Cesarstwo bizantyjskie

  • 395 - 408 r. - Arkadiusz, syn a od 383 r. koregent Teodozjusza I Wielkiego, rządzi wschodnią częścią Cesarstwa Rzymskiego.

  • 398 - 404 r. - Na arcybiskupim tronie w Bizancjum (Byzantion) zasiada jeden z najwybitniejszych pisarzy wczesnochrześcijańskich i zarazem słynny mówca Jan Chryzostom.

  • V w. - Ostateczny podział Rzymu na Zachód i Wschód, czyli dwa cesarstwa - łacińskie ze stolicą w Rzymie na terenie Italii oraz greckie ze stolicą w Bizancjum nad Bosforem. Ok. 1/3 mieszkańców Cesarstwa Wschodniego mówi po grecku, a reszta głównie po aramejsku i koptyjsku. Chrześcijaństwo jest jedynym legalnym wyznaniem, choć początkowo ponad połowa ludności nadal kultywuje inne religie. Cesarz bizantyjski jest zarazem głową Kościoła, a podlegają mu wszyscy patriarchowie.

W pierwszej połowie V w. patriarchami Bizancjum są kolejno: Arsacjusz z Tarsu (404-405), Attykus (406-425), Syzyniusz I (426-427), Nestoriusz (428-431), Maksymian (431-434), Proklos (434-446), Flawian (446-449) i Anatoliusz (449-458).

Kształtują się ośrodki kultu często wiązane z opowieściami o cudach. Jednym z najsłynniejszych jest cud światła w Kościele Grobu Chrystusa w Jerozolimie. Już w IV w. Grzegorz z Nyssy opisał, jak w Wielką Sobotę w domniemanym grobie Jezusa rozbłyskuje tajemnicze światło. Zjawisko odnotowują potem między innymi chrześcijański pisarz Jan z Damaszku w VIII w. i inni pielgrzymi odwiedzający Jerozolimę.

  • Lata 404 - 405, 408 - Kolejne niszczycielskie najazdy Hunów na bizantyjska Trację.

  • 405 r. - Chrześcijańskie władze zakazują działalności wyroczni w Delfach jako ośrodku pogańskiego kultu. Święty kamień Omphalos zostaje usunięty ze świątyni.

  • 406 r. - Wielki pożar niszczy część miasta Bizancjum.

  • 408 - 450 r. - W Bizancjum panuje Teodozjusz II, od roku 402 jako koregent ze swoim ojcem Arkadiuszem.

W ten sposób zaczyna się dynastia teodozyjska (nazwana tak od cesarza Teodozjusza I Wielkiego).

Teodozjusz II nazywa swoją stolicę Konstantynopolem (greckie Konstantinopolis - Miasto Konstantyna) na cześć cesarza Konstantyna I. Nazwa Konstantynopol utrzyma się aż do XX w.

  • 422 r. - Wódz Hunów Ruga najeżdża Trację i zagraża Konstantynopolowi wymuszając na cesarzu traktat, według którego Hunowie mają co roku otrzymywać 350 funtów złota.

  • 425 r. - Za patriarchy Attykusa powstaje w Konstantynopolu szkoła chrześcijańska mająca zastąpić greckie uczelnie.

  • 431 r. - Patriarcha Konstantynopola Nestoriusz zostaje potępiony przez sobór w Efezie.

  • 450 - 457 r. - W Bizancjum rządzi cesarz Marcjan, mąż Pulcherii, córki Arkadiusza.

  • 457 r. - Koniec dynastii teodozyjskiej, kiedy tron obejmuje Leon I Trak (457-474), a potem jego wnuk Leon II (474).

  • 458 - 471 r. - Począwszy od Gennadiusza I patriarchowie Konstantynopola noszą tytuł patriarchów ekumenicznych, co oznacza, że mają przewodzić wszystkim kościołom, zwłaszcza obrządku greckiego, chociaż nie rządzą nimi bezpośrednio. Pełnią za to rolę arbitrów w kwestiach teologicznych i moralnych oraz rozstrzygają zagadnienia formalne i administracyjne. Bardzo im w tym pomaga poparcie i bezpośrednia bliskość cesarzy jako zwierzchników Kościoła. Z drugiej zaś strony cesarze często ingerują w sprawy kościelne i wywierają presję na patriarchów.

  • 474 - 518 r. - Panują cesarze z różnych rodów: Zeno (474, 476-491), Basiliskos (475-476) i Anastazjusz I (495-518).

Bizancjum traci polityczną stabilność.

  • 500 r. - Klęski na wschodzie: trzęsienie ziemi niszczy Nikopolis, Akrę, Tyr i Sydon, a szarańcza powoduje głód (w Edessie umiera 130 osób dziennie), nieurodzaj oraz wzrost cen zboża w latach 501 i 502.

  • 518 - 527 r. - Justyn I zaczyna dynastię justyniańską, rządzącą do roku 602. Walczy z najazdami Słowian.

Powstają nowe fundacje na rzecz kleru (na przykład Klasztor św. Katarzyny (po grecku Czysta) na Synaju w 527 r. za patriarchy Konstantynopola Epifaniusza, 520-535).

  • 518 r. - Oryginalne wzorce miar rzymskich zostają oddane na przechowanie do katedry w Konstantynopolu.

  • 527 - 565 r. - Panuje cesarz Justynian I Wielki. Odnowiciel potęgi państwa i zwolennik chrześcijaństwa.

Powstaje nowa armia, gdzie żołnierze nie są opłacani przez państwo (brakuje pieniędzy), lecz otrzymują ziemię i mają jej bronić. W rezultacie państwo zostaje podzielone nie na prowincje, lecz wojskowe themy (oddziały wojska).

Rozbudowuje się administracja centralna dla ściągania podatków, ale urzędnicy często wykorzystują stanowiska dla własnych korzyści (słynna bizantyjska korupcja). Cesarz uznaje się za przedstawiciela Boga i wzorem dawnych satrapii jako władca absolutny przybiera tytuł autokrator (samowładca). Próby sprzeciwu tłumi okrutnym terrorem, co wynika z jego względnie słabej pozycji wobec armii i wodzów rządzących poszczególnymi częściami państwa.

Żona Justyniana, Teodora, słynie ze skandalicznych seksualnych wyczynów i zbiorowych orgii. Plotka głosi jakoby cesarzowa żałowała, że otwory w jej sutkach są za małe, bo wtedy mogłaby uprawiać seks również w ten sposób. To jednak nie przeszkadza, by kościoły prawosławne uznały ją później za świętą.

