← Grecja od połowy XV w.Italia, Sycylia, Malta, Sardynia i Korsyka po upadku Rzymu →

Italia, Ligurowie, Italikowie, Retowie, Etruskowie i Rzym

• Od 3. tysiąclecia p.n.e. - Rozwój rolnictwa i hodowli (neolit). Powstają stałe osady. Z Afryki przybywają Ligurowie, dający nazwę Morzu Liguryjskiemu (po łacinie Mare Ligurum). Na Sycylii mieszkają Sykanowie (stąd nazwa Sycylii) reprezentujący kulturę megalitów. Na Malcie funkcjonuje megalityczne podziemne centrum kultu i krypta grobowa, mieszcząca szczątki kilku tysięcy osób (odkryta w 1902 r. w miejscowości Paola) nazwane Hypogeum (po grecku Podziemie).

• Połowa 2. tysiąclecia p.n.e. - Indoeuropejczycy, głównie pasterscy Italikowie, wkraczają do północnej Italii.

Pojawia się zapożyczony ze wschodu brąz, potem koń i wóz kołowy. Ludność północnej Italii (kultura terra mare - po włosku tłusta ziemia) zamieszkuje w drewnianych domach na palach. Uprawia pszenicę, winogrona.

• XV - XIV w. p.n.e. - Fenicjanie kolonizują wybrzeża Malty zdominowanej dotąd przez ludy megalityczne.

Wyspa staje się ważnym punktem na fenickich szlakach handlowych.

• Koniec XIII w. p.n.e. - Ilirowie zajmują wschodnie brzegi Adriatyku i południowo-wschodnią Italię.

• XII - XI w. p.n.e. - W środkowej Italii pojawia się lud Rasenna zwany przez Egipcjan Turusza, przez Greków Tyrrenoi lub Tyrrsenoi (stąd Morze Tyrreńskie), a przez Rzymian Etruskami. Według własnych legend oraz relacji Herodota Etruskowie wywodzą się z Azji Mniejszej i są wiązani z tradycjami minojskimi. Tę tradycję potwierdzi włoski genetyk Marco Pellecchia w 2007 r. n.e., który na podstawie badań DNA krów udowodni, że bydło Etrusków miało przodków w Anatolii.

Etruskowie przynoszą kulturę proto-Villanowa, która wkrótce przekształci się w kulturę Villanova (halsztacka) znającą żelazo. Jej cechą charakterystyczną jest ceramika z motywami geometrycznymi. Zmarłych zwykle palą, a popioły wsypują do ceramicznych urn. Swoje bogactwo w dużej części opierają na handlu solą wydobywaną na przykład z bagien w ujściu Tybru.

Wschodnia Sycylia zostaje zajęta przez Sykulów, a Sardynia przez Sardanów.

• XII - VI w. p.n.e. - Przedindoeuropejscy mieszkańcy Sardynii posługują się językiem nuragijskim. Znani są z piractwa oraz ciągłych napadów na sąsiadów. Budują kamienne wieże nuraghi. Przykładem takiej budowli jest potężna twierdza Su Nuraxi w Barumini. Mogą one służyć do obrony, chociaż główną obroną jest górzysta rzeźba powierzchni wyspy oraz waleczność jej mieszkańców. Podstawowym przeznaczeniem nuraghi jest kult oraz obserwacja Słońca i ciał niebieskich; stąd wejścia do wież są zwykle skierowane na południe, lub wskazują położenie Słońca podczas przesileń.

• Koniec 2. tysiąclecia p.n.e. - Druga fala Italików zajmuje północną i wschodnią część półwyspu.

Według opowieści Rzymian (Eneida) do Italii przybywają uciekinierzy z Troi i stają się przodkami Latynów nad Tybrem. Bez względu na prawdziwość tej historii ludy Italii, a zwłaszcza Etruskowie, wykazują nawiązania do kultur bliskowschodnich. Ze wschodniej części Morza Śródziemnego zostaje sprowadzony na przykład kot jako pomoc w zwalczaniu gryzoni oraz maskotka.

• X - IX w. p.n.e. - Etruskowie podbijają centrum Półwyspu Apenińskiego i zakładają szereg miast. Rządzi nimi arystokracja, lecz nigdy nie dojdzie do zjednoczenia terytorium Etrurii w jednym państwie. W tym czasie powstaje etruska osada na wzgórzu Palatyn nad Tybrem, zbudowana na planie prostokąta, otoczona ziemnymi wałami i palisadą - późniejszy Rzym.

• VIII - VII w. p.n.e. - Rozwój kultury Etrusków: zaawansowana technologia wydobywania i obróbki żelaza, kopalnictwo soli, rzemiosło, sławna ceramika i jubilerstwo. Żyją z rolnictwa, hodowli, handlu i piractwa.

Etruskowie handlują z Grekami, którzy osiedlają się na południowym krańcu Półwyspu Apenińskiego w Lukanii i rejonie Zatoki Tarenckiej oraz na Sycylii i Malcie (grecka nazwa oznacza wyspę miodu). Powstaje szlak kupców soli (późniejsza rzymska droga solna Via Salaria) od bagien przy ujścia Tybru, gdzie sól jest pozyskiwana z wody morskiej, przez Rzym do wybrzeży Adriatyku. W północnej Italii Celtowie spychają Ligurów na południe. Na górzystym trudno dostępnym obszarze Alp dominują spokrewnione z Etruskami plemiona Retów. Według Pliniusza Starszego ich nazwa ma pochodzić od wodza Retusa, lecz inni wskazują raczej na celtyckie słowo rait oznaczające góry. Retowie utrzymają niezależność aż do chwili wkroczenia Rzymian w 16-15 r. p.n.e. Potem ulegną romanizacji.

Fenicjanie coraz śmielej zakładają faktorie handlowe na wybrzeżach. Na Sardynii powstają ich miasta: Tharros i Sulci, a potem Nora (według legendy założył ją król-bohater Norace lub Norax, syn Hermesa przybyłego z Tartessos), Karali (Cagliari) i Bitia. Walczą z Sardyńczykami, którzy dominują we wnętrzu wyspy.

Etruskowie przejmują od Fenicjan alfabet. Przykładem może być ołowiany dysk z Magliano z V w. p.n.e. (znaleziony w 1884 r. n.e.) ze spiralnym zapisem modlitwy, czym przypomina dysk z Fajstos.

• 753 r. p.n.e. - Tradycyjna data założenia Rzymu (według rzymskiego historyka M. T. Varro) przez Romulusa (21 IV). W rzeczywistości Rzym jest zbiorem zależnych od Etrusków odrębnych osad na kilku wzgórzach. Romulus buduje i obwarowuje jedną z nich jako centrum kultowe. Gliniano-drewniany mur powstały w tych latach (zostanie odkryty przez archeologów w XXI w. n.e.) otacza zabudowania pałacowe również wykonane z gliny i drewna na przyszłym Forum Romanum.

Początek ery rzymskiej określanej łacińskimi słowami ab Urbe condita, czyli od założenia Miasta (Rzymu).

Epoka królów w Rzymie. Tradycja wymienia ich siedmiu: legendarny Romulus, Numa Pompiliusz, Tulus Hostilius, Ancus Marcius, Tarkwiniusz Priskus (stary), Servilusz Tuliusz i Tarkwiniusz Superbus (pyszny).

Osady rzymskie są oparte na systemie rodowym, gdzie każdy ród ma swego przywódcę i wspólną ziemię. Dziesięć rodów tworzy wspólnotę kuria, a dziesięć takich wspólnot plemię, czyli tribus. Zarządzają nimi rady złożone z naczelników rodów. W radach dominują najbogatsze rody i spośród nich jest zwykle wybierany przedstawiciel do wyższych organów. Stają się arystokracją zwaną w Rzymie patrycjuszami, a organy przez nich tworzone to przyszły senat. Inni, nie tak bogaci, lecz wolni obywatele, stają się klientelą popierającą patrycjuszy podczas wyborów w zamian za otrzymywane korzyści materialne. Niższe warstwy ludności to plebejusze nie mający praw politycznych, chociaż wolni, oraz pozbawieni praw niewolnicy. Plebejusze pochodzą ze zdominowanych przez Rzym plemion italskich, a niewolnicy są zwykle jeńcami lub ich potomkami.

Za Numy Pompiliusza, do kalendarza słonecznego zostają dodane dwa miesiące kalendarza lunarnego.

• Koniec VIII w. p.n.e. - Latynowie, italskie plemiona nad Tybrem, tworzą małe państwa-miasta zwykle zależne od Etrusków. Z czasem państewka te zrzeszają się w Związek Latyński, w którym dominację zdobywa miasto Alba Longa.

W tym czasie zaczyna się formować duże miasto Rzym obejmujące wzgórza Palatyn, Kwirynał i Eskwilin nad Tybrem. Rzym jest latyńskim centrum nadal zależnym od Etrusków. Zgodnie z tradycją osadę zakłada Romulus, którego wraz bliźniakiem Remusem wrzucono do wody (do Tybru), ale uratowała ich i wykarmiła wilczyca. Stąd ludowa etymologia nazwy miasta Roma, czyli Rzymu.

Brązowy posąg Wilczycy Kapitolińskiej karmiącej dwóch małych chłopców stanie się potem symbolem Rzymu. Przez wiele wieków sądzono, że rzeźbę stworzyli Etruskowie, lecz badania składu brązu wskazują na średniowiecze.

• Od VIII w. p.n.e. - Powstaje sławne sanktuarium Westy w Rzymie (w 382 r. n.e. zamienione na świątynię chrześcijan).

• VII w. p.n.e. - Fenicjanie osiedlają się na Malcie i przekształcają ją w swoją bazę.

• Połowa VII - VI w. p.n.e. - Szczyt potęgi Etrusków.

Panują nad cały terytorium latyńskim łącznie z Rzymem. Zajmują dolinę Padu i południowe stoki Alp, a na południu docierają do granic kolonii greckich. W centralnej Italii zakładają ligę złożoną z 12 głównych miast i wielu mniejszych. Przykładem takiego miasta jest duża, gęsto zabudowana osada nad jeziorem Accesa.

Umacnia się pozycja wciąż wasalnych wobec Etrusków królów Rzymu. Rzymianie przejmują od Etrusków i przetwarzają na własny użytek alfabet etruski oraz elementy organizacji państwa, strukturę wojska i niektóre wierzenia religijne, w tym trójcę najwyższych etruskich bóstw: Uni, Tinię i Menvrę.

Grecy zamieszkują handlowe ośrodki na wybrzeżach Italii, Sycylii, Malty, Sardynii (zwą ją Ichmusa lub Sandalotis, czyli stopa lub sandał, co ma oddawać kształt wyspy) i Korsyce. Grecy a potem Rzymianie opowiadają legendę o Sardo, który przyprowadził na Sardynię (stąd jej późniejsza nazwa) uciekinierów Lidii.

Uznawanych za bliskich sobie Etrusków i Sardyńczyków Grecy określają wspólną nazwą Tyrrenoi lub Tyrrsenoi.

• VII/VI w. p.n.e. - Rzymskie osady na wzgórzach Palatyn, Kapitol, Kwirynał, Awentyn, Wiminal, Eskwilin i Celius zostają otoczone wspólnym murem. Zaczyna się okres w dziejach Rzymu zwany septimontium (siedem gór, do IV w. p.n.e.). Stąd wywodzi się poetyckie określenie Rzymu jako miasta na siedmiu wzgórzach.

• Początek VI w. p.n.e. - Rzym niszczy najsilniejsze latyńskie miasto Alba Longa i na niemal sto lat odbiera mu przewodnictwo w Związku Latyńskim. Wciąż jednak jest zależny od Etrusków.

• VI w. p.n.e. - Grecy z Fokai zakładają kolonię Alalia (Alala) na Korsyce i wkrótce stają się postrachem okolicznych wód, ponieważ trudnią się piractwem.

• VI w. p.n.e. - Kartagińczycy najeżdżają Sardynię i tak skutecznie niszczą tamtejsze centra piractwa, że Sardyńczycy już nigdy nie wrócą do dawnej potęgi.

• 590 r. p.n.e. - Rządzący w Rzymie etruski wasal Tarkwiniusz Priskus każe zbudować centralny kolektor i kanał ściekowy Rzymu - Cloaca Maxima.

• 578 - 543 r. p.n.e. - Panuje rzymski król Serwiliusz Tuliusz.

Według tradycji wprowadza reformy łagodzące konflikty między patrycjuszami a plebejuszami żądającymi praw politycznych. Dzieli społeczeństwo na 5 grup zależnie od posiadanego majątku i zobowiązuje je do wystawienia i wyekwipowania określonej liczby centurii (setek) żołnierzy, a każda centuria daje prawo do jednego głosu na zgromadzeniach. W ten sposób wiąże majątek, koszty ponoszone na utrzymanie państwa oraz udział w rządzeniu państwem. Nowy podział uderza w tradycyjne struktury rodowe, umacniając jednocześnie władzę centralną. Ogromnie podnosi też polityczne znaczenie dowódców wojskowych, na przykład centurionów stojących na czele centurii i wodzów poszczególnych armii.

• 543 - 509 r. p.n.e. - Tarkwiniusz Pyszny (Superbus) rządzi Rzymem. Próbuje uniezależnić się od Etrusków.

• 537 r. p.n.e. - Kartagińczycy i Etruskowie razem pokonują Greków w morskiej bitwie pod Alalią na Korsyce. Odtąd zachodnie Morze Śródziemne jest strefą zdominowaną przez Kartaginę.

• Ok. 530 r. p.n.e. - Greccy osadnicy nad Zatoką Neapolitańską zakładają osadę Dikajarchia (późniejsze Puteoli).

• Koniec VI w. p.n.e. - Dzięki poparciu Kartagińczyków Thefarie Velianas zostaje królem etruskiego miasta Cere i w podzięce buduje w Pyrgoi (Pyrgi) świątynię dla kartagińskiej Astarte, utożsamionej z etruską Uni. Po ok. 25 latach powstanie tam druga świątynia. Obie będą znanymi na całym obszarze Morza Śródziemnego miejscami kultu i przepowiadania przyszłości.

