - 1879 r. - Japonia zajmuje zależne od Chin wyspy Riukiu i wymusza na Chinach wysoką kontrybucję. W roku 1874 próbuje podbić Tajwan. Ta wyspa jest jednym z największych producentów olejku kamforowego i cennych rodzajów drewna.
1875 - 1908 r. - Cesarz Kuang Sü (wnuk Tao Kuanga). Do 1889 r. władzę sprawuje regentka cesarzowa Tz’u Si.
Chiny popadają w coraz głębszą zależność od potęg kolonialnych od 1876 r. i tracą wpływy w Korei, a potem w Wietnamie (1885). Jednocześnie jednak zaczyna się powolna modernizacja państwa: powstaje pierwsza kolej (1876) i pierwsza linia telegraficzna (1881), nowoczesny przemysł tekstylny, stoczniowy i zbrojeniowy.
1877 - 1899 r. - Liczne lokalne bunty ludności przeciw kolonializmowi i coraz słabszemu rządowi wywołane nadmiernym wyzyskiem. Wybucha między innymi bunt Ujgurów w Kaszgarii (1877-1878), na którego czele stoi Jakub Beg. Antyrządowe wystąpienia mają podtekst ekonomiczny, ponieważ słabsze od kilku lat deszcze monsunowe przekładają się na niedostateczne plony i powodują biedę, a władze nie dostosowują wysokości podatków do aktualnej sytuacji.
1887 r. - Ogromna powódź na Haungho zabija ok. 900 tysięcy ludzi.
1889 r. - Zamiast taela równego 1000 li rząd wprowadza nową walutę pod nazwą juana (1 yuan = 10 jiao), a kurs juana wiąże z meksykańskim peso.
1892 - 1978 r. - Guo Moruo, wybitny, poeta, dramaturg, pisarz i paleograf (odczytanie tekstów na kościach i skorupach żółwi z czasów dynastii Szang).
1894 r. - Pandemia dżumy zaczyna się w Hongkongu.
1894 - 1895 r. - Sun Jat-sen organizuje na Hawajach Związek Odrodzenia Chin. Po próbie powstania w Kantonie wyjeżdża przez Hongkong do Japonii, Ameryki i Europy, gdzie zapoznaje się z nowoczesną organizacją państwa i technologią. Symbolem nowych Chin staje się białe Słońce na niebieskim tle zamiast cesarskiego żółtego smoka.
1894 - 1895 r. - Klęska w Cieśninie Tajwańskiej podczas wojny z Japonią: utrata Korei, Wysp Peskadorskich (Penghu-lietao), Tajwanu, części Mandżurii i portu Wei-hai-wei dobitnie pokazują słabość cesarstwa. Pokonane Chiny mają zapłacić kontrybucję wojenną w wysokości 200 milionów taeli.
Przeciw warunkom pokoju protestują studenci pod wodzą K’ang Ju-wei, który zakłada Towarzystwo Studiów nad Umocnieniem Państwa (zlikwidowane przez władze), a w 1898 r. pierwszą partię pod nazwą Stowarzyszenie Ratowania Ojczyzny.
Od 1895 r. - Chiny stają się przedmiotem targów między mocarstwami, co wyraża się między innymi koncesjami na budowę linii kolejowych wyłączonych spod władzy Chin: z Wietnamu (koncesję otrzymuje Francja), w Mandżurii (Rosja), we wschodnich Chinach (Niemcy) i z południa w głąb kraju (Brytyjczycy).
1898 r. - Rząd wydzierżawia Rosji wojenny port Lüszun w mieście Dalian (przez Rosjan zwanym Dalnij, a po japońsku Dairen), przekształcony w twierdzę i nazywany odtąd Port Artur. Po rosyjskiej klęsce w 1905 r. przejdzie w ręce Japonii.
1898 r. - Po śmierci dwóch misjonarzy w poprzednim roku zamordowanych w Chinach niemiecka flota wojenna wpływa do zatoki Jiaozhou na południu półwyspu Szantung pod pretekstem obrony Niemców. Pod groźbą dział władze chińskie zgadzają się wydzierżawić Niemcom obszar wokół zatoki nazwany przez Niemców Kiautschou. Wkrótce Niemcy budują tam miasto Qingdao po niemiecku zwane Tsingtau jako faktorię handlową i bazę dla niemieckiej floty wojennej w Azji Wschodniej. W 1914 r. Japończycy odbiorą miasto Niemcom i utrzymają w swoich rękach do 1922 r. kiedy na mocy międzynarodowych umów oddadzą je Chinom.
1898 r. - Cesarz nakazuje reformy (sto dni reform) zmierzające do unowocześnienia państwa mimo oporu feudałów.
Cesarz rozbudowuje kolej, popiera rzemiosło i szkoły wzorowane na europejskich (uniwersytet w Pekinie, 1898), chce tworzyć prasę, planuje likwidację feudalnych przywilejów i tradycyjnej administracji.
Reformy przerywa zamach stanu przeprowadzony przez cesarzową Tz’u Si i uwięzienie cesarza. Wszystkie rozporządzenia anulowano, sześciu przywódców ruchu zostaje straconych (w tym brat K’ang Ju-weia), a inni emigrują: projektodawca reform K’ang Ju-wei podróżuje po Japonii, Ameryce i Europie (wróci w 1914 r., aby sprzeciwiać się i monarchistom, i Sun Jat-senowi). W kraju szerzą się lokalne antykolonialne bunty.
1899 r. - Amerykanie żądają całkowitego otwarcia Chin dla obcego kapitału. Brytyjczycy i Rosjanie dzielą się wpływami na obszarze Chin: na północ od Wielkiego Muru jest strefa rosyjska, a na południe od niego strefa brytyjska (wyspa Lantao zostaje przyłączona do Hongkongu). Chiny są praktycznie bezsilne i popadają w półkolonialną zależność.