W 528 r. a czasów patriarchy Epifaniusza (520-535) cesarz zakazuje wybierania na biskupów księży mających dzieci, aby zmniejszyć wydatki państwa, ponieważ władca utrzymuje Kościół. Również z ekonomicznych przyczyn w 530 r. unieważnia małżeństwa kapłanów, żeby państwo nie musiało utrzymywać całych rodzin. Likwiduje Akademię w Atenach jako pogańską (529) i zakazuje nauczania przez niechrześcijan. W 534 r. każe skodyfikować prawo, a poszczególne części tej kodyfikacji zwane pandéktes (greckie pan déchesthai - wszystko ogarniać, pandectae, pandekty) staną się w przyszłości podstawą dla prawodawstwa całej Europy (pandektyści w XIX w.).

Po pożarze Konstantynopola (531) cesarz każe zbudować największą chrześcijańską świątynię Hagia Sophia (po grecku Święta Mądrość, 532-537). W tym czasie w Konstantynopolu rezydują patriarchowie Antym I (535-536) i Menas (536-552).

  • 532 r. - W Konstantynopolu wybucha powstanie Nika (Zwyciężaj) arystokracji niezadowolonej z władzy Justyniana. Podburzony motłoch (zwłaszcza stronnictwa Zielonych i Niebieskich) rabuje, niszczy i pali miasto, dopóki nie rozbije go armia pod wodzą Belizariusza. W walkach i pożarze zginęło ok. 30 tysięcy ludzi.

  • 534 r. - Po zwycięstwie pod Trikamarum (533) cesarscy wodzowie Narses (kastrat) i Belizariusz podbijają państwo Wandalów w północnej Afryce, realizując plan Justyniana, który zamierza odbudować dawne Cesarstwo Rzymskie.

  • 535 - 536 r. - Trwające 18 miesięcy zaciemnienie nieba („rok ciemności”) wywołane przez pył wulkaniczny wiszący nad półkulą północną. Zmniejszenie o połowę ilości światła słonecznego docierającego do powierzchni ziemi powoduje nieurodzaj i głód. W dalszej konsekwencji zaś przyczyni się do wybuchu pandemii znanej jako zaraza justyniańska.

  • 535 - 555 r. - Bizancjum podbija państwo Ostrogotów w Italii.

Po początkowych sukcesach Belizariusz zostaje z Italii wyparty przez Totylę. Dopiero Narses pokonuje Totylę dzięki świetnym oddziałom łuczników. W rezultacie, do 562 r. Bizancjum zdobędzie całą Italię. Niestety w zniszczonym kraju panuje głód, Rzym jest wyludniony po trzech oblężeniach, a Mediolan stracił ponad 300 tysięcy ludzi.

  • 540 r. - Słowiańscy wojowie podchodzą pod Konstantynopol, a w 545 r. pustoszą Ilirię, mimo że nad Dunajem Justynian kazał zbudować długie wały przeciw najazdom Słowian.

  • 541/542 r. - Trwająca od 535 r. klimatyczna anomalia przekłada się na nieurodzaj i głód, a osłabiona ludność łatwo zapada na choroby. Wybucha zaraza justyniańska (nazwa od imienia cesarza) - plaga dżumy przywleczonej z Azji i roznoszonej przez szczury (Prokopiusz pisze, że chorobę wywołał Szatan lub piekielny demon). Wymiera połowa mieszkańców Konstantynopola; nie ma czasu, miejsca ani ludzi, by ich pochować, więc zwłoki są składane w wieżach lub puszczane na morze. W 542 r. wymiera ok. 1/3 mieszkańców strefy śródziemnomorskiej.

W VI w. kolejne nawroty pandemii pustoszą Bizancjum, Iran i Europę - w VII w. dżuma dociera do Wysp Brytyjskich. Gdyby nie zaraza, być może udałaby się odbudowa imperium, lecz brak ludzi rujnuje gospodarkę, a strach przed epidemią jest pożywką dla chrześcijańskiego fanatyzmu: szerzy się irracjonalna wiara w demony i karę bożą, upada znaczenie rozumu.

  • Od 547 r. - Słowianie pustoszą bizantyjską Dalmację (547-548), cały Półwysep Bałkański aż do Morza Egejskiego (549-550) i rozbijają armię bizantyjską pod Adrianopolem (551). Ostatecznie zmuszają cesarza do przyznania im prawa osiedlania się w Cesarstwie.

  • 554 r. - Bizancjum opanowuje południowe wybrzeża Półwyspu Iberyjskiego.

  • 555 r. - Krwawo stłumione powstanie dążących do niepodległości Samarytan.

  • 557 r. - Za patriarchy Eutychiusza (552-565, 577-582) trzęsienie ziemi powoduje zawalenie części kopuły Hagia Sophia. Odbuduje ją cesarz Izydor Młodszy.

  • 565 r. - Śmierć Justyniana okazuje się sporym problemem dla Bizancjum, ponieważ małżeństwo cesarza i Teodory nie doczekało się potomka, chociaż sama cesarzowa Teodora słynęła z wielkiego temperamentu.

Bizancjum za Justyniana osiągnęło swój maksymalny zasięg terytorialny od Hiszpanii po Armenię i Egipt. Godłem odnowionego państwa rzymskiego jest dwugłowy orzeł - symbol zjednoczenia Wschodu i Zachodu. Mogłoby się zdawać, że imperium nic nie zagraża, ale w rzeczywistości rozległe państwo jest słabe, wyniszczone wojnami, z niestabilną gospodarką i szarpane wewnętrznym konfliktem z monofizytami.

Takie Bizancjum przejmuje Justyn II, siostrzeniec Justyniana, wskazany podobno na łożu śmierci przez cesarza i koronowany przez patriarchę Konstantynopola Jana III Scholastyka (565-577).

Wkrótce okazuje się, że Justyn II cierpi na wiele chorób. Nie może chodzić, więc porusza się po pałacu w fotelu na kółkach. Poza tym ujawnia się schizofrenia, którą pogłębiają problemy polityczne, bunty w północnej Afryce i klęski wojenne.

  • 567 r. - Po rozbiciu Gepidów przez koalicję Longobardów i Awarów armia bizantyjska zajmuje strategiczne miasto-twierdzę Sirmium dotychczas należące do Gepidów.

  • 568 r. - Longobardowie podbijają bizantyjską środkową Italię.

Awarowie zajmują Panonię, a po kilku latach wymuszają na Bizancjum coroczną daninę za pokój, chociaż często nie przestrzegają umowy. Powtarzają najazdy na ziemie cesarstwa atakując przede wszystkim twierdzę Sirmium.

  • 572 - 573 r. - Wojna z Persją, która zajmuje Syrię i północną Mezopotamię, zdobywając potężną twierdzę Dara zbudowaną przez Justyniana jako zapora przeciw Persom.

  • 574 r. - Niepoczytalny cesarz Justyn II na krótko odzyskuje zdolność myślenia i za namową swojej żony Zofii wyznacza zdolnego wodza i swojego zięcia Tyberiusza na regenta. Do śmierci Justyna II w roku 578 państwem zarządzają wspólnie Tyberiusz II i Zofia.

