Fulbe (Fulani), Segu, Kaarta, Sokoto, Adamaua, Republika Mali
- X - XIII w. - Fulbe mieszkający na północ od środkowego Nigru podlegają Ghanie. Handlują, hodują bydło, uprawiają ziemię, prowadzą łupieżcze walki.
Nad Senegalem powstaje lud Tukulerów z wymieszania miejscowej ludności ze zwycięskimi Fulbe.
XV w. - Część plemion Fulbe podlega Mali i Songhajowi. Ulegają islamizacji.
1400 - 1404 r. - Pochodzący z Kaniaga Maghan Diallo zakłada fulbejskie państwo Massina (Macina).
Ok. 1460 r. - Tenguella (Teniedda) zakłada państwo Fulbe w Futa Dżalon, skąd wyruszają potem kolejne najazdy na Mali.
Lata 1499 - 1500, 1504 - 1505, 1550 - Łupieżcze najazdy Songhaju na Fulbe w Massina.
1512 - 1513 r. - Tenguella ginie w walce z Toure o Diara (Diawara). Songhaj zajmuje Futa Dżalon.
XVII w. - Upadek Songhaju otwiera drogę nowym potęgom. Jedną z nich są fanatycznie religijni Fulbe zbrojnie narzucający islam ludom między Senegalem i Benue. Handlują z francuską kolonią w Senegalu, skąd kupują broń.
Przeciwne tendencje reprezentują Bambara, którzy kultywują animizm w opozycji do songhajskiego islamu. Tradycja Bambara głosi, że Barama Ngolo z rodu Kulibali osiedla się koło Segu, a jego brat Nia Ngolo w Murdia po drugiej (północnej) stronie Nigru. Kaladian Kulibali (1652-1682, syn Barama) podbija potem wiele kafu, lecz stworzone przez niego państwo okazuje się nietrwałe. Jego następcy bowiem, Danfassari (rządzi do 1697 r.) i Suma (1697-1712), utracą zdobycze i spadną do rzędu lokalnych wodzów.
Natomiast potomkowie Nia Ngolo przenoszą się do Suntiana w sahelu i tworzą niewielką monarchię Kaarta.
XVII w. - Nad górnym Nigrem powstaje osada Bamako.
1712 - 1755 r. - Biton Kulibali z Segu jednoczy Bambara. Odpiera najazd Diula z Kong i Soninke.
Podbija Kaartę (1754) pod władzą Kulibali-Mosassi z rodu założonego przez Mosę (ok. 1680) i podległych mu Diawara
- 1725 r. - Karmoko Alfa i Ibrahim Sori zakładają muzułmańskie państwo Fulbe w Futa Dżalon.
Od 1784 r. państwo funkcjonuje jako arystokratyczna republika islamska rządzona przez alamy (imam) wybieranego co 2 lata. W jej ideologii jest zawarte szerzenie wiary przemocą.
- 1754 - 1815 r. - Uthman (Usman) Dan Fodio, reprezentant arystokracji Fulbe, mieszkaniec hausańskiego miasta-państwa Gobir.
Jest nauczycielem muzułmańskiego prawa według szkoły malikickiej i członkiem sufickiego ruchu kadirijja. Głosi konieczność unowocześnienia państwa i powszechną równość wszystkich ludzi, łącznie z kobietami, co oczywiście spotyka się z ostrą krytyką.
1755 r. - Po śmierci Biton Kulibali rządzą jego synowie okrutny Dekoro (do 1757 r.) i Bakari Ali Kulibali (1757 r.), obaj zabici przez zbuntowaną armię. Osłabione Segu traci część terytorium, a władzę przejmują lokalni wodzowie.
1766 - 1790 r. - Zwycięski wódz Ngolo Diara zakłada nową dynastię Diara rządzącą Segu.
Podbija Dżenne, koczowniczych Fulbe z Massina i przejściowo zajmuje Timbuktu.
