Fulbe (Fulani), Segu, Kaarta, Sokoto, Adamaua, Republika Mali

  • X - XIII w. - Fulbe mieszkający na północ od środkowego Nigru podlegają Ghanie. Handlują, hodują bydło, uprawiają ziemię, prowadzą łupieżcze walki.

Nad Senegalem powstaje lud Tukulerów z wymieszania miejscowej ludności ze zwycięskimi Fulbe.

  • XV w. - Część plemion Fulbe podlega Mali i Songhajowi. Ulegają islamizacji.

  • 1400 - 1404 r. - Pochodzący z Kaniaga Maghan Diallo zakłada fulbejskie państwo Massina (Macina).

  • Ok. 1460 r. - Tenguella (Teniedda) zakłada państwo Fulbe w Futa Dżalon, skąd wyruszają potem kolejne najazdy na Mali.

  • Lata 1499 - 1500, 1504 - 1505, 1550 - Łupieżcze najazdy Songhaju na Fulbe w Massina.

  • 1512 - 1513 r. - Tenguella ginie w walce z Toure o Diara (Diawara). Songhaj zajmuje Futa Dżalon.

  • XVII w. - Upadek Songhaju otwiera drogę nowym potęgom. Jedną z nich są fanatycznie religijni Fulbe zbrojnie narzucający islam ludom między Senegalem i Benue. Handlują z francuską kolonią w Senegalu, skąd kupują broń.

Przeciwne tendencje reprezentują Bambara, którzy kultywują animizm w opozycji do songhajskiego islamu. Tradycja Bambara głosi, że Barama Ngolo z rodu Kulibali osiedla się koło Segu, a jego brat Nia Ngolo w Murdia po drugiej (północnej) stronie Nigru. Kaladian Kulibali (1652-1682, syn Barama) podbija potem wiele kafu, lecz stworzone przez niego państwo okazuje się nietrwałe. Jego następcy bowiem, Danfassari (rządzi do 1697 r.) i Suma (1697-1712), utracą zdobycze i spadną do rzędu lokalnych wodzów.

Natomiast potomkowie Nia Ngolo przenoszą się do Suntiana w sahelu i tworzą niewielką monarchię Kaarta.

  • XVII w. - Nad górnym Nigrem powstaje osada Bamako.

  • 1712 - 1755 r. - Biton Kulibali z Segu jednoczy Bambara. Odpiera najazd Diula z Kong i Soninke.

Podbija Kaartę (1754) pod władzą Kulibali-Mosassi z rodu założonego przez Mosę (ok. 1680) i podległych mu Diawara

  • 1725 r. - Karmoko Alfa i Ibrahim Sori zakładają muzułmańskie państwo Fulbe w Futa Dżalon.

Od 1784 r. państwo funkcjonuje jako arystokratyczna republika islamska rządzona przez alamy (imam) wybieranego co 2 lata. W jej ideologii jest zawarte szerzenie wiary przemocą.

  • 1754 - 1815 r. - Uthman (Usman) Dan Fodio, reprezentant arystokracji Fulbe, mieszkaniec hausańskiego miasta-państwa Gobir.

Jest nauczycielem muzułmańskiego prawa według szkoły malikickiej i członkiem sufickiego ruchu kadirijja. Głosi konieczność unowocześnienia państwa i powszechną równość wszystkich ludzi, łącznie z kobietami, co oczywiście spotyka się z ostrą krytyką.

  • 1755 r. - Po śmierci Biton Kulibali rządzą jego synowie okrutny Dekoro (do 1757 r.) i Bakari Ali Kulibali (1757 r.), obaj zabici przez zbuntowaną armię. Osłabione Segu traci część terytorium, a władzę przejmują lokalni wodzowie.

  • 1766 - 1790 r. - Zwycięski wódz Ngolo Diara zakłada nową dynastię Diara rządzącą Segu.

Podbija Dżenne, koczowniczych Fulbe z Massina i przejściowo zajmuje Timbuktu.

