Afryka północna, muzułmańska Andaluzja i środkowy Atlantyk
Dolina Nilu.
Etiopia.
Półwysep Somalijski.
Sahara, Maghreb i Andaluzja.
Makaronezja: Madera, Wyspy Kanaryjskie, Wyspy Zielonego Przylądka i Azory.
Warunki naturalne, rasy i języki
Rozległy obszar między Atlantykiem i Morzem Śródziemnym a Morzem Czerwonym i Oceanem Indyjskim. Granicę z Czarną Afryką wyznacza strefa Sahelu i południowa krawędź Wyżyny Abisyńskiej. Cieśnina Gibraltarska jest jednym z najważniejszych punktów na szlakach komunikacyjnych planety, początkiem szlaku wzdłuż Morza Śródziemnego i bramą na Atlantyk.
Wschodnią część regionu przecina Nil (semickie nhl oznacza rzekę, po grecku neilos to dolina rzeki, a po egipsku Nil nazywa się Iteru, czyli Rzeka) uznawany zwykle za najdłuższą rzekę na planecie (6650 km).
Od 3. tysiąclecia p.n.e. postępuje wysuszenie (globalne ochłodzenie o kilka stopni i mniejsze parowanie Atlantyku) Sahary (po arabsku sahra - daleka równina), które doprowadza do powstania największej pustyni na Ziemi, gdzie dobowa amplituda temperatur sięga kilkudziesięciu stopni. Zdarzają się tam miraże zwane fatamorganą (od czarodziejki Morgany, siostry mitycznego króla Artura). Wilgotniejsze obszary to oazy (egipskie uah), wybrzeża Morza Śródziemnego i utożsamiana z rajem Iaru żyzna Dolina Nilu.
Odrębne obszary tworzą sawannowa Nubia, suche wyżyny Etiopii oraz pustynny Półwysep Somalijski.
Największym zagrożeniem jest pustynnienie i lateryzacja gleb oraz nieregularność wylewów Nilu (powódź lub posucha). Na pustyni występują burze piaskowe zdolne do zasypania całych karawan wędrowców i zasłaniające światło słoneczne wywołując ciemność w ciągu dnia. Trzęsienia ziemi i tsunami występują wzdłuż północnych wybrzeży Afryki i nad Morzem Czerwonym. Klimat gorący lub ciepły.
W północnej Afryce, Azji Zachodniej i południowej Europie żyje aż 2/3 wszystkich gatunków traw świata, nadających się do uprawy jako zboża i połowa zwierząt odpowiednich do udomowienia. To sprzyja rozwojowi rolnictwa i hodowli. Do roślin uprawnych należą między innymi proso i pszenica a potem ryż, palma daktylowa, bawełna i kawa. Z południowej Afryki pochodzi należący do rodziny dyniowatych arbuz, czyli kawon (Citrullus vulgaris), który daje duże, bardzo soczyste owoce po udomowieniu osiągające wagę kilku a nawet kilkunastu kilogramów (największe jagody na świecie). Od zarania dziejów ludzie wykorzystują „tygrysie orzechy”, czyli kilkucentymetrowe podziemne bulwy niewielkiej rośliny znanej jako cibora jadalna (Cyperus esculentus) rozpowszechnionej w strefie klimatu ciepłego w Starym Świecie. Ze wschodu przybywa uprawa kokosa. Rozwija się też bartnictwo i hodowla pszczół (na przykład w ulach z mułu w Egipcie).
Najgroźniejsze zwierzęta to lew (szybko wytępiony), krokodyl i hipopotam. Lokalnie w lasach Maroka aż do XIX w. występuje niedźwiedź brunatny, który przeniknął z Europy przez Gibraltar dzięki niskiemu poziomowi oceanów w plejstocenie. Do form udomowionych należą pies, koza, krowa, owca, osioł (w Etiopii w XX w. n.e. będzie 5 milionów osłów), gęś a później koń i wielbłąd jednogarbny (Camelus dromedarius).