- 1761 - 1788 r. - Sira-Bo odbudowuje Kaarta ze stolicą w Guem. Podbija Diawara i Soninke.
Popiera go Nianankoro (syn Ngolo Diara), walczący ze swoim bratem Mansongiem (rządzi Segu 1790-1808).
1793 - 1864 r. - Nana Asma’u, córka Uthman Dan Fodio, księżniczka, ceniona poetka w języku arabskim, fulani i hausa, oraz doskonale wykształcona nauczycielka. Dla muzułmanów stanie się dowodem, że islam nie musi poniżać kobiet, a dla innych będzie ikoną zachodnioafrykańskiego feminizmu.
XIX w. - Kong (na zachód od górnej Kamoe) rządzony przez klan Uattara (Diula) rozpada się na państewka Kpom-Kene, Makuma i Gwiriko (klan Uattara) oraz Kenedugu (klan Traore).
1804 - 1810 r. - Uthman Dan Fodio odrzuca władzę Hausa i wraz ze swoimi zwolennikami opuszcza Gobir, żeby uniknąć spodziewanych represji.
Nad górnym Nigrem zakłada miasto i monarchię Sokoto, którą Uthman Dan Fodio i Modibo Adamua wprowadzą w okres rozkwitu trwający do1847 r. Powstają też mniejsze państewka fulbejskie jak Katagum (w 1807 r.). Rejon Nigru i Manerunu wchodzą w okres rewolucyjnych przemian, na czele których stoją poszczególne plemiona Fulbe inspirowane ideami Fodio. Fodio bowiem pisze ponad sto rozpraw na temat religii, rządów, społeczeństwa i kultury. Przekonuje, że islam i równe prawa dla wszystkich to klucz do lepszego życia na ziemi i pośmiertnego zbawienia zgodnie z założeniami monoteizmu.
1809 - 1810 r. - U źródeł rzeki Benue (dopływ Nigru) w górach Adamawa Fulbe organizują państwo Adamaua.
1810 r. - Szejk Ahmadu (Fulbe) między rzeką Senegal i Timbuktu tworzy państwo Massina.
1815 - 1817 r. - Po śmierci Uthmana Dan Fodio (1815 r.) jego synowie spierają się o władzę. Nie dochodzi jednak do rozlewu krwi. Abu Bakr Atiku (urodzony w roku 1782 jako syn drugiej żony Uthmana Dan Fodio) po krótkim uwięzieniu uznaje władzę brata i odtąd jest jego lojalnym sojusznikiem. Rządy w Sokoto obejmuje zatem Muhammed Bello (urodzony w roku 1781), syn Uthmana Dan Fodio i jego czwartej żony. W roku 1817 ogłasza Sokoto sułtanatem.
Dzięki staraniom ojca, który popierał naukę i szkolnictwo, Muhammed Bello otrzymał doskonałe wykształcenie w szkole w Degel, gdzie uczyli się również jego bracia i siostry. Słynie jako pisarz, historyk i poeta. Jest też znawcą islamu, który chce uczynić państwową ideologią Sokoto i czynnikiem jednoczącym poddanych. Rozwija szkolnictwo dla chłopców i dziewcząt
- 1815 - 1832 r. - Awa Demba z ludu Khassonke (Malinke) nad górnym Senegalem odrzuca władzę Kaarta. Mimo walk z Kaarta, Kinti Sambala (syn Demby) utrzyma państwo Khassa aż do podboju przez Tukulerów (w 1854 r.).
W tym czasie również Diawara odrywa się od Kaarta i skutecznie odpiera ataki dawnego suwerena.
1817 r. - Fulbe podbijają obszary nad Nigrem na zachód od Sokoto i tworzą państwo Gando.
1822 - 1825 r. - Szkoci Bain Hugh Clapperton (1788-1827, umiera na dyzenterię w Sokoto) i Walter Oudney (1790-1824, umiera na zapalenie płuc w regionie Nupe na obszarze Bornu) oraz Anglik Dixon Denham (1786-1828, umiera na dengę we Freetown na obszarze Sierra Leone) wspólnie badają i kartują bieg Nigru.