  • 1761 - 1788 r. - Sira-Bo odbudowuje Kaarta ze stolicą w Guem. Podbija Diawara i Soninke.

Popiera go Nianankoro (syn Ngolo Diara), walczący ze swoim bratem Mansongiem (rządzi Segu 1790-1808).

  • 1793 - 1864 r. - Nana Asma’u, córka Uthman Dan Fodio, księżniczka, ceniona poetka w języku arabskim, fulani i hausa, oraz doskonale wykształcona nauczycielka. Dla muzułmanów stanie się dowodem, że islam nie musi poniżać kobiet, a dla innych będzie ikoną zachodnioafrykańskiego feminizmu.

  • XIX w. - Kong (na zachód od górnej Kamoe) rządzony przez klan Uattara (Diula) rozpada się na państewka Kpom-Kene, Makuma i Gwiriko (klan Uattara) oraz Kenedugu (klan Traore).

  • 1804 - 1810 r. - Uthman Dan Fodio odrzuca władzę Hausa i wraz ze swoimi zwolennikami opuszcza Gobir, żeby uniknąć spodziewanych represji.

Nad górnym Nigrem zakłada miasto i monarchię Sokoto, którą Uthman Dan Fodio i Modibo Adamua wprowadzą w okres rozkwitu trwający do1847 r. Powstają też mniejsze państewka fulbejskie jak Katagum (w 1807 r.). Rejon Nigru i Manerunu wchodzą w okres rewolucyjnych przemian, na czele których stoją poszczególne plemiona Fulbe inspirowane ideami Fodio. Fodio bowiem pisze ponad sto rozpraw na temat religii, rządów, społeczeństwa i kultury. Przekonuje, że islam i równe prawa dla wszystkich to klucz do lepszego życia na ziemi i pośmiertnego zbawienia zgodnie z założeniami monoteizmu.

  • 1809 - 1810 r. - U źródeł rzeki Benue (dopływ Nigru) w górach Adamawa Fulbe organizują państwo Adamaua.

  • 1810 r. - Szejk Ahmadu (Fulbe) między rzeką Senegal i Timbuktu tworzy państwo Massina.

  • 1815 - 1817 r. - Po śmierci Uthmana Dan Fodio (1815 r.) jego synowie spierają się o władzę. Nie dochodzi jednak do rozlewu krwi. Abu Bakr Atiku (urodzony w roku 1782 jako syn drugiej żony Uthmana Dan Fodio) po krótkim uwięzieniu uznaje władzę brata i odtąd jest jego lojalnym sojusznikiem. Rządy w Sokoto obejmuje zatem Muhammed Bello (urodzony w roku 1781), syn Uthmana Dan Fodio i jego czwartej żony. W roku 1817 ogłasza Sokoto sułtanatem.

Dzięki staraniom ojca, który popierał naukę i szkolnictwo, Muhammed Bello otrzymał doskonałe wykształcenie w szkole w Degel, gdzie uczyli się również jego bracia i siostry. Słynie jako pisarz, historyk i poeta. Jest też znawcą islamu, który chce uczynić państwową ideologią Sokoto i czynnikiem jednoczącym poddanych. Rozwija szkolnictwo dla chłopców i dziewcząt

  • 1815 - 1832 r. - Awa Demba z ludu Khassonke (Malinke) nad górnym Senegalem odrzuca władzę Kaarta. Mimo walk z Kaarta, Kinti Sambala (syn Demby) utrzyma państwo Khassa aż do podboju przez Tukulerów (w 1854 r.).

W tym czasie również Diawara odrywa się od Kaarta i skutecznie odpiera ataki dawnego suwerena.

  • 1817 r. - Fulbe podbijają obszary nad Nigrem na zachód od Sokoto i tworzą państwo Gando.

  • 1822 - 1825 r. - Szkoci Bain Hugh Clapperton (1788-1827, umiera na dyzenterię w Sokoto) i Walter Oudney (1790-1824, umiera na zapalenie płuc w regionie Nupe na obszarze Bornu) oraz Anglik Dixon Denham (1786-1828, umiera na dengę we Freetown na obszarze Sierra Leone) wspólnie badają i kartują bieg Nigru.