Mimo sojuszu z Kartaginą Etruskowie nie są w stanie usunąć Greków z południowej Italii. W połączeniu z rosnącą siłą Kartaginy zapowiada to zmierzch Etrusków, którzy powoli stają się kartą przetargową między obcymi potęgami.

• Koniec VI w. p.n.e. - Za Tarkwiniusza Pysznego powstają Księgi Sybilli, które wzorem etruskich wróżbitów przepowiadają przyszłość. Sybilla jest jedną z kilku wieszczek (czarownic?) z wyroczni w jaskiniach Kyme. Podziemia są tak zbudowane, żeby wzmacniać i modulować głos, a wrażenia akustyczne powiększają nastrój tajemniczości, zwłaszcza że podziemia przypominają Hades, łącznie z podziemnym kanałem, który imituje Styks.

Według legendy, Sybilla przyszła niegdyś do Rzymu i chciała sprzedać Tarkwiniuszowi dziewięć ksiąg. Kiedy władca odmówił, spaliła trzy i za tę samą cenę zaproponowała sześć ksiąg. Kiedy znów odmówił, spaliła kolejne trzy i zaoferowała trzy ostatnie wciąż nie zmieniając ceny. Król w końcu je kupił uznając, że muszą być rzeczywiście cenne, skoro Sybilla tak bezczelnie żąda dużej sumy za coraz mniej ksiąg. Teksty wróżb spłoną potem podczas pożaru Rzymu w 83 r. p.n.e., zostaną odtworzone z pamięci i ponownie, tym razem celowo, zostaną zniszczone w 405 r. n.e. Staną się jedną z najbardziej popularnych przepowiedni w dziejach ludzkości. Ośrodek wróżbiarski w Kyme przetrwa do wprowadzenia chrześcijaństwa.

• 509 r. p.n.e. - Pierwszy traktat handlowy Rzymu i Kartaginy.

• 508 r. p.n.e. - Tarkwiniusz ucieka z Rzymu pokonany przez Porsennę, etruskiego władcę miasta Clusium. Zwycięski Porsenna narzuca Rzymowi dwóch namiestników. Wkrótce jednak klęska Porsenny w walce z Grekami pozwala namiestnikom zrzucić etruską władzę. Powstaje republika rządzona przez dwóch konsulów (praetores maximi, dawni namiestnicy), wybieranych spośród patrycjuszy, przy czym każdy może sprzeciwić się decyzjom drugiego, co zapewnia względną równowagę polityczną. Konsulowie urzędują 1 rok i posiadają władzę sądową oraz administracyjną. Jeżeli ktoś nie zgadza się z wyrokiem konsulów, ma prawo (lex Valeria) odwołać się do zgromadzenia ludowego. Najważniejszym organem politycznym jest senat złożony z patrycjuszy: tam są podejmowane decyzje, ocenia się działalność konsulów i zatwierdza prawa uchwalone przez zgromadzenie ludowe. Podstawowe prawa ustanawia zgromadzenia ludowe plebejuszy. Prawo rzymskie rezygnuje z zasady odwetu, czyli talionu (łacińskie talio - odwet).

W przypadku wojny senatorowie zawieszają działalność konsulów i senatu, oddając pełnię władzy w ręce dyktatora, sprawującego swój urząd najwyżej przez pół roku. Godłem Rzymu jest orzeł, który w następnych stuleciach stanie się symbolem potęgi i władzy w większości krajów Europy.

Zainteresowani utrzymaniem władzy nowi panowie Rzymu tworzą legendę, według której Tarkwiniusz był królem okrutnym i samowolnym, co miało doprowadzić do powstania ludności i obalenia zwyrodniałej monarchii.

• 508 - 504 r. p.n.e. - Porsenna próbuje odzyskać władzę w Rzymie pod pozorem pomocy Tarkwiniuszowi.

Ponosi jednak klęskę podczas oblężenia Rzymu, a następnie w bitwie pod Aricją (504). Mimo to Etruskowie nadal mają wpływy wśród Latynów i będą chcieli je wykorzystać dla złamania oporu Rzymian.

Na Kapitolu powstaje w tym czasie najważniejsza rzymska świątynia, wkrótce centrum duchowe Rzymian.

• 506 r. p.n.e. - Etruskowie zdobywają Ostię, ważny port u ujścia Tybru i miejsce produkcji soli.

• Od 501 r. p.n.e. - Rzym stopniowo podporządkowuje sobie italskie plemię Sabinów (ostatecznie dopiero w 290 r. p.n.e.).

• 496 r. p.n.e. - Rzymianie pokonują armię Latynów nad jeziorem Regillus. Ginie latyński wódz Oktawiusz Mamilius, zięć Tarkwiniusza Pysznego, zwolennik Etrusków i obalonego króla Rzymu.

• 494 r. p.n.e. - Wojna Rzymu z Ekwami, latyńskim plemieniem zajmującym obszar na wschód o Rzymu.

Najbiedniejsi plebejusze obciążeni wielkimi długami odmawiają udziału w wojnie i opuszczają Rzym, udając się na Mons Sacer (Święta Góra). Podczas wojny, kiedy potrzeba żołnierzy, jest to niebezpieczne dla całego państwa. Patrycjusze godzą się więc na ustępstwa. Ustanawiają instytucję dwóch trybunów ludowych mających prawo zablokowania (veto) uchwał senatu i zgromadzenia ludowego. Mają też pilnować porządku w mieście. Trybuni są pod ochroną państwa, co oznacza, że zamach na ich życie ma być karany śmiercią. Każdy trybun urzęduje tylko przez 1 rok

• 493 r. p.n.e. - Konsul rzymski Spuriusz Kasjusz zawiera przymierze ze Związkiem Latyńskim, przy czym Rzym rezygnuje ze swojej trwającej od blisko stu lat dominacji w Związku.

• Od 486 r. p.n.e. - Rzymianie podbijają plemiona Wolsków i Herników.

• 474 r. p.n.e. - Grecy pokonują Etrusków pod Kyme (Cumae); tak zaczyna się schyłek Etrusków.

Do Italii napływa coraz więcej Celtów z Galii, którzy stają się zagrożeniem dla miejscowych ludów.

• 451 - 449 r. p.n.e. - Rzymianie spisują swoje prawa na spiżowych płytach, dlatego są znane jako Prawo Dwunastu Tablic.

Nowe ustawy znacznie ograniczają przewagę patrycjuszy. Dodatkiem do nich będzie prawo zapewniające nietykalność trybunów ludowych, których liczba wzrasta do 10 (decemwirowie). Rzym ustanawia trybunów wojskowych (444 r. p.n.e.) i cenzorów (443 r. p.n.e.). Ci ostatni nadzorują przestrzeganie prawa i decydują o przynależności do klas społecznych. W 367 r. p.n.e. trybunów wojskowych zastąpią konsulowie (dowódcy wojskowi), z których jeden musi być plebejuszem.

Władzę sądowniczą (orzekanie o winie na podstawie dowodów i zeznań świadków) otrzymują pretorowie (w 367 r. p.n.e., a od 337 r. p.n.e. mogą nimi być plebejusze), którzy zastępują też konsulów podczas ich nieobecności. Od 356 r. p.n.e. plebejusze mają prawo sprawować władzę dyktatorską. Od 339 r. p.n.e. jeden z cenzorów musi być plebejuszem. Inni ważni urzędnicy to czterej edylowie nadzorujący porządek w mieście, organizację zaopatrzenia i igrzysk, oraz kwestor, który zajmuje się finansami. Społeczeństwo rzymskie jest zorganizowane na wzór wojskowy (militaryzm). Zmiana władzy zwykle odbywa się w sposób burzliwy, a czasem w walkach (będzie to widoczne w okresie Cesarstwa). Osławione cnoty rzymskie to brutalna siła, odwaga, brak poszanowania dla słabszych, posłuszeństwo wobec dowódcy i co najmniej lekceważący stosunek do kultury. Kobieta, aczkolwiek ma prawo do rozwodu i majątku, jest w rzeczywistości podporządkowana mężczyźnie-wojownikowi.

• 406 - 369 r. p.n.e. - Zwycięska wojna Rzymu z etruskim miastem Weje oznacza rozszerzenie posiadłości rzymskich.

Mimo to Galowie znad Padu pokonują Etrusków i Rzymian, a nawet zdobywają Rzym (386). Ocalał Kapitol według tradycji uratowany przez gęsi świątynne, które ostrzegły gęganiem przed nocnym atakiem Galów. Napastnicy wycofują się, wziąwszy okup. Po tym doświadczeniu Rzym zostaje otoczony murem (od 378 r. p.n.e.).

Początek żołdu (wypłat) państwowego dla żołnierzy w Rzymie. Odtąd stale rośnie liczba żołnierzy zaciężnych, którzy zastępują poborowych. Brakuje mężczyzn do poboru, ponieważ chłopi uciekają ze wsi, gdzie wojny spustoszyły pola. Wodzowie armii stopniowo zdobywają coraz silniejszą pozycję polityczną. Opłacani żołnierze są coraz mocniej związani z wodzem, a nie z państwem, jak to było w przypadku żołnierzy poborowych. Z czasem, wodzowie i ich coraz silniejsze armie staną się zagrożeniem dla republiki (Sulla, Cezar, Oktawian August) i doprowadzą do odbudowania monarchię (cesarstwo).

• 384 r. p.n.e. - Dionizjos, król Syrakuz, rabuje świątynię Pyrgoi. Zniszczenia dopełni pożar w III w. p.n.e.

• 361 - 360 r. p.n.e. - Galowie sprzymierzeni z Etruskami z miasta Tibur (późniejsze Tivoli) dokonują najazdu na Rzym, lecz zostają odparci. Zwycięscy Rzymianie opanowują centralną Italię.

• Lata 343-341, 327-304 i 298-290 p.n.e. - Pierwsza, druga i trzecia wojna samnicka między Rzymem oraz związkiem plemion zdominowanym przez Samnitów.

Rzymianie rozbijają Związek Latyński w latach 340-338 p.n.e., a w 336 r. p.n.e. podbijają współpracujące z Galami etruskie miasto Tibur (Tivoli). Wypędzają Galów z północnej Italii i podporządkowują sobie Etrusków oraz południe Italii aż do Lukanii oprócz Tarentu. Sukces Rzymu przypieczętuje zwycięska bitwa pod Sentinum w 295 r. p.n.e.

Podstawą rzymskich zwycięstw są zdyscyplinowani żołnierze walczący w zwartych czworobokach i zorganizowani w dziesiątki, setki (centurie) oraz tysiące (późniejsze legiony). Ich uzbrojenie stanowią duża, prostokątna i wypukła tarcza (pomysł Samnitów) i włócznia pilum do rzucania w przeciwnika, a podstawowa broń używana w zwarciu to krótki miecz gladius (zapożyczony z Hiszpanii). Istotnym elementem wojskowej potęgi Rzymu są procarze, czyli specjalne oddziały wyposażone w proce, aby atakowały przeciwnika z dużej odległości. Rzymscy procarze stosują nie tylko okrągłe pociski z kamienia, lecz także mniejsze glandes (po łacinie żołędzie) odlewane z ołowiu, które dzięki ostrym krawędziom wbijają się głęboko w ciało. Najszybszym pojazdem bojowym na polu bitwy jest dwukołowy konny rydwan.

Natomiast podczas oblężeń miast i twierdz ogromną rolę odgrywają najdoskonalsze w tym czasie machiny wojenne: żółw (przykryty ochronnym dachem taran do rozbijania murów) oraz katapulty miotające kamienie lub strzały.

• 326 r. p.n.e. - Zbiór praw Lex Poetelia likwiduje niewolę jako karę za długi, co oznacza szybki zanik klasy niewolników.

• 312 r. p.n.e. - Cenzor Appius Claudius buduje Via Appia, pierwszą utwardzoną drogę z Rzymu do Brundisium (Brindisi). Na drogach (do XVIII/XIX w. na wszystkich europejskich) obowiązuje ruch po lewej stronie. Dzięki temu prawa ręka, której większość ludzi używa do walki jest gotowa do odparcia ewentualnego ataku ze strony osoby jadącej z naprzeciwka.

Przy okazji budowy drogi Appius częściowo osusza Bagna Pontyjskie. Jest to ogromny podmokły obszar między Morzem Tyrreńskim i górami pozostały po dawnym jeziorze, a zamieszkany przez Wolsków. Na zmeliorowanych terenach powstają rzymskie osady i pola uprawne, lecz nieosuszona większość bagien nadal jest siedliskiem komarów roznoszących malarię.

• IV/III w. p.n.e. - W Rzymie ostatecznie zanika pojęcie arystokracji rodowej.

Społeczeństwo rozwarstwia się na bogatych patrycjuszy i biedniejszych plebejuszy. Plebejusze uzyskują dostęp do kolegiów kapłańskich (300), a od 287 r. p.n.e. wyniki głosowania (plebiscitia) są uznawane za prawo.

• III w. p.n.e. - Zostają spisane święte teksty Etrusków (po łacinie Disciplina Etrusca). Zawierają nauki etruskiego mędrca Tagesa, opis metod jasnowidzenia i wróżenia z piorunów, przepisy prawne i rytuały religijne.

W tym czasie działa pierwszy łaciński poeta, Grek z Tarentu, Lucjusz Liwiusz Andronicus. Pierwszymi rzymskimi poetami będą Gnejusz Newiusz (zmarły w 201 r. p.n.e.), Tytus (dostojny) Makcjusz Plautus (zmarły w 180 r. p.n.e.) i Enniusz (239-169 r. p.n.e.).

• Od III - II w. p.n.e. - Wielką popularnością cieszą się wody mineralne, do których bogatsi Rzymianie jeżdżą, aby się leczyć (balneologia, sanatoria); na przykład Montecatini (Toskania) i Albano Terme w Italii, a potem solanki z Civitas Mattiacorum (późniejsze Visibada i Wiesbaden), źródła z Aqua Calidae (późniejsze Vichy) oraz Baden-Baden.

• Od III w. p.n.e. - Rzymianie używają brązowych monet asów, których 10 składa się na srebrnego denara (moneta bita od 211 r. p.n.e.), a 1 denar to 1/72 libry (funta) srebra. Srebrna moneta jest potrzebna do handlu z Grekami, którzy używają srebra. Na denarach pojawiają się wizerunki bóstw i postacie mityczne jak na przykład Wilczyca Kapitolińska.