Choroby zakaźne nękające ten obszar są wspólne z Europą i Azją Zachodnią (łatwa komunikacja): odra, grypa, choroby weneryczne, ospa, dżuma (od początku 1. tysiąclecia n.e.), trąd i cholera (od XIX w.). W Egipcie już w 2. tysiącleciu p.n.e. znany jest nicień pasożytujący we krwi i wywołujący chorobę bilharziosis: rozprzestrzenia się w całej tropikalnej strefie świata, a w XX w. n.e. jest przyczyną około 25% zgonów w Egipcie.
Odrębny i przez wieki izolowany obszar stanowi Makaronezja jako zespoły małych wysp - Azory, Madera, Kanary i Wyspy Zielonego Przylądka - rozproszonych w ciepłej strefie Atlantyku. Nękają je trzęsienia ziemi (Azory leżą na ryfcie), tsunami, wulkany i tropikalne huragany. Wyspy mają bardzo ubogą, zwykle endemiczną, florę i faunę nienadającą się do udomowienia.
Północno-wschodnia Afryka to miejsce życia praczłowieka i wczesnego człowieka rozumnego. Ok. 40 tysięcy lat p.n.e. żyją tu prabuszmeni od 10. tysiąclecia p.n.e. zastępowani przez europeidów odmiany orientalnej nad Morzem Śródziemnym, na Saharze i w Egipcie oraz nigrytów i negrydów nad środkowym Nilem. Na wschodzie występują mieszane ludy kuszyckie. Sahara stanowi naturalną granicę Afryki czarnej i białej.
Makaronezję zamieszkuje ludność z północno-zachodniej Afryki, a Azory pozostają bezludne do europejskiej kolonizacji.
Po okresie dominacji ludów buszmenoidalnych i ich języków khoisan używane są języki semito-chamickie, na wschodzie kuszyckie (Nubia, Etiopia, Bedża, Półwysep Somalijski) a potem arabski.
W Makaronezji od XV-XVI w. panują portugalski i hiszpański.
Technika, tryb życia i gospodarka
Narzędzia z drewna, kości i kamienia, potem z metalu (najpierw miedź w Egipcie). Znane są bumerang (w Egipcie do zabawy i polowań na ptaki), lasso, proca i łuk. Rozniecanie ognia przez tarcie drewna lub krzemieniem. Rozwinięta ceramika. Znajomość alchemii w tym wielu trucizn z roślin i jadu zwierząt. Rozwój techniki przerywa kryzys w XIII w. Komunikacja odbywa się konno, osłami, mułami i na dromaderach w karawanach (na przykład Tuaregowie), łodziami i statkami z trzciny zdolnymi przebyć Morze Śródziemne. Wczesna znajomość koła. Osoby ważne często podróżują w lektykach niesionych przez służących lub niewolników. Od XVIII w. upowszechniają się wynalazki zapożyczane z Europy.
Najstarsze społeczności to koczujący zbieracze, myśliwi i rybacy (harpun i sieć). Potem na obszarach sawannowych i pustynnych rozwija się pasterstwo (bydło, owce, kozy i wielbłądy dromadery) oraz rozbój. W oazach i dolinach rzek ludność osiadła rozwija rolnictwo kopieniacze, a potem z użyciem sochy i pługu, które ciągną woły.
Od 2. - 1. tysiąclecia p.n.e. kwitnie handel przez Saharę: Nil-Niger, Europa-Sudan (sól, złoto, niewolnicy). W Egipcie powstają jedne z pierwszych sklepów i intensywnie rozwija się rzemiosło. Od XX w. postępuje uprzemysłowienie wzorowane na krajach Zachodu.
Energia jest uzyskiwana z palenia drewna i suszonego nawozu zwierząt. Lokalnie wykorzystuje się siłę wody płynącej (rzeki, tamy) i wiatru. Od XX w. n.e elektrownie, ropa naftowa i gaz.