Clapperton pozostawia opis spotkania z Muhammedem Bello, sułtanem Sokoto; jest pod wrażeniem ogłady oraz wykształcenia fulbejskiego władcy. Rękopis Clappertona przywozi do Londynu w 1828 r. Anglik Richard Lemon Lander (1804-1834). jedyny biały uczestnik ekspedycji, który ją przeżył. Książka zostanie wydana dwa lata później.
1823 r. - Clapperton, Oudney i Denham jako pierwsi Europejczycy docierają do jeziora Czad. Przeszli Saharę, idąc z Trypolisu w Libii.
1830 r. - Na polecenie brytyjskich władz Richard L. Lander i jego brat John szukają źródeł i ujścia Nigru, żeby ostatecznie poznać bieg wielkiej rzeki. Zostają jednak uwięzieni przez władcę ludu Ibo i oddani w ręce handlarza niewolników. Na szczęście handlarz godzi się odwieźć ich do ujścia Nigru i przyjąć tam okup. W ten sposób badacze docierają do Zatoki Gwinejskiej, gdzie znajdują brytyjski statek. Handlarz niewolników umawia się z Landerami, że zwolni ich i poczeka na okup ze statku. Jednak kapitan statku ucieka bez wypłacenia okupu. Wtedy bracia żądają wysadzenia na wysepce Fernando Po, stamtąd zabiera ich statek płynący do Rio de Janeiro, a w roku 1831 wracają do Londynu witani jak bohaterowie. Brytyjski rząd zaś wypłaca handlarzowi okup w postaci 135 niewolników.
Richard L. Lander wraca do zachodniej Afryki w roku 1834 jako wysłannik kupców z Liverpoolu, lecz zostaje postrzelony niedaleko ujścia Nigru i umiera podczas leczenia na Fernando Po.
1837 - 1842 r. - Po śmierci Muhammeda Bello władzę sułtana Sokoto obejmuje jego brat Abu Bakr Atiku, mimo niechęci niektórych emirów. Podobnie jak ojciec i rodzeństwo Atiku również pisze dzieła historyczne, rozprawy o islamie i poezję.
1842 - 1859 r. - Po śmierci Atiku czwartym sułtanem Sokoto jest Ali Babba (syn Muhammeda Bello i jego hausańskiej konkubiny). Za jego panowania władza centralna słabnie, lokalni emirowie zyskują coraz większą samodzielność, a Brytyjczycy zdobywają w Sokoto wpływy ekonomiczne i polityczne.
1847 - 1900 r. - Stopniowy rozpad Fulbe na liczne małe państewka.
Nawet sułtanat Sokoto wyraźnie słabnie, czemu nie potrafią przeciwdziałać kolejni sułtanowie: Ahmadu (syn Atiku, rządzi w latach 1859-1866), Aliu Karami (syn Bello, rządzi w latach 1866-1867), Ahmadu Rufai (syn Uthmana Dan Fodio, rządzi w latach 1867-1873), Abubeker Atiku na Raba (syn Bello, rządzi w latach 1873-1877), Mu’azu (syn Bello, rządzi w latach 1877-1881), Umaru bin Ali (syn Ali Babby, rządzi w latach 1881-1891), Abderrahman Dan Abi Bakar (syn Atiku, rządzi w latach 1891-1902) i Muhammadu Attahiru I (syn Atiku, rządzi w latach 1902-1903).
1853 r. - Niemiecki podróżnik Heinrich Barth (1821-1865) i sułtan Ali Babba ustalają zasady handlu między Brytyjczykami i Sokoto, co w praktyce oznacza przywileje dla brytyjskich kupców.
Do 1862 r. - El-Hadż Omar podbija królestwa Kaarta (ostatni władca Mamari Kandian, 1844-1954), Diawara (król Karunga godzi się na śmierć w zamian za oszczędzenie swojego ludu, 1860 r.) i Segu (ostatni władca Ali Diara, 1856-1862).