Prawo bicia denarów ma wyłącznie miasto Rzym, a tylko niektóre mniejsze ośrodki mogą bić brązowe asy.

Rozwój systemu monetarnego jest związany z rozwojem handlu. Zaczynają się jarmarki, czyli organizowane cyklicznie, na przykład w określony dzień miesiąca lub tygodnia, targi, na które przybywają kupcy, żeby kupić lub sprzedać rozmaite towary.

• III - II w. p.n.e. - Rzymianie romanizują i wchłaniają lud Ligurów z północnej Italii (zajmują na przykład ich osadę Genuę). Romanizacji ulegają też Etruskowie. Tylko w kilku miejscach, na przykład w miasteczku Murlo, aż do XXI w. n.e., ludność zachowa niektóre elementy języka Etrusków, przedrzymskie nazewnictwo oraz imiona.

• 293 r. p.n.e. - Oficjalne wprowadzenie kultu Asklepiosa, boga lekarzy.

• 282 - 272 r. p.n.e. - Wojna Rzymu z grecką kolonią Tarent, zakończona jej podbojem. Pyrrus z Epiru, sojusznik Tarentu, atakuje Rzymian (280-275), lecz wycofuje się po stratach pod Beneventem.

• 264 - 241 r. p.n.e. - Po zajęciu przez Rzym Messyny na Sycylii wybucha pierwsza wojna punicka Rzymu z Kartaginą (nazwa punicka wywodzi się od łacińskiej nazwy Fenicjan - Poeni). Po zwycięstwach rzymskiej floty pod Mylae (260 r. p.n.e.) i Eknomos (256 r. p.n.e.) Rzymianie lądują w Afryce i zwyciężają pod Aspis (256 r. p.n.e.). Ponoszą klęskę w Afryce pod Drepanum (250 r. p.n.e.), lecz mimo to zajmują Sycylię. Zaczyna się napływ niewolników zdobytych na wojnie. Niewolnicy staną się jednym z bardzo ważnych składników rzymskiej gospodarki i liczącym się elementem społecznym.

• 242 r. p.n.e.- Budowa nowej floty morskiej ze składek obywateli.

• 238 r. p.n.e. - Korzystając z buntu najemników w Kartaginie, Rzym zajmuje Sardynię i Korsykę. Ostatecznie upadają nuraghi na Sardynii; jedynie na ruinach Su Nuraxi powstaje osada, która przetrwa jeszcze ok. 400 lat. Resztki twierdzy Su Nuraxi staną się obiektem zainteresowania archeologów w latach 1960.

Upada też wiele kartagińskich miast na Sardynii jak na przykład Nora, której resztki odsłoni burza morska w roku 1889, kiedy wielka fala zmyje przybrzeżne wydmy.

• 234 - 149 r. p.n.e. - Katon, czyli Marek Porcjusz Kato Starszy. Człowiek z ludu, sławny mówca i przeciwnik kultury greckiej (chociaż pod koniec życia zacznie uczyć się greki), mściwy i uparty. Zaciekły wróg arystokratycznego rodu Scypionów.

• 229 - 228 r. p.n.e. - Rzym podbija Ilirów (Związek Szkoderski) za Adriatykiem.

• 226 r. p.n.e. - Na mocy układu z Kartaginą Rzym zajmuje część Półwyspu Iberyjskiego zwanego po łacinie Hispania (Hiszpania) na północ od Ebro.

• 225 - 222, 219 r. p.n.e. - Zajęcie przez Rzymian doliny Padu należącej do Galów.

• 220 r. p.n.e. - Konsul Gaius Flaminius buduje drogę Via Flaminia z Rzymu do Arminum (późniejsze Rimini).

• 219 - 218 r. p.n.e. - Druga wojna iliryjska kończy się podbojem Dalmacji.

• Od 218 r. p.n.e. - Rzymianie rządzą Maltą, co daje im kontrolę nad środkową częścią Morza Śródziemnego.

• 218 - 202 r. p.n.e. - Druga wojna z Kartaginą. Hannibal zaskakuje Rzymian, kiedy ze słoniami bojowymi przechodzi od północy Alpy i rozbija Rzymian nad Jeziorem Trazymeńskim w 217 r. p.n.e. Maszeruje na południe, a rzymski dyktator Kwintus Fabius Cunctator (Zwlekający) oczekuje wyczerpania przeciwnika. Przyjmuje w końcu bitwę pod Kannami (216), mając 80 tysięcy piechoty i 7200 jazdy przeciw 40 tysięcy piechoty i 10 tysięcy jazdy Hannibala. Kartagińczyk pozwala Rzymianom wbić się w centrum swoich szeregów, a potem atakuje jazdą z obu boków i okrąża przeciwnika. W ten sposób walczyć mogą tylko zewnętrzne szeregi stłoczonych Rzymian: 18 tysięcy spośród nich trafia do niewoli, ponad 3000 ucieka, a reszta ginie, przy kartagińskich stratach poniżej 6000 żołnierzy. Mimo to Hannibal nie atakuje Rzymu, ponieważ nie ma szans na pełne otoczenie miasta ani na przełamanie jego fortyfikacji. Greckie miasta na południu przechodzą na stronę Kartaginy. Rzymianie zaś atakują Syrakuzy i zdobywają je po dwóch latach oblężenia (212). W 211-206 r. p.n.e. wojska konsula Scypiona (Scypio Africanus) opanowują kartagińską Hiszpanię: Carthago Nova (209 r. p.n.e.) i bogate miasto Malaca (dawny Malch, późniejsza Malaga). Ostatecznie o klęsce Kartagińczyków decyduje bitwa nad rzeką Metaurus (207), kiedy Rzymianie rozbijają oddziały idące na pomoc Hannibalowi. W 204 r. p.n.e. rzymskie oddziały lądują w Afryce, skłaniając Hannibala do opuszczenia Italii. Scypio pokonuje Hannibala pod Zamą w 202 r. p.n.e., a na mocy pokoju z 201 r. p.n.e. Kartagina zostaje wasalem Rzymu i traci wszystkie posiadłości poza Afryką. Rzymianie opanowują więc Hiszpanię (swój podział administracyjny wprowadzą tam w 197 r. p.n.e.), resztę Sycylii wraz z Wyspami Liparyjskimi (nazwa od miejscowego plemienia Liparów) i Maltę.

Wojenne zamieszanie wykorzystuje Macedonia, atakując rzymską Ilirię (215-205 r. p.n.e.).

• 204 r. p.n.e. - Oficjalne wprowadzenie kultu Kybele (Cybele).

• 200 - 168 r. p.n.e. - Rzym sprzymierzony z państwami Grecji pokonuje Macedonię (200-197 r. p.n.e.). Wtedy Antioch III wkracza do Grecji, chcąc zrównoważyć potęgę Rzymu, co jednak wywołuje wojnę (192-189 r. p.n.e.) i kończy się zwycięstwem Rzymian pod Magnezją (190 r. p.n.e.). Azja Mniejsza dostaje się pod wpływy Rzymu.

W latach 171-168 p.n.e. Emilius Paulus pokonuje Macedonię pod Pydną w 168 r. p.n.e. i zbuntowaną Ilirię w 168 r. p.n.e., chociaż lokalne walki z Ilirami potrwają jeszcze sto lat.

Kolejne państwa hellenistyczne uznają władzę Rzymu, aby uniknąć wyniszczającej wojny.

• Od 199 r. p.n.e. - W prawie rzymskim obok procesu legisakcyjnego pojawia się proces formułkowy.

Starsza legisakcja (legis actio) zakłada, że można sądzić wyłącznie te przypadki, które zostały zapisane w ustawach, a strony uczestniczące w procesie sądowym wnoszą wstępną opłatę sacramentum, którą odzyska potem strona wygrywająca proces. Podstawą procesu jest ściśle formalne postawienie zarzutów lub żądań.

Proces formułkowy zaś wymaga jasnego zdefiniowania żądania, kary i warunków procesu w sądzie niekoniecznie według ustalonych, zapisanych wcześniej zasad.

• 167 r. p.n.e. - Mieszkańcy Italii zostają uznani za obywateli rzymskich, co oznacza zwolnienie z podatku tributum płaconego przez ludy podbite.

• 157 r. p.n.e. - Katon wizytujący Kartaginę stwierdza, że to bogate miasto należy zniszczyć. Odtąd każdą mowę w senacie kończy słowami: „Ceterum censeo Carthaginem esse delendam” (poza tym uważam, że Kartagina powinna być zburzona).

• 153 - 133 r. p.n.e. - Trwa podbój Hiszpanii, mimo wyjątkowo zaciekłego oporu Luzytan na zachodzie półwyspu.

Wódz Luzytan Viriathus prowadząc walkę partyzancką opanowuje dużą część kraju. W 148 r. p.n.e. wciąga w zasadzkę legiony prowadzone przez Gaiusa Vetiliusa i w decydującej bitwie pod Tripolą ginie ok. 4000 rzymskich żołnierzy, w tym także Vetilius. Po tej klęsce Rzymianie jeszcze osiem lat próbują podbić Luzytanię, lecz bezskutecznie. Mimo to Viriathus rozumie, że prędzej czy później Rzym zwycięży, więc w 140 r. p.n.e. zawiera pokój mający zapewnić Luzytanom szansę na przetrwanie. Niestety, po kilkunastu miesiącach Viriathus zostaje zamordowany, a Rzymianie zaczynają krwawą pacyfikację zbuntowanego kraju. Wreszcie w 133 r. p.n.e. zdobywają i burzą miasto Numantia nad Duero kończąc podbój.

Z Luzytanami wiąże się dużo późniejsza legenda o chrześcijance Wilgefortis, córce miejscowego władcy, która w pierwszych wiekach naszej ery odmówiła poślubienia poganina. Ojciec skazał ją za to na ukrzyżowanie. Legenda ma rozmaite wersje, a sama Wilgefortis zostanie potem otoczona kultem jako chrześcijańska święta, choć raczej niechętnie widziana przez antyfeministyczny kler. Paradoksalnie, stanie się później symbolem walki o prawa kobiet.

• 149 - 146 r. p.n.e. - Pod pretekstem pomocy dla Numidii i za namową fanatycznego Katona Rzym zdobywa i burzy Kartaginę, mordując 3/5 jej mieszkańców. Zdobyte ziemie przekształca w prowincję Africa. Kiedy ze sceny politycznej zniknęli Kartagińczycy, Morze Śródziemne w coraz większych stopniu staje się morzem zdominowanym przez Rzym. Rzymskie statki handlowe stają się coraz częstszymi gośćmi we wszystkich śródziemnomorskich portach. Powstaje sieć szlaków handlowych, portów i latarni morskich.

• 146 r. p.n.e. - Po stłumieniu powstania w Macedonii i Grecji (148 i 146 r. p.n.e.) stają się one rzymską prowincją Achaja (Kreta zostaje zdobyta dopiero w 69-67 r. p.n.e.). Mummius burzy Korynt, a rzymscy żołnierze mordują 50 tysięcy spośród 120 tysięcy Koryntian (146 r. p.n.e.).

Paradoksalnie, akty ludobójstwa w Kartaginie i Koryncie otwierają drogę do pokoju, czyli Pax Romana, ponieważ przypieczętowują rzymskie zdobycze i stają się początkiem rzymskiego porządku polegającego na utrzymaniu pokoju, posłuszeństwie wobec władzy i swobodzie praktykowania własnej kultury, a zwłaszcza religii.

Odtąd kultura grecka przesyca Rzym, przynosząc filozofię, idee artystyczne, naukę i obyczaje, łącznie z opium (w 313 r. n.e. w samej stolicy będą działać aż 793 sklepy z opium, a narkotyków używają Horacy, Plotyn i większość cesarzy), co wzbudza oburzenie wielu rzymskich konserwatystów, żądających utrzymania rzymskich tradycji i cnót.

• Po 146 r. p.n.e. - Prokonsul Macedonii Gaius Egnatius zaczyna budowę (potrwa ponad 20 lat) utwardzonej drogi Via Egnatia z Dyrrachium nad Adriatykiem do Salonik. Po 330 r. n.e. droga zostanie przedłużona do Konstantynopola.

• 138 - 132 r. p.n.e. - Wielkie powstanie niewolników na Sycylii stłumione ogromnym wysiłkiem i przy dużych stratach.

• 133 - 132 r. p.n.e. - Tyberiusz Grakchus wydaje prawo o likwidacji posiadłości (latyfundiów) ponad 1000 jugerów (250 ha) ziemi. Nadwyżka ziemi ma być rozdana chłopom. Tyberiusz chce w ten sposób odbudować armię, której od 151 r. p.n.e. (wojna w Hiszpanii) brakuje żołnierzy, gdyż służbę pełnią posiadacze ziemscy, a tych ubywa. Jednak latyfundyści mordują Tyberiusza (132).

Powstają polityczne stronnictwa optymatów (optimus - najlepszy) popierające posiadaczy i popularów (ludowców).

• 132 - 129 r. p.n.e. - Antyrzymskie powstanie w Pergamonie stłumione po ciężkich walkach.

• 123 r. p.n.e. - Zajęcie fenickich kolonii na Balearach pociąga za sobą rzeź miejscowej ludności i osiedlenie się Italików. Dwie główne wyspy archipelagu noszą nazwy łacińskie oznaczające wielką i małą wyspę (późniejsza Majorka i Minorka). Natomiast nazwa trzeciej co do wielkości wyspy Ebesus (Ibiza) nawiązuje do tradycji fenickiej i egipskiego boga Bes.

Baleary są odtąd źródłem cennych dla Rzymu procarzy, ponieważ mieszkańcy archipelagu od dawna słyną jako mistrzowie w tej dziedzinie. Rzymskie wojska aktywne na ogromnym obszarze od Atlantyku po Mezopotamię niemal zawsze będą miały oddziały procarzy, wśród których najwyżej cenieni będą Balearczycy.

• 123 - 121 r. p.n.e. - Trybun ludowy Gajusz Grakchus (brat Tyberiusza i kontynuator jego reform) próbuje wprowadzać prawa ograniczające przewagę wielkich rodów. Zostaje zamordowany w 121 r. p.n.e.