Miarą wartości jest sól (sztabki soli w Etiopii do ok. 1920 r. n.e.), bydło, metal i muszelki kauri. Od 1. tysiąclecia p.n.e. pojawiają się srebrne i złote monety bite w Azji Zachodniej i Egipcie: talent, szekel, drachma, obol, stater, denar. Upowszechniają je Fenicjanie tworzący sieć banków, Grecy i Rzymianie. Muzułmanie wprowadzają dinary, dirhemy, rijale i piastry. W Trypolitanii będzie używana miedziana moneta felur (XIX w. n.e.), w Maroku szerif = 8 ukias, a w Etiopii vakia (wakea) i birr. Kolonializm przynosi funta (Egipt i Sudan) oraz szylinga (używany potem w niepodległej Somalii). Niepodległe Algieria, Tunezja, Libia i Sudan stosują dinary, a Maroko dirhamy. W niepodległym Egipcie jest używany funt egipski.
Jedzenie, używki, strój, higiena i domostwa
Od neolitu podstawą żywienia są daktyle (na pustyni), sezam, pszenica, jęczmień, proso i sorgo (węglowodany), z których wypieka się cienki, okrągły chleb (placki podobne do południowoazjatyckich czapati). Później chleb bywa dodatkowo opiekany, aby nie pleśniał - tak powstają tosty. Spichrze do przechowywania zboża są gliniane lub kamienne, a dzięki wkopaniu w ziemię mogą pełnić rolę chłodni, które opóźniają ewentualne gnicie.
Znanych jest wiele jarzyn, jak na przykład rzodkiewka, cebula i czosnek. Oliwki (według Egipcjan dar Izydy) dają tłuszcz, czyli oliwę lub są zjadane po wymoczeniu w solance i wodzie. Jadane jest mięso owiec, kóz, bydła i gęsi, a później wielbłądów i kur (od VI w. p.n.e.) oraz jajka. Na pustyni stałym składnikiem diety są owady (szarańcza, mrówki). Tradycyjnym daniem weselnym jest pieczony wielbłąd, nadziewany baraniną, drobiem, jajkami i rybami, uznawany zwykle za największą potrawę świata. Wieprzowina jest niepopularna, a nawet zakazana przez judaizm i islam. Zakaz jest zwykle uzasadniany względami religijnymi, ale ma znaczenie ekonomiczne, ponieważ hodowla świń w suchym klimacie jest trudna i kosztowna. Egipcjanie zaś wierzą, że świnie roznoszą trąd, a ich mięso uznają zwykle za obrzydliwe. Wysoko cenione są mięso jagniąt, baranina i ptaki.
Bydło, owce, kozy i wielbłądy dostarczają mleka (śmietana, masło, ser).
Znane są słodycze: ciasta, kisiele, cukierki i dżemy. Egipcjanie w XIV w. p.n.e. jadają ciastka z rozgniecionych „tygrysich orzechów” cibory zmieszanych z miodem, oliwą i mąką.
Potrawy często są ostre lub bardzo słodkie. Liczne przyprawy, jak sól, kolendra (nasiona Coriandrum sativum), szafran, anyż, mięta i gorczyca oraz importowane z Azji cynamon, pieprz, imbir i goździki. Sól pochodzi z Sahary lub jest wytwarzana z morskiej wody między innymi w Delcie Nilu. Różne sposoby przyrządzania: pieczenie, gotowanie, smażenie, solenie, wędzenie w dymie i marynowanie w occie lub schładzanie. W Egipcie (jak w zachodniej Azji i południowej Europie) wylewa się wodę na płaskie naczynia i zostawia na noc, a zbierany przed świtem lód jest przechowywany w podziemiach, aby schładzać potrawy i lody.
Gotuje się w kamiennych a potem glinianych i metalowych naczyniach przed namiotami i chatami lub wewnątrz domów na paleniskach. W Egipcie i krajach arabskich używane są kamienne piece. Jada się na ogół palcami, rzadziej ostrym patyczkiem, widelcem i łyżką. Potrawy są umieszczane na talerzach, serwetkach (kawałkach tkaniny) lub na ziemi. W Egipcie podczas posiłków używane są stoły i krzesła. Zasady etykiety przy jedzeniu są spisywane przynajmniej od czasów Egipcjanina Ptahotepa, a ich znajomość świadczy o dobrym wychowaniu oraz wykształceniu. Od XIX-XX w. nasilają się wpływy kuchni europejskiej.