1862 r. - Fulbejskie państwo Massina na południe od Timbuktu zostaje podbite przez Francję.
Lata 1870. - Fulbe z Futa Dżalon dostają się pod władzę Samoriego.
1891 r. - Francuzi z Senegalu podbijają Bamako, a stąd Timbuktu (1894), Wagadugu (1896) i Sikasso (1898).
1893 - 1903 r. - Niemcy stopniowo podbijają fulbejskie Adamaua i włączają do Kamerunu.
1894 - 1903 r. - Francuzi podbijają Fulbe nad Nigrem. Walki trwają latami, ponieważ wojowniczy Fulbe mają palną broń zdobytą dzięki handlowi i wojnom i doskonale nią władają.
Kształtuje się kolonia Francuska Afryka Zachodnia (1895)
1898 r. - Francja podbija terytorium Kong, a rok później (1899) obszary nad północnym Nigrem wraz z Timbuktu.
1903 r. - Wojska francuskie podbijają fulbejskie Sokoto i włączają do kolonii Niger we Francuskiej Afryce Zachodniej.
1903 - 1915 r. - W Sokoto panuje sułtan Muhammadu Attahiru II, syn Ali Babby. Jest pierwszym władcą Sokoto, który musi uznać protektorat Brytyjczyków.
1904 r. - Francuskie posiadłości nad Nigrem wchodzą w skład Francuskiej Afryki Zachodniej. Od 1920 r. będą odrębną kolonią nazwaną Sudan Francuski ze stolicą w Bamako w ramach Francuskiej Afryki Zachodniej.
1915 - 1918 r. - Wielkie antykolonialne powstanie Tuaregów w Sudanie Francuskim zorganizowane pod hasłami religijnymi kończy się klęską w starciu z nowoczesną armią.
1915 - 1959 r. - Sułtanat Sokoto istnieje jako brytyjski protektorat, a kolejni sułtanowie mają znaczenie symboliczne i religijne, ponieważ występują jako duchowi przywódcy Fulbe.
W tym okresie na tronie sułtana Sokoto zasiadają kolejni członkowie dynastii wywodzącej się od Uthmana Dan Fodio: Muhammadu Dan Ahmadu (1915-1924 r.), Muhammadu Dan Muhammadu (1924-1931 r.), Hasan Dan Mu’azu Ahmadu (1931-1938 r.) i Siddiq Abubakar III (1938-1988 r.).
Po roku 1959 Sokoto staje się północno-zachodnią częścią Nigerii, a sułtanowie zostają poddanymi Nigerii, wciąż zachowując rolę reprezentacyjną i religijną.
1946 r. - W Bamako nad Nigrem odbywa się zjazd przedstawicieli murzyńskiej ludności kolonii francuskich w Afryce. Obrady mają na celu ustalenie sposobów zdobycia samorządu.
1958 r. - Proklamowanie Republiki Sudańskiej (Sudan Francuski) w ramach Wspólnoty Francuskiej.
1959 - 1960 r. - Istnieje krótkotrwała Federacja Mali powstała z połączenia dawnych kolonii Sudanu Francuskiego i Senegalu. Po jej rozpadzie powstaje Mali ze stolicą w Bamako i urzędowym językiem francuskim (także na uniwersytecie w Bamako). Główne plemiona to Malinke na południu, Bambara, Bobo, Sosso i Dogon w centrum, Fulbe na północnym zachodzie i Tuaredzy oraz Arabowie na północnym wschodzie. Lokalną władzę sprawują dawne dynastie (na przykład w Sokoto, Katagum). 75% ludności to muzułmanie, przy czym Fulbe i Tuaredzy wykazują tendencje do fundamentalizmu. Na południu islam jest łagodniejszy, a część ludności wyznaje animizm. Kraj jest rolniczy (głównie bawełna i hodowla)
1960 - 1968 r. - Prezydent Mali M. Keita prowadzi kosztowną lewicową politykę, która załamuje gospodarkę państwa.