• 121 - 101 r. p.n.e. - Ekspansja terytorialna Rzymu na północ jest możliwa dzięki ociepleniu klimatu. Następuje podbój Galii Narbońskiej (od miasta Narbo, 121 r. p.n.e.), toczą się zaciekłe walki z Germanami zagrażającymi Italii (113-101 r. p.n.e.) i z Numidią (111-105 r. p.n.e.).

• 111 r. p.n.e. - Powstają prawa Lex Thoria. Anulowanie reform rolnych wprowadzonych przez Grakchusów.

• 106 - 43 r. p.n.e. - Marcus Tulius Cicero (Cyceron), świetny rzymski orator, pisarz, polityk i filozof.

• 104 - 101 r. p.n.e. - Drugie, wielkie powstanie niewolników na Sycylii.

Niewolnicy pracują we wszystkich obszarach rzymskiej gospodarki i są czasem wysoko cenieni za swoje umiejętności, inteligencję, pracowitość i lojalność wobec właścicieli. Niektórzy mogą nawet mieć niewielki majątek, a czasem otrzymują wolność za wieloletnią wierną służbę.

Do takiej sytuacji nawiązuje pewien rzymski dowcip. Potężna burza szalejąca na morzu przewraca statek i wszyscy jego pasażerowie wkrótce mają utonąć. Przerażeni pasażerowie głośno krzyczą, płaczą i wzywają bogów. Tymczasem jeden z podróżnych pociesza towarzyszących mu niewolników mówiąc, żeby się nie martwili, bo w testamencie zapisał, że po jego śmierci otrzymają wolność.

• 100 r. p.n.e. - Mariusz wprowadza płatną zawodową armię.

• I w. p.n.e. - I w. n.e. - Powstają rzymskie książki kucharskie, jak zbiór przepisów słynnego żarłoka Apicjusza. Dzieło będzie rozbudowywane i przeredagowywane, na przykład w V w. n.e. przez Windariusza.

• 91 r. p.n.e. - Trybun ludowy Marek Liwiusz Druzus proponuje zrównanie politycznych praw sprzymierzonych ludów Italii i Rzymian, ale mordują go rzymscy arystokraci. Bunt sprzymierzeńców (90 r. p.n.e.) rozbija wódz Sulla.

• 90 r. p.n.e. - Mieszkańcy Tibur (Tivoli) uzyskują prawo obywateli rzymskich, co otwiera okres rozkwitu miasta jako eleganckiej miejscowości, gdzie budują sobie domy i zakładają wspaniałe ogrody najbogatsi mieszkańcy stolicy.

• 89 - 85 r. p.n.e. - Wojna z Mitrydatesem VI z Pontu, który wkroczył do rzymskiej Grecji.

Rzymską armią ma dowodzić Sulla, ale w Rzymie Mariusz żąda równouprawnienia italskich sprzymierzeńców. Sulla zdobywa więc miasto, a Mariusz ucieka do Afryki. Sulla ogranicza prawa trybunów ludowych i likwiduje reformy Mariusza, nadające italskim sprzymierzeńcom prawa równe z Rzymianami. Pokonuje Mitrydatesa jako zwolennika Mariusza (87 r. p.n.e.). W Rzymie jednak wybucha bunt zwolenników Mariusza i trybunów ludowych. Konsulami zostają Mariusz oraz Cynna i pozbawiają Sullę dowództwa. Wtedy Sulla znów pokonuje Mitrydatesa pod Cheroneją (86 r. p.n.e.), pacyfikuje Azję Mniejszą, a w 85 r. p.n.e. wraca do Italii, aby zostać dyktatorem jako zwolennik optymatów. Morduje ok. 4700 przeciwników według proskrypcji (listy ludzi uznanych za przestępców i pozbawionych praw) i odbiera im posiadłości, aby je rozdać 100 tysiącom swoich żołnierzy. Wycofa się z polityki w 79 r. p.n.e.

Z Sullą wiąże się ciekawa opowieść o schwytaniu rzekomego satyra w 86 r. p.n.e. przez jego żołnierzy. Według opisu miał to być owłosiony małpolud, który nie potrafił mówić.

• 84 r. p.n.e. - Pożar niszczy Kapitol w Rzymie a w nim Księgi Sybilli. Księgi zostaną odtworzone z pamięci w 18 r. p.n.e. na rozkaz cesarza Augusta. Dopiero w 405 r. n.e. spalą je chrześcijanie.

• 82 - 80, 76 - 64 r. p.n.e. - Druga i trzecia wojna Rzymu z buntującym się Mitrydatesem VI.

Walki kończą się podbojem Pontu wraz z Krymem oraz wielkim ośrodkiem miejskim i handlowym w Teodozji.

W trzeciej wojnie wsławia się wódz Lukullus (Lucullus), który zostaje odwołany, mimo zwycięstw nad Pontem (w roku 70 r. p.n.e. zdobywa i przyłącza do Rzymu Synopę) i Armenią, ponieważ zmniejszył długi miast Azji Mniejszej wobec rzymskich bankierów. Lukullus przywozi do Rzymu fortunę zrabowaną na wschodzie. Buduje pałace i ogrody wzorowane na wschodnich, upowszechnia modę na filozofię i biblioteki. Jego zasługą jest upowszechnienie czereśni przywiezionej z Azji. Wydaje słynne uczty, budząc zgrozę Cycerona i innych konserwatystów. Jednak kiedy umiera (w 56 r. p.n.e.), surowe rzymskie zwyczaje należą już do przeszłości.

• 81 - 72 r. p.n.e. - Sertoriusz, zwolennik popularów, próbuje tworzyć nowe państwo w Hiszpanii, lecz rozbija go Pompejusz.

• 74 - 71 r. p.n.e. - Wielki bunt niewolników w Italii zagraża samemu Rzymowi.

Na czele buntu staje Spartakus pochodzący z trackiego plemienia Medów. Spartakus jest wyzwoleńcem, czyli byłym niewolnikiem nagrodzonym wolnością za stoczone na arenie świetne walki jako gladiator. Spartakus ginie w walce, a zwycięski wódz Krassus krzyżuje 6000 powstańców na słupach ustawionych wzdłuż dróg prowadzących do Rzymu. Odtąd wielkie posiadłości w Rzymie są dzielone i oddawane w dzierżawę chłopom (kolonom), aby uniknąć następnych tak groźnych powstań.

• 67 r. p.n.e. - Pompejusz likwiduje piractwo na Morzu Śródziemnym. Podbija Syrię Seleucydów (66-63 r. p.n.e.) i Jerozolimę (63 r. p.n.e.). Według tradycji właśnie w tym okresie legioniści wracający z zachodniej Azji przynoszą do Europy trąd.

Zwycięscy wodzowie praktycznie rządzą poszczególnymi częściami państwa niezależnie od senatu.

• 63 r. p.n.e. - Lucius Sergius Catilina podnosi bunt przeciw republice, lecz konsul Marcus Tulius Cicero organizuje armię i rozbija wojska buntownika w bitwie pod Pistorią (62 r. p.n.e.). Catilina ginie.

• 62 - 59 r. p.n.e. - Zwycięski Pompejusz triumfalnie wraca do Rzymu w 62 r. p.n.e. Dwa lata potem przybywa tu również Juliusz Cezar (Caesar) z Hiszpanii. Wkrótce trzej wielcy wodzowie i bohaterowie zwycięskich kampanii Pompejusz, Juliusz Cezar i Krassus zawierają polityczny sojusz (triumwirat), aby zdominować państwo.

• 59 r. p.n.e. - Juliusz każe ogłaszać Acta Diurna - codzienny informator. Jest to zapowiedź powstania gazety.

• 58 r. p.n.e. - Juliusz zdobywa gród celtyckiego plemienia Allobrogów nad Jeziorem Genewskim i każe go ufortyfikować na rzymski sposób (przyszła Genewa). Odtąd jest on rzymską bazą wojskową już wkrótce wykorzystaną w walce z Helwetami.

Juliusz Cezar zastępuje bowiem drogę celtyckiemu plemieniu Helwetów, próbującemu przenieść się z rejonu Jeziora Genewskiego, gdzie powtarzają się najazdy Germanów, do południowo-zachodniej Galii. Wędrówkę kilkuset tysięcy ludzi zainicjował wódz Orgetoryks, a po jego śmierci przedsięwzięciem kieruje Divico. Juliusz nie może jednak pozwolić na tak wielki ubytek ludności z terenów podległych Rzymowi i po całodziennej bitwie pod Bibracte rozbija Helwetów. Wielka liczba Helwetów ginie w walce, a reszta musi zawrócić.

• 58 - 51 r. p.n.e. - Juliusz Cezar pokonuje wodza Ariowista i podbija celtycką Galię z głównym miastem plemienia Paryzjów (parissi - dzielni po galijsku) na wyspie Sekwany (nazwa rzeki i bogini Sekwany, patronki plemienia Sekwanów, której symbolem jest święta kaczka). Rzymianie założą tu miasto Lutetia Parisiorum (Paryż).

Cezar z wyjątkowym okrucieństwem tłumi powstania Galów (Wercyngetoryksa w roku 52 i drugie rok później).

Rzymianie opanowują porty galijskie i miejsca wytwarzania drogiego sosu garum (sfermentowane na słońcu wnętrzności ryb), na którym bogacą się miejscowe greckie kolonie. Cezar zapoznaje się z galijskim piwem i wysoko ocenia jego smak.

Amia Cezara dwa razy ląduje w Brytanii w latach 55-54 p.n.e., lecz nie potrafi jej opanować.

• 54 - 53 r. p.n.e. - Krassus prowadzi okrutną wojnę z Partią, aż Partowie zwabią go w zasadzkę i podstępem zabiją.

• 49 - 45 r. p.n.e. - Po śmierci Krassusa Pompejusz oraz niektórzy politycy w Rzymie obawiają się popularności Cezara i dlatego czynią konsulem Pompejusza. Cezar ma więc oddać władzę nad zdobytą Galią. Jednak 10 I 49 r. p.n.e. armia Cezara przekracza rzekę Rubikon, co oznacza wojnę z Pompejuszem. Cezar wypowiada wtedy słynne słowa „alea iacta est”, czyli „kości zostały rzucone”. Rozbija przeciwnika i ogłasza się dyktatorem. Pompejusz zaś ucieka do Grecji i znów przegrywa (48) z podążającym za nim Cezarem. Ucieka do Egiptu i tam wreszcie ginie w walce z Cezarem. Cezar zajmuje Egipt (Kleopatra zostaje jego kochanką i towarzyszką narkotycznych orgii), a potem w Azji rozbija armię Pontu (48), który opanował część posiadłości Rzymu. Wysyła wtedy informację do Rzymu: „veni, vidi, vici”, czyli „przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem”.

Po triumfalnym powrocie do Rzymu (45) Cezar reformuje państwo i skupia w swym ręku całą władzę, co niepokoi republikanów. Zwłaszcza, gdy w 44 r. p.n.e. otrzymuje dożywotni tytuł imperatora i jako pierwszy każe wybić denary ze swoją podobizną; potem ten zwyczaj przejmą władcy Rzymu.

Wprowadza nowy kalendarz (juliański) słoneczny, który opracował uczony z Aleksandrii Sosigenes (1 I 45 r. p.n.e.).

• 44 r. p.n.e. - Cezar zostaje zamordowany podczas id marcowych (15 III) przed gmachem senatu. Dochodzi wtedy do spotkania Cezara z przyjacielem Brutusem, który jednak okazuje się jednym z zabójców. Cezar wygłasza wtedy słynne zdanie: „i ty Brutusie przeciw mnie?” Astrologowie zwracają uwagę, że akurat w tym czasie Mars jest bardziej czerwony niż zwykle (nie wiedzą, że to wynika ze zbliżenia Marsa do Ziemi), a to według nich oznacza gniew Marsa i wojnę.

Zaczyna się walka o władzę nad Rzymem. W 43 r. p.n.e. powstaje drugi antyrepublikański triumwirat: Oktawian (przybrany syn Cezara), Antoniusz i Lepidus. Wybucha wojna domowa między zwolennikami monarchii i republiki.

Na rozkaz Antoniusza zostają zamordowani jego polityczni przeciwnicy Marcus Tulius Cicero (Cyceron) oraz jego brat Quintus. Bezpośrednią przyczyną zabójstwa Cycerona były Filipiki, satyryczne mowy skierowane przeciw Antoniuszowi.

• 42 r. p.n.e. - Republikanie ponoszą druzgocącą klęskę pod Filippi w Macedonii, a ich przywódcy Brutus i Kasjusz popełniają samobójstwo.

Śmierć zadaje sobie także mniej znany republikanin Marek Liwiusz Druzus.

• 40 r. p.n.e. - Córka Marka Liwiusza Druzusa Liwia (58 r. p.n.e.- 29 r. n.e.) z mężem Tyberiuszem Klaudiuszem Neronem (jej kuzyn) i trzyletnim synem Tyberiuszem ucieka na Sycylię a potem na Peloponez, niemal cudem unikając śmierci.

• 38 r. p.n.e. - Oktawian żeni się z Liwią, córką Druzusa. Oktawian zmusił Tyberiusza i Liwię do rozwodu, chociaż Liwia jest w szóstym miesiącu ciąży. Sam Oktawian zaś rozwiódł się ze Skrybonią, która także spodziewa się dziecka - będzie to córka Julia. Trzy miesiące później rodzi się Tyberiusz, syn Liwii, którego Oktawian odsyła do ojca, czyli do Tyberiusza Klaudiusza Nerona.

Co ciekawe, mimo dziwnych okoliczności ślubu, małżeństwo Liwii i Oktawiana przetrwa ponad 50 lat, a małżonkowie będą się wzajemnie szanować i wspierać, chociaż nie będą mieć dzieci.

• 36 r. p.n.e. - Oktawian pokonuje Sekstusa Pompejusza pod Mylae, a Lepidusa odsuwa od władzy. Pokonuje pod Akcjum (31 r. p.n.e.) Antoniusza, a gdy zdobywa Aleksandrię, Antoniusz i Kleopatra razem popełniają samobójstwo w 30 r. p.n.e. Egipt zaś zostaje wcielony do posiadłości rzymskich.