Podstawowe używki to piwo, wino i inne alkohole (zakazane potem przez islam) od czasów egipskich stają się przyczyną pijaństwa, o czym świadczą egipskie wizerunki pijących i wymiotujących po zatruciu alkoholem.
Znana jest kawa (zazwyczaj mocna, gęsta i słodka) oraz jej namiastka z mielonych pestek daktyli. Narkotyki to głównie haszysz (marihuana) i opium. Szeroko znane jest żucie pobudzających liści krzewu katu (Catha edulis), zwłaszcza w Etiopii i Somalii. Według tradycji pobudzające działanie katu i kawy miejscowa ludność odkryła obserwując kozy, które celowo zjadają te rośliny, żeby przeżyć przyjemne pobudzenie. Liczne substancje halucynogenne wytwarzane na przykład z bielunia (Datura), lulka czarnego (Hyoscyamus niger) i grzybów.
Ze wschodu przybywa herbata, od XVI w. upowszechnia się tytoń, a w XX w. mocne narkotyki syntetyczne.
Mimo gorącego klimatu całkowita nagość jest rzadka i dopuszczalna jedynie u dzieci. Nagość dorosłego, zwłaszcza obnażenie genitaliów, oznacza jego poniżenie na przykład po wzięciu do niewoli pokonanych wrogów. Tkaniny z wełny wielbłądów i owiec oraz lniane służą do wyrobu odzieży. Długie lniane lub wełniane (owce, wielbłądy, kozy) płaszcze, luźne spodnie i kurty z szerokim pasem chronią przed promieniami Słońca na pustyni. Bywa też noszona tylko przepaska na biodrach u rolników w dolinie Nilu lub krótka spódniczka (czasem z ogonem) u faraona. W XVI w. p.n.e. Egipcjanie zaczynają używać swego tradycyjnego stroju kalasiris - spódnicy opasującej biodra, zawieszonej na szelkach (paskach sięgających ramion). Kalasiris jest noszone przez obie płcie do VII w. n.e. Od połowy pierwszego tysiąclecia przed naszą erą Egipcjanie noszą też wyrabiane na drutach, wełniane skarpety nakładane na stopy (po upadku Rzymu sztuka robienia na drutach zanika). Kobiety egipskie, zwłaszcza arystokratki, noszą spódnice oraz długie suknie z przejrzystych tkanin, dopóki chrześcijaństwo i islam tego nie zakażą, zalecając zakrywanie ciała.
Etiopczycy noszą jasne, luźne szaty z szerokimi rękawami i kolorowymi elementami. Mężczyźni w Etiopii, Somalii i u saharyjskich koczowników zwykle mają przy sobie krótkie miecze lub noże jako znak ich społecznej pozycji. Powszechne są amulety przeciw czarom i przynoszące szczęście talizmany, jak na przykład zapisane modlitwy i skarabeusze w Egipcie lub ręka Fatimy wśród muzułmanów. Dość często, zwłaszcza Egipcjanie i Etiopczycy, przystrajają się kwiatami.
Chodzi się boso lub nosi sandały (konieczność na gorących piaskach pustyni) przywiązywane do stóp i skórzane buty.
Włosy są długie, czasem zaplatane, a u egipskich kapłanów golone do gołej skóry. Egipska arystokracja nosi skomplikowane fryzury ze sztucznie skręconych włosów (kilkaset loków) lub peruki nakładane na łyse głowy. Znany jest makijaż, tatuaż, skaryfikacja i wydłużanie czaszki u noworodków (Egipt). Chrześcijanie zazwyczaj nakazują noszenie nakryć głowy, zwłaszcza dla kobiet, co potem przejmują muzułmanie jako chusty lub hidżab.
Ideałem męskiej urody jest silna budowa ciała, długie nogi i szerokie ramiona. U kobiety ceni się okrągłe pośladki, szerokie biodra i duży biust.