  • Lata 580. - Wizygoci zajmują Hiszpanię. Awarowie napadają północną część Półwyspu Bałkańskiego. W latach 580-582 Słowianie wdzierają się do środkowej Grecji, na Peloponez, Kretę i wyspy Morza Egejskiego, gdzie osiedlają się i przyjmują grecką kulturę. Zmienia się antropologiczna struktura ludności: zamiast nordyków wzrasta liczba ludzi ciemnowłosych.

  • 582 r. - Po śmierci Tyberiusza II na bizantyjski tron wstępuje jego zięć Maurycjusz. Wypiera z Cesarstwa Słowian i przywraca granicę na Dunaju (602).

  • 582 r. - Awarowie wreszcie zdobywają Sirmium. Gwarantują mieszkańcom swobodne opuszczenie miasta w zamian za pozostawienie całego dobytku i wypłacenie trybutu w wysokości 240 tysięcy solidów. Po upadku Sirmium Bizancjum nie ma już obrony na północnej granicy. W rezultacie Awarowie i Słowianie mogą bez przeszkód kolonizować wybrzeża Adriatyku.

  • VI/VII w. - Szereg antypaństwowych wystąpień biedoty miejskiej i rolników. Często, bunty przyjmują postać religijnych sekt (herezji) skierowanych przeciw Kościołowi, który reprezentuje potęgę państwa.

W tym czasie na patriarszym tronie w Konstantynopolu zasiadają kolejno Jan IV Postnik (582-595), Cyriak II (596-606), Tomasz I (607-610) i Sergiusz I (610-638).

  • Od VII w. - Półwysep Athos jest centrum życia mniszego. W 963 r. św. Atanazy Anonita (925-1002) założy tu pierwszy klasztor (laura). Mnisi otrzymują autonomię. Półwysep (góra) staje się głównym ośrodkiem duchowego życia chrześcijaństwa wschodniego; wszystkie państwa ortodoksyjne założą tu później własne klasztory.

  • 602 r. - Żołnierz Fokas morduje Maurycjusza, ostatniego z dynastii justyniańskiej, i sam ogłasza się cesarzem. Jako cesarz zwalcza wpływy arystokracji za pomocą terroru.

  • 604 - 609 r. - Wojna z Persją, która pod pretekstem walki z Fokasem atakuje wschodnie prowincje. Sassanidzi pustoszą Azję Mniejszą, a w 609 r. ich wojska docierają do Chalcedonu nad Bosforem. Zajmują część Armenii, Syrię i Palestynę (wsparci przez Żydów). Odtąd Bizancjum wciąż walczy z Persją, a Słowianie coraz śmielej wkraczają do Cesarstwa.

  • 610 - 641 r. - Cesarz Herakliusz, pierwszy z dynastii heraklijskiej. Obala Fokasa i umacnia państwo. Koregentami są jego syn Konstantyn (od 613 r.) i brat Herakleonas (od 638 r.).

  • 614 r. - Persowie zdobywają Jerozolimę, ale Herakliusz odzyska Palestynę już w roku 622.

  • 626 r. - Bizantyjskie zwycięstwo pod Konstantynopolem łamie potęgę Awarów. To oznacza koniec daniny składanej przez Bizantyjczyków w zamian za utrzymanie pokoju.

  • 634 - 640 r. - Arabowie zajmują bizantyjską Syrię z Palestyną oraz Egipt.

  • 641 r. - Po śmierci Herakliusza wybucha walka o tron. Na krótko zajmują go byli koregenci Konstantyn III a potem Herakleonas. Ostatecznie jednak Konstans, syn Konstantyna III, usuwa Herakleonasa i zdobywa władzę.

Nowy cesarz Konstans II nie ma jednak szczęścia. Traci Półwysep Iberyjski (Kadyks, Malaga, Cartagena) zajęty przez Wizygotów w 642 r. Następnie w 649 r. traci Cypr na rzecz Arabów, którzy w 654 r. atakują też Kretę i Rodos, w 655 r. Azję Mniejszą, a w 667 r. Sycylię.

  • Druga połowa VII w. - Po śmierci Konstansa II władzę obejmuje jego syn Konstantyn IV (668-685, koregent od 654). Cesarstwo Bizantyjskie jednak coraz wyraźniej słabnie. Kolejni cesarze z dynastii Herakliuszy muszą prowadzić ciągłą walkę z pałacowymi spiskami. Cesarze Justynian II (685-695, syn Konstantyna IV), Leontios (695-698) i Tyberiusz III (698-705) zostają usunięci.

  • 679 r. - Na Bałkanach powstaje państwo Bułgarów tylko formalnie zależne od Bizancjum. W tym czasie Serbowie i Chorwaci opanowują Dalmację i centrum Bałkanów.

  • 699 r. - Arabowie zajmują północną Afrykę. Ludność stawia słaby opór, chcąc uwolnienia od wyzysku i łatwo przyjmuje islam. Oznacza to jednak koniec jedności krajów śródziemnomorskich i oddzielenie Europy od północnej Afryki.

  • 705 - 711 r. - Justynian II jeszcze raz przejmuje tron, ale cesarska władza jest coraz słabsza. Jego następcy Filippikos (711-713), Anastazjusz II (713-715) i Teodozjusz III (715-717) zostają usunięci.

  • 717 - 741 r. - Cesarz Leon III Syryjczyk zaczyna dynastię izauryjską (syryjską).

Dzięki ogniowi greckiemu odpiera Arabów oblegających Konstantynopol (717-718) i ratuje miasto. To zwycięstwo nad niepokonanymi dotąd muzułmanami odbija się szerokim echem. Leon III odzyskuje Azję Mniejszą, reformuje wojsko, administrację i finanse. Zamyka większość szkół jako pogańskie. Znosi kult obrazów (726), powodując walki ikonoklastów i tradycjonalistów, co pośrednio będzie stymulować rozwój bizantyjskiego malarstwa w IX-X w.

Od 720 r. Leon III współrządzi ze swoim synem Konstantynem V.

  • 741 r. - Po śmierci Leona III tron obejmuje Konstantyn V, lecz zostaje odsunięty przez Artabasdesa. Po dwóch latach jednak Konstantyn odzyskuje władzę, którą utrzyma do śmierci w 775 r. i przekaże synowi Leonowi IV (775-780).

  • 780 - 802 r. - Koniec dynastii izauryjskiej szarpanej wewnętrznymi konfliktami i pałacowymi intrygami. Konstantyn VI, syn i następca Leona IV, zostaje odsunięty przez własną matkę, cesarzową Irenę (po grecku spokojna, pokojowa), która rządzi państwem w latach 797-802. Ona jednak też zostaje usunięta (umiera rok później), a tron zajmuje Nicefor I (do 811 r.).