• 30 r. p.n.e. - 14 r. n.e. - Rzymem rządzi Oktawian, formalnie pierwszy z senatorów, lecz w istocie monarcha (zwany cesarzem od Caesara), mający pełnię władzy nad armią jako imperator, czyli zwycięski wódz.

W 27 r. p.n.e. formalnie przywraca republikę, a senat oddaje mu pełnię władzę, zaczynając pryncypat (princeps - najwyższy), choć skład senatu jest częściowo niezależny od władcy. Senatorowie nie podlegają też normalnemu prawu. Oktawian otrzymuje tytuł augustus (po łacinie szanowny, wspaniały), a w 12 r. p.n.e. zostaje najwyższym kapłanem z tytułem pontifex maximus który oznacza budowniczego mostów. Chodzi zarówno o wyrażenie szacunku dla sztuki budowlanej, jak też symboliczne łączenie świata ludzi i bogów.

Wzorem władców hellenistycznych Oktawian August przypisuje boskość swemu przybranemu ojcu Cezarowi i jako syn boży sam ogłasza się bóstwem. Każe wybić monetę z wizerunkiem gwiazdy reprezentującej kometę, która została uznana za wcielenie zmarłego Cezara.

W 27 r. p.n.e. tworzy gwardię cesarską (pretorianie). Reorganizuje administrację, od nowa dzieli państwo na prowincje, przy czym niektóre, na przykład Egipt, stają się dziedzicznymi posiadłościami rodziny Oktawiana (dynastii julijsko-klaudyjskiej).

Państwo przeżywa okres szybkiego rozwoju. Wojny toczą się tylko na pograniczu i w ich wyniku Rzym zagarnia ziemie do Renu i Dunaju (do 9 r. n.e.). Ziemie Mezów stają się rzymską prowincją Mezją (na południe od Dunaju). Głównymi ośrodkami Mezji będą dwa miasta: celtycko-mezyjskie Singidunum (późniejszy Belgrad) nad Dunajem oraz Odessus (późniejsza Warna) nad Morzem Czarnym.

Po stłumieniu powstania plemienia Kantabrów (29-19 r. p.n.e.) Rzym opanowuje resztę Półwyspu Iberyjskiego, czyli Hiszpanię (kraina Hispania zostaje podzielona na prowincje Baetica, Lusitania i Tarraconensis).

W 16-15 r. p.n.e. rzymscy wodzowie konsul Publiusz Silwiusz Nerwa, Tyberiusz oraz Druzus Starszy prowadzą trzy wojskowe wyprawy w Alpy, pokonują wojowniczych Retów, a zajęte ziemie przekształcają w prowincję o nazwie Rhaetia lub Raetia. Podbici Retowie stopniowo ulegają romanizacji: język retycki zaniknie do III w. n.e. ustępując lokalnym odmianom łaciny określanym jako dialekty retoromańskie.

Po ostatecznym zdławieniu powstania plemienia Erawisków (6-9 r. n.e.) Panonia zostaje rzymską prowincją, a ok. 90 r. n.e. jej stolicą zostaje Aquincum na prawym brzegu Dunaju (pierwotnie obóz legionistów w zdobytej celtyckiej osadzie Akink, uznany przez cesarza za miasto w 124 r. n.e.). Aquincum (dużo wody) strzeże przeprawy przez dunajskie płycizny oraz dwóch mostów, na palach i pontonowego.

Imperium jest największym na Ziemi państwem (obejmuje całą strefę śródziemnomorską), z rozbudowaną gospodarką i systemem bankowym wzorowanym na greckim i fenickim.

Banki trudnią się przede wszystkim udzielaniem kredytów, to znaczy pożyczek - biorący pożyczkę zobowiązuje się oddać wziętą sumę w określonym czasie, a ponadto zapłacić za to, że bank udzielił pożyczki. Zapłata może być z góry umówiona, może być procentem od pożyczonej sumy lub zależy od czasu, kiedy pożyczkobiorca zwróci dług. Centrum sieci banków stanowi świątynia bogini Juno Moneta w Rzymie opiekująca się skarbcem.

Niektóre jarmarki przekształcają się w giełdy (zwykle w bazylikach), gdzie nie handluje się przywiezionymi towarami, lecz towarami składowanymi poza giełdą. Ponadto handluje się udziałami w rozmaitych przedsięwzięciach finansowych. Innymi słowy przedmiotem handlu na giełdzie staje się również pieniądz, a nie wyłącznie konkretny towar.

Rzymski pieniądz (srebrny denar, złoty aureus) jest walutą, którą stosuje się daleko poza granicami imperium.

Handel wymaga coraz szerszej znajomości pisma, żeby zawierać umowy, chociaż wielu kupców stosuje pieczęć (czasem w formie sygnetu noszonego na palcu) jako podpis na dokumencie handlowym lub bankowym.

Sieć utwardzonych dróg (w IV w. n.e. osiągnie niemal 100 tysięcy km) wiąże państwo. Powstaje poczta, czyli kontrolowany przez państwo system przesyłania informacji w postaci zapisanych listów. Przewożą je specjalni posłańcy korzystający z sieci stacji, na których wymieniają zmęczone konie na wypoczęte.

Rozkwita kultura. Działa Gajus Mecenas (zmarły w 8 r. p.n.e.) popierający artystów jak Wergiliusz czy Horacy (imię Mecenasa stanie się symbolem wspierania twórców).

Ustają podboje (powstaje stan zwany pax Romana - pokój rzymski) ze względu na wielkie odległości i niechęć cesarzy do akcji poszczególnych wodzów, którzy mogą podczas wojny zebrać dużą armię, zyskać popularność i zagrozić cesarzowi.

Miasto Rzym wyrasta na metropolię, a jej centralnym punktem jest plac zwany Forum Romanum, gdzie znajdują się najważniejsze instytucje i są podejmowane najważniejsze decyzje. Drugim największym miastem Italii i jednym z największych miast całego imperium jest Puteoli - główny port Półwyspu Apenińskiego, skąd towary docierają do Rzymu. Na pięknym wybrzeżu w Puteoli powstają wille i pałace najbogatszych ludzi imperium. Kres rozkwitowi miasta położą erupcje pobliskiego Wezuwiusza, które spowodują zapadnięcie części wybrzeża. W rezultacie nadmorskie pałace znajdą się pod powierzchnią morza, a Puteoli zostanie oddzielone od osady Baiae (późniejsze Baje) po drugiej stronie Zatoki Neapolitańskiej. Baiae słynie jako miasto rozrywek i rozpusty, gdzie bawią się najbogatsi, kwitnie prostytucja i hazard.

Oktawian organizuje policję, czyli służby utrzymujące porządek i ścigające przestępców. Rzymski system prawny jako pierwszy w dziejach uniezależnia się od przekonań religijno-etycznych i opiera się na logicznych przepisach regulujących stosunki państwa i obywatela. Powstaje iurisprudentia, czyli wiedza o tym, co sprawiedliwe (słuszne) i niesprawiedliwe (definicja prawnika Ulpiana z II/III w. n.e.) oparta na zasadzie aequitas, czyli równości jako ideału prawa i podstawowej jego wykładni (interpretacji). Po raz pierwszy precyzuje ono podział na prawo publiczne i prywatne. Prawo publiczne dotyczy ustroju politycznego państwa (prawo konstytucyjne), zasad działania administracji (prawo administracyjne) i sądów oraz przestępstw i kar za ich popełnienie (prawo karne). Prawo prywatne dotyczy natomiast osobistych dóbr człowieka, własności, rodziny i zasad dziedziczenia.

Z czasem ustali się podział na prawo osobowe dotyczące ludzi, rzeczowe i procesowe (Gaius, 130-180 r. n.e.).

Rozróżnia się prawo materialne (obowiązujące normy), formalne (ustalone procedury), przedmiotowe (odnoszące do konkretnej dziedziny lub epoki: prawo pracy, prawo karne, prawo rzymskie) i podmiotowe (uprawnienia osób).

Kobiety mają własność, dziedziczą i zarządzają majątkiem, mogą wybierać męża i rozwodzić się. Państwo nie ingeruje w małżeństwo (brak szczegółowych przepisów), z wyjątkiem umów regulujących własność i dziedziczenie.

Proces formułkowy staje się jedynym stosowanym w rzymskich sądach (Leges Iuliae, 17 r. p.n.e.).

Typowe kary dla ludzi niemających rzymskiego obywatelstwa to biczowanie (na przykład rzemieniami z ołowianymi kulkami), obcięcie części ciała, oddanie do niewoli, a czasem grzywna pieniężna. Za przestępstwo polityczne, czyli antypaństwowe, na przykład próbę obalenia władzy, grozi ukrzyżowanie uznawane za najbardziej hańbiąca śmierć. Natomiast obywatel rzymski za przestępstwo polityczne bywa skazany na ścięcie, lecz nie może być krzyżowany, torturowany i poniżany ani biczowany.

O tej zasadniczej nierówności opowiada anegdota. Pewien człowiek jechał przez Forum Romanum wozem ciągniętym przez woły, co było zakazane, a winny powinien być wybatożony. Okazało się jednak, że woźnica był obywatelem rzymskim, więc wybatożono nieszczęsne woły.

• I w. n.e. - Apoloniusz z Tyany (jego rodzinne miasto w Kapadocji). Filozof pitagorejczyk, pustelnik i panteista nauczający o dobru. Dużo podróżuje po Azji Mniejszej, Syrii i podobno również po Indiach, aby w końcu osiąść w Efezie. Według legend właśnie w Indiach poznał idee braminizmu i buddyzmu. Sławę zyskuje jako jasnowidz i prorok, który potrafi lewitować, zatrzymywać wiatry i dokonywać cudów, a nawet zmartwychwstać. Jest autorem życiorysu Pitagorasa oraz księgi o ofiarach i czarach. Dzieje Apolonisza opisuje Flavius Philostratos (III w. n.e.). Po śmierci Apoloniusz staje się przedmiotem kultu zwalczanego przez chrześcijan, ponieważ według niektórych pisarzy chrześcijanie przejęli nauki Apoloniusza i wzorowali na nim postać Jezusa.

• I w. n.e. - Rzymianie powszechnie hodują w stawach murenę (Murena), drapieżną rybę o wysoko cenionym mięsie. Jej hodowla zaniknie po upadku Rzymu. Znają też hodowlane ostrygi. Rozpowszechnia się uprawa jadalnych szparagów (Asparagus officinalis).

Rozwój gospodarki w 1. tysiącleciu powoduje wycięcie dębów (Quercus) i buków (Fagus) o twardym drewnie odpornym na gnicie, lip (Tilia) cenionych przez rzeźbiarzy z powodu miękkiego drewna i sosen (Pinus).

Na obszarze Italii, Hiszpanii i Grecji zamiast lasów powstają kolczaste zarośla makia.

• 9 r. n.e. - Wódz Publiusz Kwintylus Warrus atakuje terytoria Germanów między Renem i Łabą (Elbe), co wywołuje zbrojną akcję wodza Cherusków pod wodzą Arminiusza.

Arminiusz to Germanin, który jako dziecko został porwany i wychowany na Rzymianina i świetnego żołnierza. Arminiusz zdezerterował z rzymskiej armii, kiedy dostrzegł okrucieństwo i bezwzględność Rzymian. Przyłączył się wtedy do Germanów i postanowił wykorzystać swoją znajomość rzymskiej armii, żeby ją pokonać.

We wrześniu Warrus popełnia błąd, wkraczając bez rozpoznania do Lasu Teutoburskiego, w którym kryją się odziały Germanów. Na wąskiej ścieżce kolumna Rzymian rozciąga się na 15 km, co prowokuje Arminiusza do serii ataków o charakterze partyzanckim, czyli niespodziewanych ataków i unikania bezpośredniego starcia. W Lesie Teutoburskim ginie ponad 20 tysięcy Rzymian, czyli praktycznie wszyscy z legionów XVII, XVIII i XIX (odtąd Rzymianie już nigdy nie nadadzą tych numerów żadnemu oddziałowi legionów). Poniżony Warrus popełnia samobójstwo.

Po tej bitwie ustala się rzymska granica na Renie.

• 14 r. n.e. - 19 sierpnia umiera 73-letni Oktawian August.

Tuż przed śmiercią Oktawian zadał słynne pytanie, czy dobrze odegrał swoją rolę w komedii życia, lecz nie uzyskał odpowiedzi.

Liwia, żona Oktawiana Augusta, każe otoczyć pałac wojskiem, żeby nie dopuścić do rozejścia się wieści o tej śmierci, zanim przybędzie jej syn Tyberiusz i przejmie władzę.

• 14 - 37 r. n.e. - Panuje cesarz Tyberiusz Juliusz Cezar, syn Liwii oraz przybrany syn Oktawiana i jego zięć.

• 14-15 r. n.e. - Świetny wódz Germanik prowadzi skuteczną akcję zbrojną przeciw Germanom za Renem. W Lesie Teutoburskim chowa kości legionistów Warrusa i rozbija oddziały Arminiusza. Jednak Tyberiusz nakazuje wycofać się na linię Renu, uznając terytoria germańskie za zbyt niebezpieczne. Granica na Renie zostaje więc zachowana.

• 23 - 79 r. n.e. - Gajusz Pliniusz Starszy. Pisarz i uczony pochodzenia etruskiego. Ginie podczas wybuchu Wezuwiusza.

• 37 - 41 r. n.e. - Cesarz Gajusz Juliusz Cezar Kaligula (caligula oznacza bucik, przydomek nadany mu w dzieciństwie), syn Agrypiny Starszej i Germanika, wodza znanego z wojen przeciw Germanom. Po ciężkiej chorobie mózgu w roku 37 staje się niezrównoważony psychicznie, popada w alkoholizm i słynie z okrucieństwa. Dla rozrywki każe torturować i mordować przypadkowych ludzi, często jako swoisty dodatek do obiadu. Potrafi też wykorzystywać seksualnie dowolnie wybrane kobiety, na przykład żonę patrycjusza podczas uczty, a potem opisuje szczegóły stosunku. Ginie zamordowany.

• 41 - 54 r. n.e. - Panuje cesarz Klaudiusz, bratanek Tyberiusza, znany z zainteresowań nauką i reform administracji.