Egipcjanie rozwijają wzorcową dla strefy śródziemnomorskiej kosmetykę służącą upiększaniu ciała.
Mycie się wodą i mydłem za pomocą naturalnych gąbek (poławianych w morzu) i nacieranie oliwą i pachnidłami (na przykład wodą różaną) bywa zastępowane na pustyni przez obmycie moczem wielbłądów lub symboliczne ablucje piaskiem. Podcieranie liśćmi i piaskiem, a potem też papierem oraz typowe dla muzułmanów mycie odbytu wodą wyłącznie lewą ręką, bo prawa służy do jedzenia i witania.
Od XX w. wyższe klasy używają detergentów, syntetycznych perfum i dezodorantów.
Domostwa u nomadów to skórzane i wełniane namioty, a u najbiedniejszych ludów Sahelu zaledwie szałasy z gałęzi chroniące przed gorącem. Rolnicy budują domy z gliny, drewna, kamienia lub z nietrwałych cegieł robionych z suszonego rzecznego mułu. Domy zwykle są prostokątne z płaskimi dachami, na Saharze krytymi liśćmi palmy daktylowej. Dachy są czasem ażurowe lub nie ma ich wcale, ponieważ mają tylko ocieniać (brak opadów). Domy są często bez okien (słoneczny klimat). Nie mają toalet jako oddzielnych pomieszczeń. Domostwo otoczone murem w Nubii nosi nazwę hosz. Tuaregowie oraz inne ludy strefy Sahary i Sahelu budują domy lub namioty otoczone zeribą, czyli płotem z kolczastych gałęzi dla ochrony przed zwierzętami.
W domach są maty, gliniane naczynia, niskie stołki i stoły. Gotuje się przed namiotem lub w wydzielonej kuchni wewnątrz domu. Śpi się na macie lub niskim łóżku, zwykle przykrywając się grubą tkaniną lub kocem.
Oświetlenie wnętrza łuczywem, ogniem i lampami oliwnymi, a sprzątanie miotłami.
Od 4. tysiąclecia p.n.e. rozwija się budownictwo kamienne, choć zwykle ogranicza się do bogatszych grup społeczeństwa. W Egipcie powstają domy z cegły mułowej, drewna bądź z kamienia. Niektóre pałace mają kanalizację. Zabudowa miejska już w starożytnym Egipcie bywa kilkupiętrowa, o czym świadczą egipskie rysunki.
Od XIX w. upowszechniają się budownictwo i wyposażenie mieszkań również na sposób europejski. W XX w. w mieszkaniach pojawia się elektryczność i coraz częściej są budowane toalety.
Sztuka, sport, nauka, szkolnictwo, wizja świata i transcendencja
Malarstwo naskalne na Saharze, bogata rzeźba, malarstwo i architektura w Egipcie. Wpływy sztuki egipskiej sięgają Nubii, Aksum i Etiopii. Nad Morzem Śródziemnym rozwija się plastyka fenicka, grecka i rzymska. Muzyka, taniec, teatr i literatura osiągają szczyty w Egipcie, Kartaginie i rzymskiej Afryce. Od I w. szerzą się wpływy chrześcijańskie, a od VII w. muzułmańsko-arabskie. Rozkwit miejscowej sztuki trwa do tureckiego podboju w XVI w. i kolonizacji przez Europejczyków.
Sporty są na ogół typowe dla wojowników: wyścigi, walki, jazda konna, próby siły, łucznictwo. Liczne gry planszowe (mankala, egipski senet). W XX w. zaznacza się wpływ sportu europejskiego, ale jest mocno hamowany przez muzułmańskich konserwatystów.
Świątynie egipskie stanowią wczesne centra naukowe: astrologia, astronomia, matematyka, mechanika, medycyna, radiestezja, początki psychologii i filologii. Egipt jest jednym z pierwszych ośrodków formowania pisma (od hieroglifów do zapisu alfabetycznego). Szkolnictwo obejmuje duchowieństwo i arystokrację.