  • Od VIII/IX w. - Relatywne odrodzenie kultury. Mimo niechęci części kleru powstają opracowania niektórych starożytnych pisarzy. Na tle ogólnej zapaści kultury wyróżniają się nieco lepiej wykształceni duchowni na tronie patriarchów Konstantynopola: Tarazjusz (784-806), Nicefor I (806-815), św. Teodor I Kassiteras Studyta (815-821), Antoni I Kassimates (821-836) i jego następca Jan VII Grammatikos (836-843). Co prawda dwaj następni patriarchowie Metody I (843-847) i Ignacy I (847-858, 867-877) nie wyróżniają się poziomem intelektualnym, ale po nich przychodzi najwybitniejszy teolog tej epoki Focjusz I Wielki (patriarcha Konstantynopola w latach 858-867 i 877-886). Do grona wybitnych intelektualistów bizantyjskich tej epoki zalicza się też filozof i teolog Leon Matematyk działający w pierwszej połowie IX w.

  • 811 r. - Syn Nicefora I Staurakios zostaje usunięty po zaledwie kilku miesiącach rządzenia. Jego miejsce zajmuje Michał I (811-8130.

  • 812 r. - Michał I uznaje cesarski tytuł władcy Franków nawiązując do idei Cesarstwa Zachodniorzymskiego.

  • 813 - 820 r. - Panowanie cesarza Leona V Armeńczyka.

  • 820 - 829 r. - Rządy Michała II, pierwszego z dynastii amoryjskiej, reprezentowanej potem przez cesarzy Teofila (829-842, syn Michała II) i Michała III (842-867, syn Teofila).

  • 821 - 823 r. - Ludowe powstanie Tomasza (tom - bliźniak po hebrajsku lub Słońce po fenicku) Słowianina w Azji Mniejszej spowodowane ogromnym wyzyskiem przez państwo i Kościół. Tomasz koronuje się w Antiochii, ale nie potrafi zreformować państwa. Przegrywa bitwę pod Konstantynopolem, zostaje schwytany i stracony.

  • 824 - 826 r. - Arabowie podbijają Kretę. Wprowadzają własną administrację, zmieniając przy tym niektóre nazwy, na przykład miasto Heraklium przemianowują na Rabd-el-Chandak, co oznacza zamek z fosą.

  • 837 r. - Cesarz Teofil walczy z powstaniem Słowian w Rodopach, Tracji i Macedonii. Prosi o pomoc Bułgarię, lecz obawia się, że Bułgarzy zechcą zająć spacyfikowane obszary. Inspiruje więc bunt greckich niewolników na tyłach bułgarskiej armii i wysyła flotę do delty Dunaju. Po pokonaniu Bułgarów i Madziarów bizantyjskie okręty zabierają uwolnionych do Konstantynopola. Jest wśród nich przyszły cesarz Bazyli I Macedończyk.

Niestety, Bizantyczycy ponoszą klęskę w starciu z Bułgarami pod Filippi koło Tesalonik i tracą Rodopy aż do wybrzeży Morza Egejskiego.

  • Po 843 r. - Za patriarchy Konstantynopola Metodego I zostaje ogłoszony Synodikon prawosławia potępiający ikonoklazm.

Kolejne anatemy przeciw herezjom pojawią się po 1050 r., kiedy potępieni zostaną filozof Italos i aktywny na Krecie Geroncjusz z Lampe.

  • 845 - 847 r. - Bułgaria wykorzystuje zaangażowanie Bizancjum w walkę z muzułmanami na wschodzie i przy przychylności Niemiec podbija bizantyjską północno-zachodnią Macedonię oraz Albanię.

  • 867 - 886 r. - Panuje Bazyli I (greckie basileus - władca, dostojny), pierwszy cesarz z dynastii macedońskiej rządzącej Bizancjum aż do 1056 r. Następni władcy z tej dynastii to: Leon VI Filozof (do 912 r., syn Bazylego), Aleksander (912-913, syn Bazylego), uczony i autor traktatu o rządzeniu Konstantyn VII Porfirogeneta (913-919, 944-959, syn Leona VI) oraz Romanus I (919-944, usunięty).

  • 867 r. - Na soborze w Konstantynopolu patriarcha Focjusz I Wielki zrywa kontakty z łacińskim Rzymem.

Zachód (łacinnicy) od dawna ma inne formy liturgii, ale bezpośrednim powodem schizmy jest przyjęta w Rzymie zmiana w łacińskim wyznaniu wiary (filioque) w stosunku do greckiego oryginału. Sobór kończy się sformułowaniem dogmatów Kościoła ortodoksyjnego (wschodniego, prawosławnego).

  • 959 - 963 r. - Rządy cesarza Romanusa II, syna Konstantyna VII.

Bizancjum zaczyna odzyskiwać siły, czego wyrazem jest między innymi odebranie Krety Arabom przez wodza i przyszłego cesarza Nicefora Fokasa w roku 961.

  • Od 963 r. - Sukcesy militarne cesarzy Nicefora II Fokasa (panuje w latach 963-969) i Janisa I Tzimiskesa (panuje w latach 969-976) możliwe dzięki rozpadowi muzułmańskiego imperium Arabów. Bizancjum przeżywa okres intensywnego rozwoju gospodarki i handlu, a także odzyskuje Cypr, Antiochię i Sycylię.

W roku 970 świetny wódz Bardas Skleros łamie antycesarski bunt Bardasa Fokasa (bratanek Nicefora Fokasa). Rodzina buntowników trafia na zesłanie na wyspę Chios. Bardas Skleros zaś odpiera najazd Swiatosława z Kijowa, broniąc Konstantynopola, a w bitwie pod Arkadiopolis rozgramia Rusinów. Według przekazów pod Arkadiopolis ginie podobno 20 tysięcy Rusinów, a Bizancjum miało rzekomo stracić tylko 25 żołnierzy.

Teofana, znana z mądrości córka Romanusa II, od 972 r. jest żoną Ottona II w Niemczech i regentką (zastępuje swego małoletniego syna Ottona III), co ożywia związki Bizancjum z Zachodem, chociaż kolejni patriarchowie Konstantynopola Polieuktos (956-970), Bazyli I Skamandrenos (970-974) i Antoni III Studyta (974-980) nadal krytykują łacinników.

  • 976 r. - Śmierć Janisa I Tzimiskesa. Niektórzy sądzą, że cesarz został otruty przez Bazylego Bękarta, nielegalnego syna Romanusa I. Bazyli został wykastrowany w dzieciństwie, żeby nie aspirował do tronu, kiedy jego ojca odsunięto od władzy. Mimo to piastuje potem stanowisko parakoimomenosa, czyli szefa państwowej administracji za czasów Konstantyna VII, Romanusa II i Nicefora II. Gromadzi gigantyczny majątek i nader często wpływa na politykę państwa, co doprowadza do konfliktu z Janisem I Tzimiskesem. Co ciekawe, również za następnego cesarza Bazyli Bękart utrzymuje stanowisko i wpływy.