Za jego władzy zostaje zajęta Brytania (43 r. n.e.) ze stolicą w Eboracum i północno-zachodnia Afryka (45 r. n.e.).

Klaudiusz ginie otruty przez żonę Julię Agrypinę (siostrę Kaliguli), która wprowadza na tron swojego syna Nerona, pomijając Brytanika, syna Klaudiusza.

Z czasów Klaudiusza pochodzi też pierwsza wzmianka o żydowskiej sekcie, której członkowie pod wodzą niejakiego Chrestosa wzniecali zamieszki w Rzymie. Na rozkaz cesarza wichrzyciele zostali usunięci z miasta (pisze o tym Swetoniusz). Przeciętni Rzymianie jeszcze przez 100 lat nie będą odróżniać żydów i chrześcijan. Dlatego grecki tytuł Jezusa uznali za imię ich przywódcy w Rzymie.

• 46 r. n.e. - Rzym wreszcie podbija Traków (w górach Bałkanach) zewsząd otoczonych przez rzymskie posiadłości, lecz dotąd uparcie broniących swojej niezależności.

• Ok. 50 - ok. 125 r. n.e. - Plutarch z Cheronei. Pisarz grecki, autor sławnych biografii cesarzy.

• 54 - 68 r. n.e. - Neron Klaudiusz Cezar, ostatni z dynastii julijsko-klaudyjskiej.

Początkowo jest marionetką w rękach swojej matki Julii Agrypiny. Kiedy chce zdobyć samodzielność, Agrypina zagraża, że wprowadzi na tron Brytanika, prawowitego następcę i syna Klaudiusza. Wtedy jednak Brytanik ginie otruty wywarem ze szczwołu podczas uczty na dzień przed osiągnięciem wieku wystarczającego do objęcia tronu, a zabójcą jest Neron. Megalomański uczeń filozofa Seneki Młodszego, świetny śpiewak, poeta i woźnica, a zarazem żądny władzy egocentryk, bezwzględny i okrutny wobec przeciwników. Jak każdy psychopata ma skrzywione widzenie rzeczywistości - uznaje się za półboga, któremu wolno wszystko. Walczy ze spiskami: każe zabić matkę (59), która organizuje na niego zamach i żonę Oktawię (62), a w roku 65 wykrywa spisek Pizona. Patrycjusze chcą go obalić, ponieważ osłabia ich pozycję, jest hojny, lubiany przez plebs i nie znosi wojska (ku niezadowoleniu wodzów zawiera pokój z Partią w Armenii).

Kwitnący Rzym jest potężnym państwem, któremu na całej planecie dorównuje jedynie Cesarstwo Chińskie. Zaczynają się jednak problemy finansowe, ponieważ utrzymanie armii jest kosztowne, a dalsze podboje niemożliwe, co zmniejsza dochód z trybutu. Sytuację pogarsza deficyt w handlu z Indiami: więcej towarów jest importowanych, a zatem pieniądz wypływa z Rzymu. Zaczyna się więc szybsza inflacja: z libry srebra powstają aż 92 denary, a w następnych dekadach jeszcze więcej.

• Ok. 55 - ok. 120 r. n.e. - Publiusz Korneliusz Tacyt. Jeden z największych historyków Rzymu.

• 64 r. n.e. - Pożar Rzymu zapoczątkowany w najbiedniejszych dzielnicach nad Tybrem 19 lipca, gdy na egipskim niebie pojawia się Syriusz symbolizujący początek rocznego cyklu. Wśród gęstej drewnianej zabudowy w pobliżu Circus Maximus wybucha niemożliwa do opanowania burza ogniowa, kiedy żar płomieni podnosi słup gorącego powietrza nad miastem i powoduje potężny wiatr dodatkowo wzmagający ogień.

Niektórzy Rzymianie podejrzewają Nerona o podpalenie, co jednak jest nieprawdopodobne, ponieważ pożar zagrażał jego pałacowi i zaszkodził opinii o cesarzu. Neron zaś i wielu innych Rzymian oskarżają o podpalenie członków żydowskiej sekty czczącej Chrystusa i nienawidzącej Rzymu, czyli pierwszych chrześcijan. Sekta jest postrzegana jako grupa aspołeczna, ponieważ jej członkowie krytykują rzymski styl życia, często odmawiają pracy i oczekują zapowiedzianego przez Jezusa rychłego końca świata w oczyszczających płomieniach. Podejrzani zostają aresztowani i postawieni przed sądem, który skazuje na śmierć 200 osób, a większość uniewinnia z braku dowodów. Późniejsza tradycja chrześcijańska przypisze ten pożar Neronowi, którego przedstawi jako degenerata, ukrywając przy okazji antypaństwowy charakter wczesnego chrześcijaństwa.

Cesarz zaś z typową dla niego megalomanią każe odbudować miasto w nowym kształcie o wiele wspanialszym niż poprzednio. Jego niezrealizowany projekt gigantycznego złotego pałacu Domus Aurea zdaje się wykazywać związki z opiumowymi wizjami cesarza-narkomana.

• 66 - 70 r. n.e.- Bunt Żydów w Judei krwawo stłumiony przez Tytusa Flawiusza Wespazjana.

Klęska przypieczętowuje oderwanie się sekty Jezusa czyli pierwszych chrześcijan od tradycyjnych Żydów. W Rzymie kształtuje się chrześcijański ośrodek z pierwszymi biskupami Linusem, Anakletem i Klemensem I.

• 68 - 69 r. n.e.- Bunt legionów i pretorian. Neron ucieka i popełnia samobójstwo (68 r. n.e.). Legiony Hiszpanii i Galii obwołują cesarzem Galbę, mieszkańcy stolicy Sylwiusza Ottona, a legiony Germanii Witeliusza. Zwycięża Witeliusz (Vitellus), lecz ustępuje Tytusowi Flawiuszowi Wespazjanowi (69-79 r. n.e.), który zaczyna dynastię Flawiuszów.

• 75 r. n.e. - Obawiając się buntów, Wespazjan nadaje mieszkańcom Hiszpanii prawa rzymskich obywateli.

Każe też zbudować gigantyczny amfiteatr Amphitheatrum Flavium (zwany potem Colosseum) dla mieszkańców Rzymu.

• 79 - 81 r. n.e. - Panuje cesarz Tytus, syn Wespazjana.

Jego zasługą było ostateczne stłumienie powstania Żydów w 70 r. Jako władca słynie z dobroci i ukończenia budowy Amphitheatrum Flavium (zwanego potem Colosseum).

• 79 r. n.e. - Wybuch Wezuwiusza niszczy trzy miasta: Herkulanum, Stabie i Pompeje.

Herkulanum zasypuje piroklastyczna lawina (pyły i gazy) pędząca z prędkością ponad 100 km/h i osiągająca temperaturę ok. 500^oC. Ludzie schowali się pod solidnym kamiennym sklepieniem magazynów w herkulańskim porcie, lecz nagły wzrost temperatury zabija ich w ciągu sekund. Ciała ulegają nagłemu odwodnieniu tworząc na niektórych kościach czerwonawy nalot tlenków żelaza, które pozostało po błyskawicznym odparowaniu krwi. Mózgi ludzi gotują się powodując natychmiastową śmierć, lub nagły wzrost ciśnienia pary wodnej rozrywa czaszki. W niektórych przypadkach fragmenty mózgu spadają na roztopiony piasek i zastygają w powstających kawałkach szkła wulkanicznego. Plaża i znajdujące się przy niej portowe magazyny znikają zasypane wielometrową warstwą pyłu wulkanicznego, który przekształca się w tuf. W domach szczelnie pokrytych wulkanicznymi osadami zachowują się meble, naczynia, naścienne polichromie, a nawet książki. W domu Luciusa Kalpurniusa archeolodzy znajdą prywatną bibliotekę zawierającą ok. 2000 nieźle zachowanych zwojów i dlatego archeolodzy nazwą go willą papirusów.

Na pomoc Herkulanum płyną pretorianie pod dowództwem Pliniusza Starszego, lecz nie mogą dotrzeć do miasta z powodu spadających bomb wulkanicznych, więc postanawiają zaczekać do następnego dnia. Giną zabici przez bomby, gwałtowny wzrost temperatury (archeolodzy znajdą na przykład miecz pretorianina wtopiony w jego kość udową) i trujące gazy (tak umiera Pliniusz Starszy).

Początkowo Pompeje ratuje wiatr, który odpycha od miasta pyły i gazy wyrzucone przez wulkan. Jednak kierunek wiatru zmienia się i na Pompeje spadają tysiące ton popiołu, który załamuje dachy domów, a te mocniejsze przykrywa wielometrową warstwą. Ludzie ukrywający się wewnątrz giną w większości uduszeni w ciągu kilku minut lub godzin.

• 81 - 96 r. n.e. - Cesarz Tytus Flawiusz Domicjan, brat Tytusa.

Buduje limes (nadgraniczne umocnienia: mur, wał, palisada i rów) w Germanii, z czasem osiągający długość 548 km. Wzdłuż rzymskich granic będzie funkcjonować kilka limesów: retycki (178 km), syryjski, mezopotamski, trypolitański, numidyjski i brytyjski (Wał Hadriana, 126 km). Granice państwa są długie i sztuczne (oprócz wybrzeży Atlantyku i Sahary oraz Renu i Dunaju), a zatem trudne do obrony. O spoistości państwa decyduje więc względny dobrobyt oraz tolerancja kulturowa i religijna. Tymczasem narasta kryzys finansowy, spada wartość denara, a postępująca chrystianizacja ludności sprzyja postawom ksenofobicznym i agresji wobec innowierców.

Domicjan zostaje zamordowany w wyniku pałacowego spisku. Senat oddaje wtedy tron Markowi Kokkejuszowi Nerwie (96-98 r. n.e.), pierwszemu z dynastii Antoninów.

Według późniejszego historyka Casiusa Diona upadek cesarza Domicjana był związany z epidemią czarnej ospy, która nawiedziła stolicę imperium. Dion pisze, że ospę wywołali spiskowcy, którzy podobno kłuli przechodniów igłami zakażonymi wydzielinami chorych ludzi.

• Koniec I w. n.e. - Malaria przywleczona z Afryki nawiedza Italię.

• II w. n.e. - W Azji Mniejszej powstaje gnostycki (dualizm, hierarchiczny świat), synkretyczny kult boga Abraxasa z tarczą, biczem (obrona przez duchami), głową koguta i dwoma wężami jako nogami. Kult zniknie pod naporem chrześcijaństwa, lecz jego elementy pozostaną w magii. Rzymianie zaczynają ulegać irracjonalnemu wschodniemu mistycyzmowi, co wiąże się też z ekspansją chrześcijaństwa obiecującego pośmiertny świat lepszy od tego, gdzie szaleją epidemie, bieda i wojny. Pod wpływem chrześcijan coraz surowiej patrzy się na swobody kobiet, seks i wolnomyślicielstwo.

W tym czasie biskupami Rzymu są kolejno: Ewaryst I, Aleksander I, Sykstus I, Telesfor, Hygin, Pius I, Anicet, Soter, Eleuterius, Wiktor I (189-198), Zefiryn (198-217), Kalikst I (odsunięty), Hipolit (217-235), Urban I (222-230), Poncjan (230-235) i Anterus (235-236).

Katakumby św. Kaliksta są pierwszą nekropolią rzymskich biskupów. W kolejnych stuleciach biskupi Rzymu (rzymscy papieże) będą grzebani na Lateranie i w innych świątyniach Rzymu, a od IV w. często w podziemiach Watykanu (Groty Watykańskie) oraz w bazylice św. Piotra na Watykanie.

• 98 - 117 r. n.e. - Panuje cesarz Marek Ulpiusz Trajan, adoptowany syn Nerwy i pierwszy władca Rzymu, który nie pochodzi z Italii (urodził się w Hiszpanii). Rozbija Daków (101-106), planujących atak na Rzym i podbija Nabatejczyków (106).

• Ok. 105 - ok. 170 r. n.e. - Grecki mistyk i prorok uznany za boga Aleksander z Abonuteichos w Azji Mniejszej, uczeń Apoloniusza z Tyany. Nawiązując do kultów Serapisa i Asklepiosa Aleksander zakłada kult boga Glykona mającego postać węża z ludzką głową. Przepowiada przyszłość, twierdzi, że cudownie leczy, zwłaszcza bezpłodność, i rozsyła misjonarzy nowej wiary od Pontu po Rzym. Zdobywa wielu zwolenników, w tym rzymskiego prokonsula Azji, który poślubia jego córkę. Na życzenie Aleksandra „barbarzyńska” nazwa Abonuteichos zostaje zamieniona na typowo grecką Ionopolis (późniejsze tureckie Inebolu). Jego zdecydowany przeciwnik i zwolennik epikureizmu Lukian z Samosaty pisze, że Aleksander wymyślił nowe bóstwo, posługuje się atrapą węża, oszukuje naiwnych i powołuje się na rzekomo stare dokumenty odnalezione w dziwnych okolicznościach. Mimo to kult Glykona przetrwa aż do IV w., kiedy ustąpi pod naciskiem chrześcijaństwa.

• 113 - 117 r. n.e. - Zwycięska wojna z państwem Partów i podbój Armenii.

Próba wyprawy na Indie zostaje udaremniona przez powstania na wschodzie Imperium.

• 117 - 138 r. n.e. - Cesarz Hadrian, adoptowany syn Trajana, reformuje państwo i armię.

Nadaje prawa prowincjom. Dużo buduje, w tym słynne mauzoleum w Rzymie.

Do legendy przechodzi homoseksualny kochanek cesarza piękny Antinous. Niestety w 130 r. młodzieniec tonie przypadkowo w Nilu. W 132 r. cesarz ogłasza go nowym bogiem, a w miejscu jego śmierci w 137 r. buduje miasto Antinoopolis (późniejsze Sheikh Ibada). Imieniem Antinousa każe też nazwać jeden z gwiazdozbiorów.

• 125, 165 - 180 r. n.e. - Epidemie odry, ospy i dżumy zabijając tysiące ludzi osłabiają państwo i sprzyjają irracjonalnym ideologiom, które szkodzą państwu. W tym kontekście jest zrozumiałe, dlaczego w 177 r. n.e. Marek Aureliusz, wbrew tradycyjnej rzymskiej tolerancji, akceptuje zwalczanie chrześcijan jako elementu antyspołecznego i antypaństwowego.