Clapperton pozostawia opis spotkania z Muhammedem Bello, sułtanem Sokoto; jest pod wrażeniem ogłady oraz wykształcenia fulbejskiego władcy. Rękopis Clappertona przywozi do Londynu w 1828 r. Anglik Richard Lemon Lander (1804-1834). jedyny biały uczestnik ekspedycji, który ją przeżył. Książka zostanie wydana dwa lata później.

  • 1823 r. - Clapperton, Oudney i Denham jako pierwsi Europejczycy docierają do jeziora Czad. Przeszli Saharę, idąc z Trypolisu w Libii.

  • 1830 r. - Na polecenie brytyjskich władz Richard L. Lander i jego brat John szukają źródeł i ujścia Nigru, żeby ostatecznie poznać bieg wielkiej rzeki. Zostają jednak uwięzieni przez władcę ludu Ibo i oddani w ręce handlarza niewolników. Na szczęście handlarz godzi się odwieźć ich do ujścia Nigru i przyjąć tam okup. W ten sposób badacze docierają do Zatoki Gwinejskiej, gdzie znajdują brytyjski statek. Handlarz niewolników umawia się z Landerami, że zwolni ich i poczeka na okup ze statku. Jednak kapitan statku ucieka bez wypłacenia okupu. Wtedy bracia żądają wysadzenia na wysepce Fernando Po, stamtąd zabiera ich statek płynący do Rio de Janeiro, a w roku 1831 wracają do Londynu witani jak bohaterowie. Brytyjski rząd zaś wypłaca handlarzowi okup w postaci 135 niewolników.

Richard L. Lander wraca do zachodniej Afryki w roku 1834 jako wysłannik kupców z Liverpoolu, lecz zostaje postrzelony niedaleko ujścia Nigru i umiera podczas leczenia na Fernando Po.

  • 1837 - 1842 r. - Po śmierci Muhammeda Bello władzę sułtana Sokoto obejmuje jego brat Abu Bakr Atiku, mimo niechęci niektórych emirów. Podobnie jak ojciec i rodzeństwo Atiku również pisze dzieła historyczne, rozprawy o islamie i poezję.

  • 1842 - 1859 r. - Po śmierci Atiku czwartym sułtanem Sokoto jest Ali Babba (syn Muhammeda Bello i jego hausańskiej konkubiny). Za jego panowania władza centralna słabnie, lokalni emirowie zyskują coraz większą samodzielność, a Brytyjczycy zdobywają w Sokoto wpływy ekonomiczne i polityczne.

  • 1847 - 1900 r. - Stopniowy rozpad Fulbe na liczne małe państewka.

Nawet sułtanat Sokoto wyraźnie słabnie, czemu nie potrafią przeciwdziałać kolejni sułtanowie: Ahmadu (syn Atiku, rządzi w latach 1859-1866), Aliu Karami (syn Bello, rządzi w latach 1866-1867), Ahmadu Rufai (syn Uthmana Dan Fodio, rządzi w latach 1867-1873), Abubeker Atiku na Raba (syn Bello, rządzi w latach 1873-1877), Mu’azu (syn Bello, rządzi w latach 1877-1881), Umaru bin Ali (syn Ali Babby, rządzi w latach 1881-1891), Abderrahman Dan Abi Bakar (syn Atiku, rządzi w latach 1891-1902) i Muhammadu Attahiru I (syn Atiku, rządzi w latach 1902-1903).

  • 1853 r. - Niemiecki podróżnik Heinrich Barth (1821-1865) i sułtan Ali Babba ustalają zasady handlu między Brytyjczykami i Sokoto, co w praktyce oznacza przywileje dla brytyjskich kupców.

  • Do 1862 r. - El-Hadż Omar podbija królestwa Kaarta (ostatni władca Mamari Kandian, 1844-1954), Diawara (król Karunga godzi się na śmierć w zamian za oszczędzenie swojego ludu, 1860 r.) i Segu (ostatni władca Ali Diara, 1856-1862).