  • 976 - 1025 r. - Na tronie Bizancjum zasiada syn Romanusa II Bazyli II Bulgaroktonos, czyli Bułgarobójca, co nie podoba się Bardasowi Sklerosowi, który sam marzył o cesarskiej władzy.

Kiedy Skleros podnosi groźny bunt na wschodzie, Bazyli Bękart uwalnia z Chios Bardasa Fokasa w roku 978, z poleceniem stłumienia rebelii. I faktycznie wojska Fokasa wraz z gruzińskimi oddziałami Tornika rozbijają rebeliantów w decydującej bitwie nad rzeką Halys w 979 r. Bardas Fokas coraz wyraźniej zmierza do przejęcia władzy w cesarstwie.

  • 985 r. - Bazyli Bękart zostaje pozbawiony zaszczytów i wygnany pod zarzutem sprzyjania rebelii Bardasa Fokasa.

  • 987 r. - Bardas Fokas ogłasza się cesarzem w Azji Mniejszej, a jego sukcesy militarne grożą blokadą Dardaneli. Wtedy jednak Bazyli II otrzymuje pomoc od Rusi i rusza z wojskiem na Abydos. Bitwę rozpoczyna indywidualny pojedynek Fokasa i Bazylego, w którym Fokas ginie, a jego armia rezygnuje z walki (13 IV 989 r.).

  • 988 r. - Zaczyna się planowa chrystianizacja Rusi (bizantyjska księżniczka Anna wychodzi za Włodzimierza) i podporządkowanie jej Kościoła (Cerkwi) patriarchatowi w Konstantynopolu (w tym czasie patriarchą jest Mikołaj II Chryzoberges, 984-996).

  • 1018 r. - Bazyli II rozbija Bułgarię (dlatego jest nazywany Bułgarobójcą), zajmuje Bałkany do Dunaju i atakuje Zakaukazie.

  • 1018 - 1079 r. - Michał Psellos, wszechstronny umysł, literat, przyrodnik i historyk, wielki znawca Homera.

  • 1025 - 1028 r. - Panuje cesarz Konstantyn VIII, brat Bazylego II Bułgarobójcy. Bizancjum jest silne i pozostaje w bliskich stosunkach z Zachodem, a po bezpotomnej śmierci cesarza pojawia się nawet idea zjednoczenia obu cesarstw.

  • 1028 - 1034 r. - Panuje cesarz Romanus III Argyros, mąż Zoë córki Konstantyna VIII. Na krótko przerywa bizantyjskie próby podboju Gruzji.

  • 1034 - 1041 r. - Panowanie cesarza Michała IV z Paflagonii, drugiego męża Zoë.

  • 1040 r. - Groźne antyfeudalne i antykościelne powstanie Bułgarów-bogomilców w północnej Grecji.

  • 1041 - 1042 r. - Po śmierci Michała IV wybucha walka o władzę. Początkowo zwycięża Michał V, siostrzeniec Michała IV, lecz zostaje usunięty. Po nim na kilka miesięcy władzę obejmują Zoë i jej siostra Teodora jako koregentki. W 1042 r. Zoë po raz trzeci wychodzi za mąż. W ten sposób nowym cesarzem zostaje Konstantyn IX Monomach (1042-1055).

  • 1054 r. - Ponowne zerwanie kontaktów z papiestwem w Rzymie za Konstantyna IX oraz patriarchy Konstantynopola Michała I Cerulariusza (1043-1058).

  • 1055 - 1056 r. - Panuje Teodora, siostra Zoë i ostatnia cesarzowa z dynastii macedońskiej. Kraj popada w coraz głębszy chaos, narastają tendencje odśrodkowe.

  • Od 1056 r. - Po śmierci Teodory cesarski tron przechwytuje Michał VI Stratiotikos usunięty już po roku, a po nim Izaak I Komnen (1057-1059). Izaak jednak abdykuje (umiera rok później), a władzę obejmuje Konstantyn X Dukas (1059-1067), który zapoczątkowuje nową dynastię.

Niestety, dynastia Dukasów okazuje się mało sprawna i nadmiernie skoncentrowana na walce o tron. Po śmierci Konstantyna X władzę sprawuje wdowa Eudoksja Makrembolitissa (1067-1068), a następnie Romanus IV Diogenes (1068-1071), drugi mąż Eudoksji. W 1071 r. Romanus zostaje usunięty (umiera niedługo później), a Eudoksja próbuje wrócić na tron, lecz ją także usuwają polityczni przeciwnicy. Cesarzem zostaje wtedy Michał VII Parapinakes, syn Eudoksji i Konstantyna X. Jednak po siedmiu latach rządzenia Michał VII traci władzę w wyniku pałacowego przewrotu. Miejsce usuniętego cesarza zajmuje Nicefor III Botaniates (1078-1081).

Tymczasem od wschodu napierają Seldżukowie. Korzystając z chwiejności władzy w Konstantynopolu stopniowo podbijają centralną i południową Anatolię.

  • 1081 - 1118 r. - Po usunięciu Nicefora III tron przejmuje Aleksy I Komnen, bratanek Izaaka I, jeden z najsławniejszych cesarzy Bizancjum, założyciel dynastii Komnenów (Komnenos). Centralizuje i stabilizuje władzę, przerywając ciąg kolejnych przewrotów. Swemu synowi a od 1092 r. koregentowi Janowi II (1118-1143) pozostawia państwo względnie umocnione, chociaż nadal zagrożone przez Seldżuków.

  • Od 1092 r. - W Bizancjum są bite wklęsłe monety z elektronu lub złota zwane po grecku aspron trachy (biała moneta sferyczna). Monety tego typu będą używane jeszcze w XIII w.

  • XII - XV w. - Religijne i artystyczne wpływy klasztorów z góry Athos ogarniają całe Cesarstwo Bizantyjskie, a nawet sięgają poza jego granice.

  • 1143 - 1180 r. - Panuje Manuel I, syn Jana II.

Mimo jego wysiłków cesarstwo słabnie. W 1147 r. Normanowie z Sycylii podbijają Wyspy Jońskie. W 1176 r. zaś bizantyjska armia ponosi druzgocącą klęskę w bitwie z Seldżukami stoczonej pod Myriokefalonem. W rezultacie Bizancjum traci całą Anatolię, która wpada w ręce Seldżuków.

Manuel prowadzi politykę zacieśniania związków z zachodnią Europą, czyli łacinnikami, co wywołuje niezadowolenie wielu arystokratów, a zwłaszcza kleru. Niechęć budzi też jego ślub z łacinniczką Marią z Antiochii, córką Rajmunda z Poitiers, księcia Antiochii.