• 138 - 161 r. - Panuje cesarz Antoninus Pius, adoptowany syn Hadriana (Hadrian był homoseksualistą).

• Ok. 160 r. n.e. - Montanus z Azji Mniejszej reformuje chrześcijaństwo, chcąc odrzucić władzę coraz bogatszego kleru. Mimo prześladowań przez hierarchię kościelną, ruch montanistów przetrwa do VI w.

• 162 - 166 r. n.e. - Wojna z Partami za panowania cesarza Marka Aureliusza (161-180 r. n.e.), przybranego syna Piusa.

Cesarz jest alkoholikiem i największym narkomanem na tronie Rzymu (czasem zasypia nawet podczas oficjalnych uroczystości).

• Ok. 165 - 180 r. n.e. - Epidemia (ospy lub ody) znana jako Zaraza Antoninów lub Galena grasuje po Imperium Rzymskim. Według współczesnych autorów epidemię zapoczątkowali rzymscy żołnierze wracający z zachodniej Azji.

• 174 r. n.e. - Podczas wojny Marka Aureliusza z Germanami dochodzi podobno do ciekawego wydarzenia. Rzymianie zostają otoczeni przez Germanów i odcięci od źródła wody. Na szczęście egipski mag Arnufis sprowadza chmury i deszcz. Kiedy zaś Germanie nacierają konno na Rzymian rozkoszujących się deszczem, wybucha burza z piorunami, które zabijają wielu Germanów, oszczędzając stojących niżej na ziemi Rzymian.

• 180 r. n.e. - Marek Aureliusz umiera na dżumę podczas zwycięskiej wojny z Germanami.

Tron obejmuje jego syn Lucjusz Aureliusz Kommodus (180-192), podobnie do ojca znany alkoholik. Nowy cesarz jest wyznawcą mitraizmu.

• Ok. 185 - ok. 254 r. n.e. - Orygenes, grecki filozof chrześcijański pozostający pod wpływem neoplatonizmu.

Polemizuje z Celsusem z Aleksandrii, który widzi w chrześcijaństwie zagrożenie dla Rzymu i religijnej tolerancji.

• 192 - 193 r. n.e. - Wojna o władzę po zabójstwie pijanego Kommodusa przez spiskowców i jego konkubinę. Na krótko tron przejmuje Pertinaks, pierwszy cesarz wywodzący się z plebsu. Jednak Septymiusz Sewerus (193-211 r. n.e.) pokonuje Pertinaksa oraz drugiego pretendenta do tronu Didiusza Julianusa i zakłada dynastię Sewerów. Reformuje armię, zrównuje prawa mieszkańców Italii i prowincji. Współrządzą z nim jego synowie Karakala (198-217) i Geta (209-211).

• 197 - 199 r. n.e. - Kolejna wojna z Partami i podbój Mezopotamii.

• 212 r. n.e. - Karakala nadaje prawa obywatelskie wszystkim wolnym mieszkańcom Cesarstwa.

• 216 - 217 r. n.e. - Wyprawa na Partów. Karakala ginie w spisku, a tron zdobywa Makrinus (217-218).

Jego następcy to Diadumenian (218, syn) i Heliogabal (218-222)

• 222 - 223 r. n.e. - Zamieszki przeciwko Heliogabalowi, który jest znany z despotyzmu, niezrównoważenia i skandali obyczajowych. W trakcie zamieszek ginie między innymi świetny prawnik i filozof prawa Ulpian (Gnaeus Domitius Annius Ulpianus). Cesarz zaś zostaje zamordowany na rozkaz Julii Mammei. W roku 218 Heliogabal adoptował jej syna Aleksandra Bassianusa, który przyjął wtedy imię Aleksander Sewerus.

• 235 r. n.e. - Śmierć panującego od 222 r. Aleksandra Sewerusa kończy dynastię Sewerów i okres, kiedy cesarze opierali swoją władzę o senat.

Następny pan Rzymu to Maksiminus, pierwszy cesarz niepochodzący z rodu rzymskiego, który otrzymuje tron dzięki poparciu armii. Jest Trakiem lub potomkiem Gotów z Tracji, który dzięki ogromnemu wzrostowi i sile został gwardzistą Septymiusza Sewerusa, a potem piął się po szczeblach kariery wojskowej aż do najwyższych stanowisk. Rządy Maksiminusa oznaczają przejście do dominatu, czyli epoki absolutnej władzy cesarzy i militaryzacji państwa, kiedy Rzymem wstrząsają kolejne wojskowe przewroty, a cesarze są zwykle wybierani przez armię. Rzym stacza się w coraz głębszy upadek i polityczny chaos.

W roku 238 Maksiminus zostaje obalony przez bunt armii i władzę obejmuje kolejny wojskowy cesarz Gordianus I (obalony). Potem panują następni cesarze zależni od wojska: Gordianus II, Balbin i Pupien oraz Gordianus III (238-244, wnuk Gordianusa I).

Walki z Partami i Persami (231-232 i 238), najazdy Germanów i postępujące globalne ochłodzenie wywołują kryzys gospodarczy. Zmusza to cesarza Marka Juliusza Filipa I Araba (244-249) do zawarcia pokoju z Persją

• 247 - 249 r. n.e. - Panuje cesarz Marek Julius Severus Filip II, syn Filipa I.

• 249 - 251 r. n.e. - Cesarz Gajusz Messiusz Kwintus Trajan Decjusz konsoliduje państwo rzymskie.

Chrześcijan uważa za czynnik rozbijający Rzym i dlatego każe ich ścigać (w historiografii chrześcijańskiej to prześladowanie z roku 250). Do legendy przejdzie bunt chrześcijańskich legionistów pod wodzą Maurycego w Agaunum, którzy przed walką odmawiają złożenia ofiary bogom i zostają wybici jako zdrajcy. Na ich grobie powstanie kaplica (IV w.), a potem klasztor i miasto St. Moritz (St. Maurice) znane z leczniczych wód mineralnych. Maurycy zaś zostanie chrześcijańskim świętym.

Biskupami Rzymu są w tym czasie Fabian (236-250, porządkuje zarządzanie cmentarzami i każe spisywać dzieje męczenników za wiarę), Korneliusz (251-253) i Nowacjan (251-258, przekupstwem zdobywa godność biskupią i występuje potem jako biskup konkurencyjny wobec Korneliusza, Lucjusza, Stefana I i Sykstusa II).

• 251 - 260 r. n.e. - Najazd Gotów na Trację i Macedonię zaczyna serię wojen z barbarzyńcami z północy.

Decjusz ginie. Po walce z Herenniuszem, Hostylianem, Gallusem, Woluzjanem i Emilianem tron zdobywa Publiusz Aureliusz Licyniusz Walerian (253-260). Odpiera ataki Gotów, Franków i Alamanów (do 258 r.), Maurów w Afryce i Persów (260). Rosną wpływy chrześcijaństwa (wyraz eskapizmu ludzi przerażonych chaosem oraz morderczą epidemią odry i ospy w latach 251-266), przed czym cesarz próbuje się bronić, zezwalając na prześladowanie nowego wyznania. Walerian ginie jednak podczas wojny z Persami, a Gallienus (253-268) wydaje edykt tolerujący chrześcijaństwo jako jedną z wielu religii funkcjonujących na terenie imperium (260). Warunkiem akceptacji danego wyznania jest lojalność wobec władzy państwowej.

Największymi wyznaniami Rzymu są w tym czasie mitraizm z kultem Niezwyciężonego Słońca oraz kult bogini Izydy skoncentrowany wokół postaci Matki Boskiej (Matki Bożej), Królowej Niebios reprezentującej żeńskie siły płodności. Obie religie mocno oddziałują na kształtujące się chrześcijaństwo.

Kolejni biskupi Rzymu zdobywają coraz większe bogactwo: Lucjusz (253-254), Stefan I (254-257), Sykstus II (257-258, ścięty na rozkaz cesarza), Dionizy (259-268), Feliks I (268-274), Eutychian (275-283).

Do legendy przechodzi św. Wawrzyniec (Laurentius, upieczony w roku 258), który ukrył dobra Sysktusa II, a najcenniejszą relikwię - kielich rzekomo używany przez Jezusa podczas Ostatniej Wieczerzy lub naczynie, gdzie zebrano krew Jezusa - wysłał aż do Hiszpanii. Kilkaset lat później to zdarzenie stanie pożywką dla opowieści o Świętym Graalu, a sama nazwa tajemniczej relikwii będzie wywodzona od starohiszpańskiego słowa grial oznaczającego kubek.

• 260 - 275 r. n.e. - Najazdy Germanów. Armie rzymskie obwołują kolejnych cesarzy, którzy jednak nie potrafią zdobyć władzy. Dopiero Klaudiusz II (268-270) i Lucjusz Domicjusz Aurelian (270-275) konsolidują kraj. Aurelian próbuje wprowadzić kult Baala jako wyznanie państwowe. Na jego rozkaz Rzym zostaje otoczony dodatkowymi murami (271). Zginie zamordowany przez żołnierzy, a na tronie zasiadają kolejno Tacyt (275-276) i Florian (276).

• 276 - 282 r. n.e. - Rzym odzyskuje część dawnej siły za Probusa (276-282) i znów opiera swoje granice o Ren.

Po zabójstwie Probusa rządzą Carus (283), Numerianus (284) i Carinus (285), dopóki władzy nie przejmie Dioklecjan.

• 284 - 305 r. n.e. - Gajusz Waleriusz Aureliusz Dioklecjan panuje jako władca absolutny po odebraniu władzy senatowi. Wprowadza swój kult. Dla usprawnienia rządzenia dzieli państwo między dwóch monarchów-augustów i ich doradców-cezarów. Tak powstaje tetrarchia, czyli rządy czterech. Co 5 lat augustowie mają odchodzić, ustępując swoim doradcom, którzy przez następnych 5 lat rządzą jako augustowie wraz z nowymi cezarami. Na wschodzie augustem zostaje Dioklecjan a cezarem Galeriusz (305-311), a na zachodzie Maksymian (286-305) i cezar Konstancjusz I Chlorus (305-306).

Dioklecjan wprowadza przymusową służbę mężczyzn w wojsku. Ustanawia też jednolity podatek, którego zasady są regulowane i uaktualniane co 15 lat. Aby powstrzymać inflację i wzrost cen, w 301 r. wprowadza ceny maksymalne za poszczególne towary i usługi, których nie wolno przekraczać. Dba o wartość (czyli zawartość cennego kruszcu) w złotych denarach (solidach) z jego wizerunkiem i przywraca wartość srebrnego denara do poziomu z czasów Nerona. W ramach reformy monetarnej w roku 294 wprowadza też drobną miedzianą monetę follis (nazwa oznacza sakiewkę z pieniędzmi), która w Bizancjum będzie używana jeszcze kilkaset lat później.

Trwają walki z Germanami.

Cesarz zdobywa sławę jako fundator pałacu w Salonie (dawna grecka osada na wschodnim wybrzeżu Adriatyku) i przeciwnik chrześcijaństwa jako ruchu szkodliwego dla państwa i anarchizującego społeczeństwo. Mimo to kolejni chrześcijańscy biskupi Rzymu - Gajus (283-296), Marcelin (296-304), Marceli I (308-309), Euzebiusz (309) i Milcjades (311-314) - cieszą się coraz większym bogactwem.

• 305 r. - Dioklecjan jako jedyny z tetrarchów dobrowolnie abdykuje i osiada w pałacu budowanym w Salonie od roku 295. Dioklecjan zmusza do abdykacji Maksymiana (306). Na wschodzie Galeriusz oddaje władzę Maksencjuszowi (306-312, syn Maksymiana), lecz ten uzurpuje też tron zachodni (306).

Maksencjusz okazuje się świetnym budowniczym (wielkie budynki w Rzymie jak Basilica Nova). Nie jest wyznawcą Chrystusa, lecz pozwala na budowę kościoła w Rzymie (Kościół Apostołów, późniejszy San Sebastiano).

Po śmierci Konstancjusza I legiony w Brytanii obwołują władcą zachodu jego syna Konstantyna I Wielkiego (306-337). Konstantyn pokona armię Maksencjusza pod Rzymem (28 X 312), a jego odciętą głowę wystawi na widok publiczny. Sceptr (berło) i paradne włócznie Maksencjusza przyjaciele ukryją na Palatynie (odnajdą je archeolodzy w 2007 r.).

Według późniejszej chrześcijańskiej legendy zwycięstwo Konstantyna zapowiedział krzyż widziany na niebie jako błogosławieństwo Chrystusa (chociaż Konstantyn nie jest chrześcijaninem), a Maksencjusz został okrzyknięty wrogiem chrześcijan (chociaż zezwolił na budowę kościoła w Rzymie).

W tym czasie na wschodzie rządzi Waleriusz (308-324).

W tej epoce zaczyna powstawać zbiór anonimowych biografii cesarzy, w XVII w. nazwany Scriptores Historiae Augustae. Będzie to potem ważne źródło dla poznania dziejów Rzymu.

• 305 r. - Ginie biskup January z Beneventu (południowa Italia), uznany potem za świętego i patrona Neapolu, gdzie w katedrze są przechowywane jego relikwie - dwie szklane ampułki z zakrzepłą krwią świętego. Od XIV w. mówi się, że kilka razy w roku (na przykład na Wielkanoc) krew świętego w cudowny sposób staje się płynna.

Jest to zjawisko przypisywane też św. Wawrzyńcowi; jego rzekoma krew cudownie upłynniająca się pod wpływem potrząsania okaże się jednak mieszaniną wosku, tłuszczu i barwnika, która staje się płynna po podgrzaniu na przykład w dłoni (badania przeprowadzone w roku 1996).

• 312 r. - Cesarz Konstantyn I reformuje system podatkowy, który ma być aktualizowany w cyklu zamykającym się co 15 lat. Ten sposób kształtowania polityki podatkowej przejmą później europejskie państwa i będą stosować do końca średniowiecza.