  • 1862 r. - Fulbejskie państwo Massina na południe od Timbuktu zostaje podbite przez Francję.

  • Lata 1870. - Fulbe z Futa Dżalon dostają się pod władzę Samoriego.

  • 1891 r. - Francuzi z Senegalu podbijają Bamako, a stąd Timbuktu (1894), Wagadugu (1896) i Sikasso (1898).

  • 1893 - 1903 r. - Niemcy stopniowo podbijają fulbejskie Adamaua i włączają do Kamerunu.

  • 1894 - 1903 r. - Francuzi podbijają Fulbe nad Nigrem. Walki trwają latami, ponieważ wojowniczy Fulbe mają palną broń zdobytą dzięki handlowi i wojnom i doskonale nią władają.

Kształtuje się kolonia Francuska Afryka Zachodnia (1895)

  • 1898 r. - Francja podbija terytorium Kong, a rok później (1899) obszary nad północnym Nigrem wraz z Timbuktu.

  • 1903 r. - Wojska francuskie podbijają fulbejskie Sokoto i włączają do kolonii Niger we Francuskiej Afryce Zachodniej.

  • 1903 - 1915 r. - W Sokoto panuje sułtan Muhammadu Attahiru II, syn Ali Babby. Jest pierwszym władcą Sokoto, który musi uznać protektorat Brytyjczyków.

  • 1904 r. - Francuskie posiadłości nad Nigrem wchodzą w skład Francuskiej Afryki Zachodniej. Od 1920 r. będą odrębną kolonią nazwaną Sudan Francuski ze stolicą w Bamako w ramach Francuskiej Afryki Zachodniej.

  • 1915 - 1918 r. - Wielkie antykolonialne powstanie Tuaregów w Sudanie Francuskim zorganizowane pod hasłami religijnymi kończy się klęską w starciu z nowoczesną armią.

  • 1915 - 1959 r. - Sułtanat Sokoto istnieje jako brytyjski protektorat, a kolejni sułtanowie mają znaczenie symboliczne i religijne, ponieważ występują jako duchowi przywódcy Fulbe.

W tym okresie na tronie sułtana Sokoto zasiadają kolejni członkowie dynastii wywodzącej się od Uthmana Dan Fodio: Muhammadu Dan Ahmadu (1915-1924 r.), Muhammadu Dan Muhammadu (1924-1931 r.), Hasan Dan Mu’azu Ahmadu (1931-1938 r.) i Siddiq Abubakar III (1938-1988 r.).

Po roku 1959 Sokoto staje się północno-zachodnią częścią Nigerii, a sułtanowie zostają poddanymi Nigerii, wciąż zachowując rolę reprezentacyjną i religijną.

  • 1946 r. - W Bamako nad Nigrem odbywa się zjazd przedstawicieli murzyńskiej ludności kolonii francuskich w Afryce. Obrady mają na celu ustalenie sposobów zdobycia samorządu.

  • 1958 r. - Proklamowanie Republiki Sudańskiej (Sudan Francuski) w ramach Wspólnoty Francuskiej.

  • 1959 - 1960 r. - Istnieje krótkotrwała Federacja Mali powstała z połączenia dawnych kolonii Sudanu Francuskiego i Senegalu. Po jej rozpadzie powstaje Mali ze stolicą w Bamako i urzędowym językiem francuskim (także na uniwersytecie w Bamako). Główne plemiona to Malinke na południu, Bambara, Bobo, Sosso i Dogon w centrum, Fulbe na północnym zachodzie i Tuaredzy oraz Arabowie na północnym wschodzie. Lokalną władzę sprawują dawne dynastie (na przykład w Sokoto, Katagum). 75% ludności to muzułmanie, przy czym Fulbe i Tuaredzy wykazują tendencje do fundamentalizmu. Na południu islam jest łagodniejszy, a część ludności wyznaje animizm. Kraj jest rolniczy (głównie bawełna i hodowla)

  • 1960 - 1968 r. - Prezydent Mali M. Keita prowadzi kosztowną lewicową politykę, która załamuje gospodarkę państwa.