  • 1156 - 1169 r. - Patriarcha Konstantynopola Łukasz Chryzoberges. W latach 1156 i 1166 zwołuje synody potępiające błędy chrystologiczne. Zakazuje duchownym wykonywania zawodów świeckich.

  • 1161 r. - Nieznany z imienia muzułmanin ginie na hipodromie w Konstantynopolu podczas próby lotu, co odnotowują zdumieni mieszkańcy miasta.

  • 1170 - 1177 r. - Patriarcha Konstantynopola Michał III z Anchialos. Inicjuje uzgodnienie prawa kościelnego i cesarskiego.

  • 1180 r. - Aleksy II, syn Manuela I urodzony w 1167 r., zostaje formalnie cesarzem, ale ze względu na wiek regentką jest jego matka Maria z Antiochii. W rzeczywistości władzę przejmuje Andronik, wnuk Aleksego I Komnena. Ogłasza się koregentem, zmusza Aleksego do podpisania wyroku śmierci na matkę i koronuje się na cesarza. Wreszcie w 1183 r. każe udusić Aleksego i przynieść sobie odciętą głowę ofiary.

  • Lata 1180. - Kolejni patriarchowie Konstantynopola ulegają naciskom ze strony cesarskiego dworu. Teodozjusz I Boradiota traci urząd w 1183 r., ponieważ odmówił udzielenia ślubu cesarskiej córce Irenie Komnen. Natomiast kolejny patriarcha Bazyli II Kamater traci urząd w 1186 r., ponieważ udzielił ślubu Irenie oraz Aleksemu Komnenom. Jego miejsce zajmuje Nicetas II Muntanes umieszczony na patriarszym tronie przez cesarza i przez tego samego cesarza pozbawiony urzędu w 1189 r. Kolejnym cesarskim faworytem jest Dozyteusz, który rządzi tylko 9 dni, ustępuje Leoncjuszowi Teotokicie i jeszcze w tym samym 1189 r. wraca na patriarszy tron. Musi jednak odejść w 1190 r. po gwałtownych protestach kleru i ludu.

  • 1185 r. - Normanowie pustoszą wybrzeża Morza Śródziemnego, a nadmierne podatki wpędzają ludność w biedę, co wywołuje powszechną niechęć do cesarza. Kiedy więc Andronik I próbuje aresztować Izaaka Angelosa pod zarzutem organizowania spisku, oburzony lud Konstantynopola podnosi bunt. Schwytanemu Andronikowi buntownicy obcinają rękę i oślepiają go, a na koniec wydają tłumowi na hipodromie. Umiera w mękach.

Nowym cesarzem zostaje Izaak II założyciel dynastii Angelos.

Izaak Komnen odmawia jednak uznania nowego władcy i ogłasza się samodzielnym panem Cypru.

  • 1191 - 1198 r. - Patriarcha Georgios II Ksyfilin stara się ustabilizować pozycję duchowego zwierzchnika Konstantynopola. Powiększa do sześciu liczbę exocatacoeli, czyli najwyższych duchownych tworzących radę przy patriarsze.

  • 1195 r. - Izaak II Angelos zostaje oślepiony i uwięziony przez swego brata Aleksego, który przejmuje tron jako Aleksy III.

  • 1203 r. - Aleksy IV, syn Izaaka II Angelosa, sprowadza krzyżowców do Konstantynopola, żeby uwolnić ojca. Aleksy III ucieka na początku oblężenia i resztę życia spędza w Tracji. Doża Enrico Dandolo (1192-1205, pochowany w Konstantynopolu) i hrabia Flandrii Baldwin zdobywają, rabują i palą Konstantynopol w ramach krucjaty oficjalnie skierowanej przeciwko muzułmanom. Przez trzy dni miasto jest rabowane i niszczone dla samej przyjemności niszczenia, ludność zostaje w dużej części wymordowana, szerzą się okrucieństwa i gwałty.

Izaak II Angelos formalnie wraca na tron jako koregent ze swoim synem koronowanym na cesarza Aleksego IV (1203-1204), lecz ślepy, wycieńczony i załamany umiera kilka miesięcy po uwolnieniu. Aleksy IV zaś zostaje zdetronizowany i uduszony w więzieniu na polecenie Aleksego Dukasa, ostatniego z dynastii Angelos. Morderca ogłasza się cesarzem Aleksym V. Zostaje jednak schwytany przez krzyżowców i stracony pod koniec 1204 r.

  • 1204 r. - Uczestnik krucjaty francuski rycerz de Montferrat zajmuje Kretę i niemal natychmiast sprzedaje ją Wenecji. Największe miasto wyspy Heraklium otrzymuje nową nazwę Candia lub jest nazywane Megalo Castro (Wielki Zamek) od twierdzy zbudowanej w porcie przez Wenecjan.

Republika Wenecka przekształca się w imperium, zajmując Eubeę (1211), Archipelag Egejski (1211) i na krótko Therę (od XIII w. znaną jako Santorini od św. Ireny zmarłej tu w 304 r. n.e.).

  • 1204 - 1258 r. - Maleńkim Bizancjum rządzą cesarze z dynastii Laskaris: Teodor I (1204-1222), Jan III Wataces (1222-1254, zięć Teodora I), Teodor II (1254-1258, syn Jana III i ) i małoletni Jan IV. W rzeczywistości istnienie Bizancjum jest zależne od dobrej woli krzyżowców, którzy zajęli Konstantynopol.

  • 1205 r. - Genua podbija Rodos, a Neapol zajmuje Wyspy Jońskie.

  • Do 1206 r. - Jan X Kamater, następca Georgiosa II Ksyfilina, zasiada na patriarszym tronie w Konstantynopolu rządzonym przez katolików.

Kolejni patriarchowie będą rezydować w Cesarstwie Nikaia, czyli w Nicei na wybrzeżu Azji Mniejszej: Michał IV (1206-1213), Teodor II Irenik (1213-1215), Maksimus II (1215), Manuel I (1215-1222), Germanos II (1222-1240), Metody II (1240), Manuel II (1244-1255) i Arseniusz (1255-1259).

  • 1206 r. - Na gruzach Bizancjum powstaje Cesarstwo Łacińskie, w którym panują katolicy: Baldwin I, Henryk (brat Baldwina, 1206-1216), Pierre de Courtenay (szwagier Henryka, 1217), Jolanta (siostra Henryka, do 1219 r.), Robert (syn Jolanty, 1221-1228) i Jean de Brienne, czyli Jan I (1231-1237). Łacinnicy zakładają księstwa Aten w Attyce i Achai na Peloponezie: grabią i mordują prawosławnych jako wrogów prawdziwej wiary.

Grecy zaś tworzą trzy małe państwa: Epir na zachodzie Półwyspu Bałkańskiego (do 1261 r.), Cesarstwo Nikaia (Nicea) w zachodniej Azji Mniejszej i zależne od Gruzji Cesarstwo Trapezuntu na północnym wybrzeżu Azji Mniejszej założone w 1204 r. przez Aleksego I z rodu Komnenów wychowanego na gruzińskim dworze.