Kształtuje się feudalizm: cesarz zakazuje opuszczania miasta przez najbogatszych, a więc płacących największe podatki (316, 325), przeprowadzania się pracowników mennicy (317) i opuszczania ziemi przez rolników (332) pracujących na terenach dzierżawionych (dzierżawa jest bardziej opłacalna od niewolnictwa).

Tradycyjne krzyżowanie zastępuje powieszeniem na widłach w kształcie Y, aż skazany umrze.

• 313 r. - W Mediolanie Konstantyn I, mitraista czczący Niezwyciężone Słońce, wydaje edykt tolerujący chrześcijaństwo jako jedną z kilku religii na terenie Cesarstwa. Według późniejszej tradycji powtarzanej przez chrześcijan przyjmie nową wiarę na łożu śmierci.

Za to matka cesarza św. Helena faktycznie wyznająca chrześcijaństwo ok. 326 r. każe ustalić domniemane miejsce narodzin Jezusa w Betlejem koło Jerozolimy i buduje tam świątynię. Nakazuje też określić trasę przejścia Jezusa przez Jerozolimę (droga krzyżowa). Na jej polecenie zostaje wskazany rzekomy grobowiec Jezusa w Jerozolimie, gdzie powstanie Kościół Świętego Grobu (328). Na życzenie cesarzowej powstają też świątynie upamiętniające ucieczkę Józefa, Marii i Jezusa do Egiptu, a także zostaje odnaleziony uznany za relikwię rzekomy krzyż Jezusa, a właściwie jego pozioma belka, i gwoździe, którymi przybito Jezusa do krzyża.

Biskup Rzymu Sylwester I (314-335) otrzymuje przywileje zapewniające mu daleko idącą swobodę działania.

• 323 - 324 r. - Wojna Konstantyna I i Waleriusza o władzę zakończona zwycięstwem Konstantyna.

Późniejsza legenda głosi, że Konstantyn zwyciężył, ponieważ posiadał włócznię, którą przebito bok Jezusa na krzyżu. Niektórzy sądzą, że chodzi o cudowną włócznię św. Maurycego.

• 325 r. - Konstantyn I zwołuje sobór (zjazd) biskupów chrześcijańskich w Nicei (w Azji Mniejszej), który ustala zasady wiary.

• 330 r. - Konstantyn I przenosi stolicę do Bizancjum, które jest odtąd zwane pod nowymi nazwami: Nova Roma, Roma Orientalis lub Roma Secunda. W przyszłości miasto będzie nazywane Konstantynopolem.

Cesarz rozbudowuje i umacnia nową stolicę. Z tej epoki pochodzi też ogromna podziemna cysterna na wodę, która ma zapewnić zapas wody dla miasta na wypadek długotrwałego oblężenia.

• 336 r. - Marek tylko przez rok jest biskupem Rzymu. Jego następca biskup Juliusz I (337-352) rości sobie prawo do rozsądzania sporu z arianami, a Liberiusz (352-366) spiera się z samym Konstancjuszem zwolennikiem arianizmu. Po śmierci Liberiusza dochodzi do walki o biskupi urząd: Damazy I (366-384) zostaje biskupem Rzymu po krwawej bitwie z Feliksem II, podczas której w rzymskiej bazylice ginie 137 osób.

Biskupi Rzymu są coraz bogatsi i bardziej wpływowi: rezydują na Lateranie, a od V w. będą mieć drugi pałac na Watykanie. Chrześcijanie rosną w siłę i zaczynają terroryzować wyznawców innych religii.

• 337 - 361 r. - O cesarski tron walczą synowie Konstantyna I: Konstantyn II (panuje w 337-340 r.), Konstans (337-350) i Konstancjusz II (351-361). Konstancjusz prowadzi zwycięskie wojny z Persją i Germanami.

• Druga połowa IV w. - Działają wielkie osobistości chrześcijaństwa: św. Ambroży (imię od ambrozji, napoju nieśmiertelności), biskup Mediolanu; św. Hieronim (po grecku Święty, zmarły w roku 420), twórca najbardziej rozpowszechnionej łacińskiej wersji Biblii oraz św. Augustyn (354-430), biskup miasta Hippo Regius (Hippona) w północnej Afryce.

• 361 - 363 r. - Panuje cesarz Flawiusz Klaudiusz Julian Apostata (Julian Odstępca), bratanek Konstantyna I.

Jako znany myśliciel neoplatonik odrzuca dyktat chrześcijaństwa i przywraca tradycyjną rzymską tolerancję religijną. Kiedy więc ginie w walce z Persami, usatysfakcjonowani chrześcijanie wymyślają legendę, według której miał rzekomo powiedzieć: „Galilaee vicisti”, czyli „Galilejczyku zwyciężyłeś”.

Następni władcy, Walentynian I (364-375) na zachodzie i Walens (364-378) na wschodzie, znów nadają chrześcijanom przywileje, a Flawiusz Gracjan panujący nad zachodnią częścią państwa (375-383) rezygnuje z roli najwyższego kapłana (pontifex maximus) i zaczyna prześladowanie niechrześcijan (381) zgodnie z twierdzeniem Juliusa Firmicusa Maternusa, że jest to miłe Bogu.

Prawo karze odtąd za sprzeniewierzenie się chrześcijaństwu i sprzeciw wobec duchownych: na przykład wyrwanie języka lub nawet śmierć za bluźnierstwo, czyli obrazę uczuć religijnych chrześcijan. Szczególnie surowo jest karane przejście z chrześcijaństwa na judaizm. Prześladowany mitraizm i kult Izydy Matki Bożej zaczynają zanikać, ustępując kultowi Chrystusa i Maryi też zwanej Matką Bożą.

Powstają nowe biskupstwa, między innymi w Genewa w 379 r. Rozwijają się chrześcijańskie klasztory: na przykład św. Roman (umrze w 463 r.) zakłada pierwszy klasztor w Saint-Claude w Galii.

• 371 r. - Walens przekazuje panom ściąganie podatków od kolonów. Jest to zapowiedź feudalizmu.

• 375 - 376 r. - Germańscy Wizygoci zaczynają Wędrówkę Ludów.

Germanie wchodzą na teren Cesarstwa w Tracji i formalnie uznają się za rzymskich wasali. Wkrótce jednak buntują się przeciw wyzyskowi przez rzymskich urzędników i rozbijają interweniującą armię rzymską pod Adrianopolem (378).

• 379 - 395 r. - We wschodniej części cesarstwa panuje Teodozjusz I Wielki.

Od 383 r. koregentem jest jego syn Arkadiusz. Cesarz walczy z falą germańskich najeźdźców i próbuje konsolidować państwo za pomocą wspólnej ideologii. Zakazuje wszystkich religii z wyjątkiem chrześcijaństwa w wersji zgodnej z soborem nicejskim i ostro zwalcza arianizm. Likwiduje igrzyska olimpijskie jako pogańskie, niszczy dawne greckie ośrodki kultu (rabuje Delfy), każe spalić „pogańskie” dzieła literackie (389) i zakazuje działania dawnych wyroczni (390). To spowoduje między innymi napaść sfanatyzowanej tłuszczy na słynną Bibliotekę Aleksandryjską i jej spalenie. Zakazuje prostytucji jako ciężkiego grzechu, lecz nie jest w stanie jej zlikwidować, zwłaszcza że część burdeli jest dla biskupów źródłem dochodów. W 390 r. uznaje homoseksualistów za zbrodniarzy, których należy karać spaleniem na stosie.

Postępuje ideologiczny i kulturalny rozpad państwa, co wyraża się również w chwiejności władzy cesarskiej. Cesarze rządzą krótko, bo przeciętnie niecałe 4 lata (z wyjątkiem Teodozjusza I i Walentyniana III), są zależni od wojskowych i często giną z ich ręki.

• 390 r. - W Salonikach oddziały cesarza dokonują ludobójstwa, mordując ok. 7000 mieszkańców, aby stłumić protest przeciwko uwięzieniu pewnego woźnicy oskarżonego o homoseksualizm i zgodnie z nowym prawem skazanego na śmierć.

• 394 r. - Teodozjusz I pokonuje cesarza Eugeniusza rządzącego na zachodzie (392-394) i skazuje go na śmierć, aby po raz ostatni zjednoczyć Cesarstwo. Stracenie Eugeniusza jako zwolennika antycznej kultury oznacza koniec rzymskiej tolerancji i umysłowej otwartości, które ustępują przesyconej irracjonalizmem opresyjnej kulturze chrześcijańskiej.

• 395 r. - Teodozjusz I Wielki dzieli państwo między synów.

Na łacińskim zachodzie rządzi małoletni Honoriusz, a w rzeczywistości Zachodem kieruje wódz Wandalów Stylichon. Natomiast na greckim wschodzie w Bizancjum panuje Arkadiusz.

Co ciekawe, Malta należy do części wschodniej, chociaż znajduje się niedaleko Italii.

• Od IV/V w. n.e. - Biskupi Rzymu zdobywają coraz większe znaczenie, wykorzystując słabość Cesarstwa.

Na tronie biskupa Rzymu zasiadają kolejno: Syrycjusz (384-399), Anastazy I (399-401), Innocenty I (401-417), Zosimus (417-418), Bonifacy I (418-422), Celestyn I (422-432) i Sykstus III (432-440).

• 401 - 476 r. - Postępuje rozkład cesarstwa zachodniego za panowania coraz słabszych cesarzy: Honoriusza (395-423), Konstancjusza III (421), Johannesa (423-425), Walentyniana III (425-455), Petroniusza (455), Avitusa (455-456), Majoriana (457-461), Libiusa (461-465), Anthemiusa (467-472), Olybriusa (472), Gliceriusa (473-474) i Juliusza Neposa (474-475).

Epidemie odry i ospy zabijają tysiące ludzi, niszcząc przy tym gospodarkę, przerywając związki handlowe i dziesiątkując legiony potrzebne do obrony granic.

Germanie wkraczają do północnej Italii (405) i przez Ren (406) do Galii. Rzymskie wojska opuszczają Brytanię, żeby bronić Galii (407). W latach 408-410 Wizygoci pod wodzą Alaryka plądrują Italię łącznie z Rzymem, który zdobywają i grabią (410). Hunowie zdobywają Aquincum nad Dunajem (409).

Germanie zajmują Hiszpanię (do 484 r.) i mimo wysiłków Honoriusza pustoszą północną Afrykę. Nie pomaga potępienie arianizmu wyznawanego przez Germanów na soborze w Efezie (431). Ostateczny cios cesarstwu zadają Hunowie (451-452, cofają się dopiero z powodu epidemii ospy) i Wandalowie pod wodzą Genseryka, którzy zdobywają i grabią Rzym (455).

Co ciekawe, dla wielu Rzymian najazd Hunów oznacza możliwość kariery, czego przykładem jest Orestes, członek bogatej rzymskiej rodziny z Panonii. Orestes staje się zaufanym doradcą władcy Hunów Attyli, a potem posłem Hunów do Konstantynopola.

• 451 r. - Tradycyjna data założenia Wenecji jako miejsca chronionego przed najazdami Hunów i Germanów na grząskich wyspach północnego Adriatyku. Już w 421 r. odnotowano, że uciekinierzy z kontynentalnej Italii znaleźli schronienie na wysepce Poveglia. Potem liczba mieszkańców wysp na Lagunie Weneckiej stale rośnie, na przykład pod koniec VI w. przybędą tu uciekający przed Longobardami. Mieszkańcy zajmują się rybołówstwem, wydobyciem morskiej soli i handlem.

• 475 r. - Cesarz Juliusz Nepos mianuje Orestesa wodzem wojsk w Italii. Po dwóch miesiącach Orestes osadza na cesarskim tronie swego 6-letniego syna Romulusa, ale jego państwo obejmuje już tylko Italię i część Galii. Juliusz Nepos, nadal tytułujący się cesarzem, ucieka do Dalmacji.

• 476 r. - W Rzymie buntują się germańscy najemnicy, a bezsilny Orestes ginie w zamieszkach.

Co ciekawe, małoletniemu Romulusowi darowano życie i następnych 30 lat spędzi jako biskup, pławiąc się w dostatku i uprawiając miłostki.

Natomiast germański wódz Odoaker ogłasza się panem Italii, działającym na rzecz utrzymania jedności państwa. Odoaker uznaje zwierzchnictwo Konstantynopola i na znak, że nie zamierza sięgać po cesarski tron, odsyła insygnia cesarzy do Zenona. Co znamienne, wschodni cesarz Zenon akceptuje ten stan rzeczy, ale pod warunkiem, że Juliusz Nepos będzie przez Odoakra nadal uznawany za cesarza Zachodu. Nepos zostanie jednak zamordowany w Dalmacji w roku 480

Germanie już od dawna przejmują rzymskie zasady rządzenia, rzymskie prawo służy jako punkt wyjścia dla prawa kanonicznego (kościelnego), a w następnych wiekach stanie się wzorcem dla systemu prawnego państw europejskich.

Biskup Rzymu Leon I Wielki (440-461) wzorem starszych kościołów wschodnich w roku 449 nazywa się papieżem, co wywołuje oburzenie w Konstantynopolu. Kilka stuleci potem rzymscy papieże, chcąc umocnić swą pozycję, przejmą też tytuł najwyższego rzymskiego kapłana pontifex maximus, chociaż był on używany przez „pogan”.

W późniejszej historiografii odesłanie insygniów cesarskich przez Odoakra zostanie uznane za umowny koniec Cesarstwa Zachodniego, chociaż dla współczesnych nie dzieje się właściwie nic szczególnego - doszło jedynie do kolejnej zmiany władzy, która i tak od ponad stu lat była chwiejna i zmienna. W historii Europy gest Odoakra stanie się symbolicznym końcem starożytności, czyli antyku i początkiem średniowiecza.

Znakiem nowej epoki jest też upadek dawnych rzymskich ośrodków. Spada liczba mieszkańców Rzymu i innych miast. Przykładem może być Puteoli, czyli dawny główny port Italii, który po rozpadzie imperium stracił na znaczeniu. Z czasem Puteoli przekształci w miasto Pozzuoli pod Neapolem, a po drugiej stronie Zatoki Neapolitańskiej będzie funkcjonować miasto Baia (rzymskie Baiae, późniejsze włoskie Baje).

← Grecja od połowy XV w.Italia, Sycylia, Malta, Sardynia i Korsyka po upadku Rzymu →