Według miejscowych wyobrażeń Ziemia jest płaska, nad nią znajduje się niebo (zgodnie z mitami było niegdyś blisko, lecz się oddaliło), a pod nią świat złych mocy (piekło). Dzięki rozległym kontaktom handlowym, politycznym i militarnym horyzont geograficzny ludów północnoafrykańskich jest rozległy: od Atlantyku za Gibraltarem do Morza Egejskiego, Anatolii, Mezopotamii i Indii. Na południu egipska wiedza geograficzna sięga rejonu źródeł Nilu, a dzięki opłynięciu Afryki nawet południowego krańca kontynentu.
Egipscy myśliciele pojmują czas jako kolisty, wieczny cykl zdarzeń, chociaż kalendarz jest linearny. Po chrystianizacji i islamizacji czas jest rozumiany linearnie.
Egipskie tradycje przejmują potem Grecy, Żydzi i Arabowie. W XIII-XX w. trwa regres spowodowany przez upadek gospodarczy i kolonializm, a potem muzułmański fundamentalizm skierowany głównie przeciw Zachodowi.
Pierwsze regularne szkoły dla arystokratów prowadzą egipscy kapłani. Szkolnictwo rozwija się potem dzięki Grekom i Rzymianom (Serapejon), a po chrystianizacji jest związane z kościołami. Islam przynosi muzułmańskie uczelnie czyli medresy. Szkoły niereligijne, które uczą nauk przyrodniczych i ścisłych wprowadzają władze kolonialne w XIX-XX w.
W sferze religijnej początkowo dominuje animizm, z czym wiążą się interesujące mity. Na przykład Oromo (Galla) opowiadają o ptaku zwanym Holawaka, który został wysłany do ludzi z informacją, że nie będą umierać, jeśli zmienią skórę. Ptak jednak w zamian za pożywienie podzielił się tą wiadomością z napotkanym wężem i odtąd ludzie umierają, a węże tylko zmieniają skórę.
Znane są liczne demony, które mogą opętać, wampiry (w Egipcie głodne ka) i duchy, w tym zapożyczone od Arabów i upowszechnione wraz islamem dżiny oraz olbrzymie ifryty. Przykładem jest olbrzymka Aisza Kandisza, naga kobieta poruszająca się na nogach wielbłąda i mieszkająca stale w wodzie. Gniewa ją wylewanie gorącej wody do kanalizacji lub rzeki, więc Marokańczycy tego unikają. Aisza Kandisza chętnie uwodzi mężczyzn, a tych, którzy ją złoszczą potrafi opętać lub zabić. W czwartki (nawet w XXI w.) w Fezie są odprawiane rytuały nad rzeką, żeby zadowolić Aiszę i zapobiec jej złośliwościom.
Znane są liczne mityczne zwierzęta jak egipski ptak Benu - nieśmiertelny feniks odradzający się co 500 lat, wcielenie wiecznego Ra. Powszechnie występuje kult przyrody i przodków z czasem zastąpiony a częściowo włączony w monoteistyczne religie chrześcijańską i muzułmańską.
Politeizm egipski zna wielu bogów, w tym ludowe bóstwa, jak brodaty karzeł imieniem Bes (opiekun domu i snu, bóg tańca i radości) lub Toeris z ciałem hipopotama, głową krokodyla, nogami lwa i rękami ludzi (patronka kobiet w ciąży i dzieci). Według egipskich wyobrażeń ciała bogów są ze złota, świętego metalu związanego z kultem solarnym i życiem wiecznym.
W ciągu dziejów w północnej Afryce pojawia się też politeizm grecki, fenicki (kartagiński) i rzymski. W Egipcie zaś powstaje monoteizm przejęty potem przez judaizm, a kontynuowany przez chrześcijaństwo (Kościół koptyjski w Egipcie, Aksum i Etiopii), islam i bahaizm.