  • 1261 r. - Michał VIII Paleolog (1259-1282) odbiera Baldwinowi II (1240-1261, brat Roberta) zrujnowany przez krzyżowców Konstantynopol. Teoretycznie Michał powinien współrządzić z 11-letnim cesarzem Janem IV, lecz chcąc przejąć pełnię władzy każe chłopca uwięzić i oślepić (25 grudnia).

Wtedy patriarcha Arseniusz ekskomunikuje (formalnie usuwa spośród członków wspólnoty religijnej) Michała VIII i żąda od niego zrzeczenia sią tronu. Cesarz oczywiście odmawia i montuje koalicję posłusznych mu duchownych. Ogłasza, że Arseniusz przestaje być patriarchą, a jego miejsce na kilkanaście miesięcy zajmuje Nicefor II. Tak zaczyna się rozłam w Kościele bizantyjskim znany jako schizma arseniańska.

  • 1261 r. - Michał VIII Paleolog zakłada nową dynastię Paleologów, której godłem jest dwugłowy orzeł, wkrótce symbol nie tylko panującego rodu, lecz także całego Bizancjum.

Odbudowane Bizancjum jest jednak słabe i obejmuje tylko Macedonię, Trację, Epir, małą część Azji Mniejszej oraz kilka wysp. Lokalne rody na Bałkanach oraz w Azji Mniejszej prowadzą własną politykę i zwalczają Paleologów, co osłabia państwo.

  • 1267 r. - Nowy patriarcha Konstantynopola Germanos III podtrzymuje ekskomunikę nałożoną przez Arseniusza na cesarza Michała VIII Paleologa, za co zostaje usunięty. Jego następcą na patriarszym tronie jest Józef I (1267-1275). Na życzenie cesarza zsyła upartego Arseniusza do klasztoru na wyspie Proconnes na Morzu Marmara. Areniusz umrze tam ok. 1273 r. Mimo to ostry spór „arsenitów” i „józefitów” będzie trwał jeszcze kilkadziesiąt lat.

  • 1275 r. - Próby uzgodnienia dogmatyki bizantyjskiej i katolickiej po Soborze w Lyonie (1274) wywołują ostry spór o filioque. Przeciwnik unii z Rzymem patriarcha Józef I zostaje odsunięty, a jego miejsce zajmuje Jan XI Bekkos (1275-1282), który filioque akceptuje. Ostatecznie jednak patriarcha Grzegorz II Cypryjczyk (1283-1289) odrzuci unię lyońską, czyli wyznanie wiary wspólne z łacinnikami.

  • 1282 - 1328 r. - Panuje cesarz Andronik II, syn Michała VIII. Równolegle cesarzem jest jego syn Michał IX (1294-1320). Andronik II zostaje usunięty, a jego miejsce zajmuje Andronik III (1328-1341, syn Michała IX).

  • 1291 r. - Zakon joannitów zajmuje Rodos. Wyspa będzie jego siedzibą do 1522 r. i w tym czasie zostaje zamieniona w prawie niezdobytą twierdzę.

  • 1293 r. - Ciągłe bunty greckiej ludności na Krecie skłaniają Wenecjan do zniszczenia i deportacji wiosek na trudno dostępnym płaskowyżu Lasithi. Władze okupacyjne zakazują mieszkania w tym rejonie. Dopiero na początku XV wieku zacznie się ponowne zasiedlanie żyznego płaskowyżu, a w następnych wiekach charakterystycznym elementem miejscowego krajobrazu staną się wiatraki, które napędzają pompy nawadniające pola i drzewa oliwne.

  • 1299 r. - Simonida, córka Andronika II, wychodzi za mąż za króla Serbii, a w ślubnym wianie wnosi mu bizantyjską Macedonię, która jest odtąd częścią państwa serbskiego.

  • XIV w. - Serbia opanowuje bizantyjski Epir.

  • 1310 r. - Koniec schizmy arseniańskiej po synodzie w Adramyttium nakazującym spalenie polemicznych pism (1284). Patriarcha Konstantynopola Grzegorz II zostaje odsunięty, a zastępuje go Atanazy I (1289-1293 i 1303-1309). Na polecenie następnego patriarchy Nifona I (1310-1314) zwłoki Arseniusza zostają przeniesione z Proconnes do Hagia Sophia w Konstantynopolu.

  • 1323 - 1334 r. - Patriarcha Konstantynopola Izajasz. Popiera Andronika III w jego sporze z cesarzem. Prowadzi rozmowy o połączeniu kościołów bizantyjskiego i ormiańskiego.

  • 1330 r. - Utrata terenu dawnego Cesarstwa Nikaia, a potem całej Azji Mniejszej podbitej przez Turków.

  • 1341 r. - Na cesarski tron wstępuje Jan V Paleolog, syn Andronika III. Formalnie pozostanie władcą do 1376 r.

  • 1342 - 1347 r. - Powstanie w Soluni (Thessalonike, późniejsze Saloniki w Macedonii) - jest to największe z wielu powstań wywołanych głodem. Powstańcy zakładają republikę. Sytuację wykorzystuje ród Kantakuzenów, aby osłabić władzę cesarza. W 1343 r. Jan Kantakuzen oblega Konstantynopol, a po czterech latach zdobywa go, odsuwa Jana V Paleologa i ogłasza się cesarzem jako Jan VI (1347-1354).

  • 1346 r. - Genua zajmuje Chios, Lesbos (1355) i Samos. Utraci je na rzecz Turcji na początku XVI w.

  • 1347 - 1350 r. - Czarna Śmierć pustoszy Bizancjum a potem całą Europę i przechodzi na Bliski Wschód.

Strach wywołuje przekonanie, że tylko wiara może obronić przed zarazą. W tej sytuacji w Europie funkcjonuje szereg fanatycznych ruchów religijnych jak na przykład ruch biczowników, którzy biją się batami, aby przebłagać gniew Boga czy też naśladowców Jezusa poddających się ukrzyżowaniu i składanych potem do zaimprowizowanego grobu, aby w końcu symbolicznie zmartwychwstać do nowego życia i wyleczyć swoje rany.

Na fali rosnącego fanatyzmu patriarcha Konstantynopola Izydor (1347-1350) popiera hezychazm.

  • 1349 r. - Jan VI Kantakuzen przy pomocy Turków rozbija powstańców w Soluni, lecz państwo słabnie.

Cesarz ma też przeciwnika w osobie patriarchy Konstantynopola Kaliksta I (1350-1354), którego w końcu zmusza do abdykacji. Nowym patriarchą zostaje Filoteusz Kokkin.