1968 r. - Przewrót wojskowy w Mali sprowokowany przez coraz gorszy stan gospodarki. Władzę przejmuje Moussa Traore. Dyktator współpracuje z Francją i wspiera inwestycje z zagranicy. Po ustabilizowaniu sytuacji przywraca konstytucję i rządy cywilne (w 1974 r.).
1992 - 2002 r. - Wybory prezydenckie wygrywa Alpha Oumar Konaré i przez 10 lat stara się liberalizować gospodarkę, walczy z korupcją i próbuje reformować państwo wzorem demokracji typu zachodniego.
Jednym z głównych problemów jest zbrojny konflikt między animistycznymi Murzynami z południa i jasnoskórą muzułmańską ludnością z północy. Pod koniec lat 1990. rząd podpisuje jednak umowę polityczną z Tuaregami, którzy uzyskują pewną autonomię w pustynnym rejonie Azawad (od berberyjskiego określenia azawagh odnoszącego się do basenu wyschniętej rzeki). Dzięki temu ustają walki na północy kraju. Trwają natomiast lokalne starcia między różnymi grupami muzułmanów.
Koniec XX w. - W Sokoto panują następni sułtanowie: Ibrahim Dasuki (panuje w latach 1988-1996), Muhammadu Maccido (panuje w latach 1996-2006) i Sa’adu Abubakar. Popierają islamistów, którzy chcą przekształcić Nigerię w państwo wyznaniowe.
2002 - 2012 r. - Na czele Mali stoi prezydent Amadou Toumani Touré, który bezskutecznie próbuje ustabilizować sytuację w kraju.
2009 r.- Rząd Mali podpisuje rozejm z Tuaregami, aby ostatecznie zakończyć wojnę domową wciąż tlącą się w Azawadzie.
2012 r. - Tuaredzy z północnej części Mali zrywają rozejm i proklamują powstanie odrębnego islamskiego państwa Azawad. Udany atak Tuaregów na obiekty rządowe na północy wywołuje niezadowolenie armii w Bamako i odsunięcie od władzy prezydenta Amadou Toumani Touré jako nieudolnego.
Zamieszanie wykorzystują muzułmańscy ekstremiści w Azawadzie i w czerwcu zbrojnie odbierają Tuaregom miasta Kidal, Gao i Timbuktu, żeby założyć własne państwo oparte na szariacie i głoszące dżihad. To oznacza zagrożenie dla całego regionu i terroryzm, więc ONZ zatwierdza wojskową akcję przeciwko muzułmańskim fanatykom w Mali i w styczniu 2013 r. zaczyna się ofensywa sił malijskich oraz francuskich na tereny Azawadu.
Islamiści spychani na północ odpowiadają atakiem na pola gazowe In Amnas w Algierii, gdzie porywają 132 cudzoziemców: po czterech dniach algierska armia uwalnia schwytanych, lecz 39 porwanych ginie. Do lata 2013 r. cały obszar Azawad zostaje spacyfikowany przez wojska Francji i Mali, chociaż terrorystyczne ugrupowania islamistów nadal są aktywne i wciąż trwają lokalne potyczki.
Na przełomie lipca i sierpnia 2013 r. odbywają się wybory i nowym prezydentem Mali zostaje były premier Ibrahim Boubacar Keïta. W 2020 r., Keïta zostanie uwięziony przez zbuntowaną armię. Sytuację wykorzystują rosyjscy najemnicy z Grupy Wagnera, którzy walczą ze skrajnymi islamistami, a zarazem poszerzają wpływy Kremla.
- 2020 r. - Pandemia Covid-19 dziesiątkuje całe wsie, lecz ani władze, ani islamiści nie podejmują żadnych działań, żeby pomóc ludziom. Jedyna pomoc pochodzi od organizacji i rządów państw europejskich oaz z USA.