  • 1968 r. - Przewrót wojskowy w Mali sprowokowany przez coraz gorszy stan gospodarki. Władzę przejmuje Moussa Traore. Dyktator współpracuje z Francją i wspiera inwestycje z zagranicy. Po ustabilizowaniu sytuacji przywraca konstytucję i rządy cywilne (w 1974 r.).

  • 1992 - 2002 r. - Wybory prezydenckie wygrywa Alpha Oumar Konaré i przez 10 lat stara się liberalizować gospodarkę, walczy z korupcją i próbuje reformować państwo wzorem demokracji typu zachodniego.

Jednym z głównych problemów jest zbrojny konflikt między animistycznymi Murzynami z południa i jasnoskórą muzułmańską ludnością z północy. Pod koniec lat 1990. rząd podpisuje jednak umowę polityczną z Tuaregami, którzy uzyskują pewną autonomię w pustynnym rejonie Azawad (od berberyjskiego określenia azawagh odnoszącego się do basenu wyschniętej rzeki). Dzięki temu ustają walki na północy kraju. Trwają natomiast lokalne starcia między różnymi grupami muzułmanów.

  • Koniec XX w. - W Sokoto panują następni sułtanowie: Ibrahim Dasuki (panuje w latach 1988-1996), Muhammadu Maccido (panuje w latach 1996-2006) i Sa’adu Abubakar. Popierają islamistów, którzy chcą przekształcić Nigerię w państwo wyznaniowe.

  • 2002 - 2012 r. - Na czele Mali stoi prezydent Amadou Toumani Touré, który bezskutecznie próbuje ustabilizować sytuację w kraju.

  • 2009 r.- Rząd Mali podpisuje rozejm z Tuaregami, aby ostatecznie zakończyć wojnę domową wciąż tlącą się w Azawadzie.

  • 2012 r. - Tuaredzy z północnej części Mali zrywają rozejm i proklamują powstanie odrębnego islamskiego państwa Azawad. Udany atak Tuaregów na obiekty rządowe na północy wywołuje niezadowolenie armii w Bamako i odsunięcie od władzy prezydenta Amadou Toumani Touré jako nieudolnego.

Zamieszanie wykorzystują muzułmańscy ekstremiści w Azawadzie i w czerwcu zbrojnie odbierają Tuaregom miasta Kidal, Gao i Timbuktu, żeby założyć własne państwo oparte na szariacie i głoszące dżihad. To oznacza zagrożenie dla całego regionu i terroryzm, więc ONZ zatwierdza wojskową akcję przeciwko muzułmańskim fanatykom w Mali i w styczniu 2013 r. zaczyna się ofensywa sił malijskich oraz francuskich na tereny Azawadu.

Islamiści spychani na północ odpowiadają atakiem na pola gazowe In Amnas w Algierii, gdzie porywają 132 cudzoziemców: po czterech dniach algierska armia uwalnia schwytanych, lecz 39 porwanych ginie. Do lata 2013 r. cały obszar Azawad zostaje spacyfikowany przez wojska Francji i Mali, chociaż terrorystyczne ugrupowania islamistów nadal są aktywne i wciąż trwają lokalne potyczki.

Na przełomie lipca i sierpnia 2013 r. odbywają się wybory i nowym prezydentem Mali zostaje były premier Ibrahim Boubacar Keïta. W 2020 r., Keïta zostanie uwięziony przez zbuntowaną armię. Sytuację wykorzystują rosyjscy najemnicy z Grupy Wagnera, którzy walczą ze skrajnymi islamistami, a zarazem poszerzają wpływy Kremla.

  • 2020 r. - Pandemia Covid-19 dziesiątkuje całe wsie, lecz ani władze, ani islamiści nie podejmują żadnych działań, żeby pomóc ludziom. Jedyna pomoc pochodzi od organizacji i rządów państw europejskich oaz z USA.