1899 - 1966 r. - Shu Shehui (Lao She), wielki pisarz i dramaturg wywodzący się z Mandżurów. W latach 1924-1930 na emigracji w Anglii. W latach 1940. akceptuje maoizm, lecz z czasem dostrzega błędy tej ideologii. Według oficjalnej wersji popełnia samobójstwo z powodu prześladowań, lecz niektórzy sądzą, że ginie zamordowany.
1899 - 1901 r. - Organizacja Yi he tuan (Pięść w Imię Sprawiedliwości i Pokoju) wywołuje chłopskie Powstanie Bokserów pod hasłami wolności i sprawiedliwości, skierowane przeciw kolonialnym potęgom.
Sun Jat-sen organizuje inne, również nieudane, powstanie w prowincji Kuangtung (1900).
Sytuację ratuje interwencja USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Japonii, Niemiec, Rosji, Włoch i Austro-Węgier: obce armie topią powstanie we krwi (1900). Dynastia mandżurska ma zapłacić kontrybucję, godzi się na zakaz importu broni i obecność wojsk mocarstw kolonialnych. Kraj jest otwarty i bezbronny, ale Chińczycy zyskują wolność w sferze ekonomii.
Swobodę handlu wykorzystuje kilku Chińczyków i tworzą przedsiębiorstwa. Przykładem kariery młodej burżuazji budującej kapitalizm jest Rong Zongjing w Szanghaju, gdzie wraz z bratem stają się potentatami w produkcji bawełny i mąki. Po zwycięstwie komunistów większość rodu Rong przeniesie działalność do Hongkongu i na Tajwan (na przykład syn Rong Zongjinga będzie szefem banku). W Chinach Mao zostanie jednak Rong Yiren, bratanek Rong Zongjinga. Z czasem Rong Yiren zdobędzie zaufanie komunistów, choć nie wstąpi do partii ibędzie zarządzał upaństwowionym przedsiębiorstwem należącym niegdyś do jego rodziny.
- 1899 - 1902 r. - Sven Hedin podróżuje przez Ural i Pamir do jeziora Łob Nor, a stąd przez Tarim i Gobi do Pekinu.
W latach 1927-1933 Hedin będzie kierował ekspedycją archeologiczną w Turkiestanie i na Szlaku Jedwabnym.
1900 r. - Polak Jan Wróblewski z Tarczyna zakład browar w Harbinie, aby produkować piwo dla budowniczych kolei mandżurskiej. Pierwsze nazwy piwa to Jan Wróblewski przekręcone na Ulubuleski, a potem Gloria. Browar w Harbinie przetrwa wszelkie dziejowe zawieruchy i będzie działał jeszcze w XXI w., choć oczywiście jako firma państwowa.
Od 1900 r. - Odkrycie ponad 6000 buddyjskich, taoistycznych, zoroastryjskich i nestoriańskich rękopisów oraz druków z V-XI w. pozostawionych w grotach Mogao koło Dunhuang po roku 1015. Jest to jedna z największych sensacji archeologicznych i paleograficznych.
1903 r. - W mieście Qingdao powstaje Nordic Brewery, browar produkujący piwo według niemieckiej receptury przeznaczone głównie dla miejscowych Europejczyków. Browar przejmą potem Japończycy, po nich rodzina Tsui (Cui), a w 1949 r. browar zostanie upaństwowiony przez komunistów. Na początku XXI w. zasłynie jako producent bardzo popularnego w Chinach piwa Tsingtao. Większym powodzeniem będzie się cieszyło jedynie piwo Snow produkowane od 1993 r.
1904 - 1905 r. - Sprowokowana przez Japończyków wojna z Rosją o strategiczną Kolej Wschodniochińską w Mandżurii: Japończycy zajmują Port Artur (Dalnij, Dalian) i południową część linii kolejowej wraz z Mukdenem.
1905 r. - Sun Jat-sen ogłasza kilkupunktowy program swojej organizacji nazywanej odtąd Ligą Chińską. Główne zadania to przejęcie władzy, stworzenie demokratycznej republiki i pokój z Japonią.
1906 r. - Coraz słabszy rząd popiera konfucjanizm jako ideologię państwa (idea K’ang Ju-wei). Kung Fu-tsy zostaje ogłoszony bogiem. Jest to reakcja na napór chrześcijaństwa i zachodniego sposobu myślenia.
1906 - 1911 r. - Seria buntów: w mieście Liu-jang (prowincja Human, 1906); powstanie pod wodzą poetki Cz’iu Czin (żąda równouprawnienia kobiet, ginie w walce) w Czekiang (1907); bunt żołnierzy koło Kantonu (1910); powstanie chłopów w Syczuanie i powstanie Ligi Chińskiej (1911). Dokonuje się reorganizacja administracji (na przykład prowincja Liaoning zostaje nazwana Fengtian, 1907), a Mongolia Zewnętrzna ogłasza autonomię.
1908 r. - Śmierć cesarza a później cesarzowej; oficer armii mandżurskiej Li Juan-hung próbuje utworzyć republikę.
Cesarzem zostaje kilkuletni Pu Ji (Pu I). Mimo oporu konserwatystów nowy władca wprowadzi do pałacu pierwszy telefon i rower.
1909 r. - Rosyjski badacz i podróżnik Piotr Kozłow odkopuje tanguckie miasto Chara Choto na skraju Gobi.
1910 r. - Oficjalny zakaz niewolnictwa i handlu ludźmi w Chinach.
1911 r. - W wielkiej powodzi na Jangcy ginie ok. 100 tysięcy osób.