  • 1353 r. - Władzę w Konstantynopolu przejmuje Mateusz, syn Jana VI Kantakuzena, który zostaje zmuszony do abdykacji. Po objęciu władzy przez cesarza Mateusza urząd patriarchy Konstantynopola traci Filoteusz Kokkin (1355), a jego miejsce zajmuje ponownie Kalikst I (do 1363 r.), przeciwnik tworzenia kościołów narodowych i ewentualnej unii kościelnej z Rzymem

  • 1354 r. - Podczas zamieszek w Bizancjum Turcy zajmują Półwysep Gallipoli, przyczółek na drodze do Europy.

  • 1355 - 1452 r. - Gemistos Plethon, sławny humanista, twórca filozoficznej szkoły w Mistrze, która po tureckim podboju przenosi się do Italii, przyczyniając się do rozwoju renesansu.

  • 1356 r. - Turcy zajmują Trację, a potem część Macedonii. Do Bizancjum należą już tylko trzy obszary: na wschód od Konstantynopola, najbliższe otoczenie Soluni oraz południowy i środkowy Peloponez.

  • 1357 r. - Bezsilny cesarz Mateusz zostaje usunięty. Formalnie cesarzem jest nadal Jan V.

  • 1364 - 1376 r. - Filoteusz Kokkin jest ponownie patriarchą Konstantynopola. Zwalcza zwolenników unii kościelnej z Rzymem, popiera hezychazm i nawołuje do utworzenia antytureckiej koalicji państw należących do kościołów wschodnich.

  • 1376 r. - Andronik IV Paleolog pokonuje, a następnie więzi swego ojca Jana V, przejmując tron. Trzy lata później jednak zostaje usunięty i wraca Jan V. Utrzyma się na tronie do 1390 r., lecz nie ma realnej władzy. Musi za to walczyć z knowaniami swoich przeciwników, co wykorzystują Turcy stopniowo zajmując kolejne terytoria.

Po rezygnacji Filoteusza nowym patriarchą Konstantynopola czyni Makarego (1376-1379). Konflikt między cesarzem Janem V oraz jego synem Andronikiem IV załagodzi następny patriarcha Nil Kerameus (1379-1388), który przyzna Janowi V prawo do interweniowania w sprawach kościelnych.

  • 1390 r. - Jan VII Paleolog, syn Andronika IV, na krótko zdobywa władzę i ponownie wprowadza na patriarszy tron Makarego. Jednak już w następnym roku Jan V odzyskuje tron. Umierając w 1391 r. przekazuje go swemu synowi Manuelowi II (1391-1425).

  • 1391 - 1402 r. - Turcy oblegają Konstantynopol, lecz bez floty nie potrafią odciąć dostaw żywności oraz broni. Cesarz Manuel II jedzie do Europy Zachodniej po pomoc, ale niczego nie uzyskuje. Pomocy w krajach związanych z kościołami wschodnimi szuka też patriarcha Konstantynopola Antoni IV (1389-1390, 1391-1397).

Dopiero klęska Turków w bitwie z Timurem pod Ankarą (1402) chwilowo uwalnia Konstantynopol od oblężenia.

  • 1399 - 1408 r. - Korzystając z zamieszania Jan VII ponownie ogłasza się cesarzem.

  • 1416 - 1439 r. - Patriarcha Konstantynopola Józef II. Doprowadza do podpisania unii florenckiej formalnie jednoczącej kościoły ortodoksyjne i katolicki, co jednak wywołuje otwarty opór zarówno kleru, jak i ludności. Jego kontrowersyjną politykę kontynuują potem Metrofan II (1440-1443, składa dymisję) i Grzegorz III Mammas (1443-1450).

  • 1424 - 1511 r. - Dimitrios Chalkokondilis, od 1447 r. w Italii. Prekursor renesansu i pierwszy redaktor Iliady.

  • 1425 - 1448 r. - Po śmierci Manuela II na cesarski tron wstępuje jego syn Jan VIII (koregent od 1421 r.).

  • 1430 r. - Turcy zajmują Soluni (Saloniki).

  • 1444 r. - Klęska państw europejskich w bitwie pod Warną otwiera Turcji drogę do podboju resztek Bizancjum, obejmujących już tylko sam Konstantynopol oraz południowy i środkowy Peloponez.

  • 1448 - 1453 r. - W Konstantynopolu panuje Konstantyn XI, brat zmarłego Jana VIII.

  • 1450 r. - Po śmierci Jana VIII jego zwolennik patriarcha Grzegorz III Mammas zostaje zmuszony do opuszczenia Konstantynopola. W mieście trwają walki stronnictw politycznych, zwolenników i przeciwników kościelnej unii z Rzymem, a cesarz jest praktycznie bezsilny.

W tych okolicznościach patriarszy tron obejmuje Atanazy II (1450-1453), lecz jego pozycja jest tak słaba, że niektórzy późniejsi historycy będą wręcz wątpić w jego istnienie.

  • 1453 r. - Miesięczne oblężenie Konstantynopola przez Turków.

Szaleńcze ataki Turków na mury są wynikiem szczególnego rozkazu sułtana. Otóż za plecami atakujących sułtan ustawił drugą linię żołnierzy, którzy zabijają wszystkich próbujących się cofnąć lub uciec z pola walki. Rezultatem są ogromne straty, ale obrońcy miasta słabną. Wreszcie Turcy atakują mury miasta za pomocą ogromnej armaty skonstruowanej przez Węgra Urbana, który wcześniej proponował swój projekt cesarzowi Konstantynopola, lecz spotkał się z odmową z powodu braku pieniędzy na realizację przedsięwzięcia. Pociski o średnicy ponad 80 cm burzą mur i 29 maja armia turecka wdziera się do Konstantynopola, kiedy z murów schodzą oddziały Genueńczyków, ponieważ ich wódz został raniony. Dochodzi do rabunku i rzezi mieszkańców. Większość schwytanych trafia na targi niewolników. Zaginięcie (prawdopodobnie śmierć w trakcie walk) cesarza Konstantyna XI oraz patriarchy Atanazego II to koniec Bizancjum.

Konstantynopol jest odtąd stolicą Turcji, przy czym nosi nazwę Kostantiniyye lub Istanbul (Stambuł).

Ogromny kościół Hagia Sophia w Konstantynopolu zostaje zamieniony w meczet, ale patriarchowie wciąż rezydują w mieście, które pozostaje centrum ortodoksyjnego chrześcijaństwa. Przez następne wieki patriarchowie z Konstantynopola, mimo że zależni od tureckich sułtanów, będą najwyższym autorytetem dla większości kościołów wschodnich, a zwłaszcza dla prawosławia.

Natomiast mnisi na Athos utrzymają autonomię i swobodę religijną aż do XIX w., ponieważ nie są zagrożeniem dla tureckiej władzy. Odtąd góra Athos funkcjonująca jako szczególna republika mnichów staje się nieformalnym ośrodkiem ortodoksji i duchową stolicą Grecji.