Starożytni Egipcjanie wierzą w życie pozagrobowe lub reinkarnację. Egipscy myśliciele uczą o wielości elementów, które składają się na człowieka. Mówią o materialnym ciele dżet kierowanym przez duszę ka, o czynniku emocjonalnym ba, który steruje energią sahu odpowiedzialną za ludzkie działania, oraz o wiecznym sehem, czyli idealnym planie człowieka stanowiącym odbicie boskiego elementu akh. Późniejsze religie monoteistyczne postrzegają człowieka dużo prościej, zwykle ograniczając się tylko do rozróżnienia materialnego i śmiertelnego ciała fizycznego oraz niematerialnej duszy, która trwa po śmierci ciała.
Rozwinięte techniki dywinacyjne: astrologia, obserwacja zachowania zwierząt, wizje narkotyczne w wyroczniach na przykład w marokańskich jaskiniach lub w egipskich świątyniach. Wróżeniem, czarowaniem i leczeniem często zajmują się czarownice, które funkcjonują nawet po chrystianizacji a potem islamizacji północnej Afryki.
Jednostka jest częścią wiecznego kosmicznego porządku, a w monoteizmie boskiego planu zbawienia świata.
Rodzina, społeczeństwo i polityka
System rodowy. Rozwarstwienie społeczne jest zależne od zamożności. Patriarchat i patrylinearyzm znany od migracji negrydów: kobieta jest własnością ojca i męża, który może ją nie tylko bić, ale też zabić, zwłaszcza za nieposłuszeństwo. Występuje złożona struktura społeczna, jak na przykład u Somalijczyków wyróżniających zespoły rodów, które dzielą się na poszczególne rody, a w ich obrębie funkcjonują jeszcze lineaże.
Już w starożytnym Egipcie popularne jest obrzezanie mężczyzn i kobiet. Często pozbawia się kobietę łechtaczki (klitoridetomia, w Somalii w XX w. n.e. podlega jej 90% dziewcząt niedługo po urodzeniu lub tuż przed okresem dojrzewania), aby odebrać jej satysfakcję z seksu. Kobiety nieobrzezane są zazwyczaj uważane za niemoralne i grzeszne. Czasem zaszywa się pochwę przed okresem dojrzewania, a po ślubie następuje bolesne rozcięcie szwu. Wiąże się z tym dodatkowo ryzyko ciężkich a nawet śmiertelnych chorób, kiedy krew menstruacyjna nie znajduje ujścia na zewnątrz lub dochodzi do zakażenia w trakcie zakładania i zdejmowania szwu.
Przed wprowadzeniem religii monoteistycznych seks jest elementem kultu płodności i źródłem radości, chociaż rzadko łączy się go z miłością. W jego ramach istnieje prostytucja sakralna, kiedy kobiety dobrowolnie uprawiają seks w świątyniach, a zarobione tak pieniądze przekazują duchowieństwu. Co pewien czas w świątyniach odbywają się też rytualne orgie ku chwale bóstw, zazwyczaj bogini płodności. Chrystianizacja a potem islamizacja deprecjonują seks, a sam akt próbują sprowadzić wyłącznie do rozmnażania. Konsekwencją jest uznanie kobiety za narzędzie rozmnażania i tym większe podporządkowanie jej mężczyźnie.
Zwykle swatowie kojarzą małżeństwa (w wieku kilkunastu lat w okresie tuż po osiągnięciu dojrzałości przez dziewczynę) w imię interesów rodów. Częste są talizmany seksualne i zapewniające płodność, jak na przykład w Egipcie noszony na szyi czerwony węzeł Izydy symbolizujący kobiece genitalia.
Egipcjanie przed hellenizmem na ogół nie stosują aborcji ani zabijania niechcianych noworodków; znają za to antykoncepcję. Regulacja liczby urodzeń odbywa się raczej poprzez alternatywne formy seksu, na przykład seks oralny i analny. Grecy przynoszą swoje zwyczaje z aborcją oraz porzucaniem lub brutalnym zabijaniem niechcianych noworodków. Chrześcijanie i muzułmanie zazwyczaj zakazują aborcji.
Dominuje poligynia, a bogaci mogą mieć nie tylko kilka żon, lecz także wiele nałożnic, które nie mają żadnych praw, służąc wyłącznie przyjemności mężczyzny. Jedynie chrześcijanie zakazują poligynii i potępiają instytucję nałożnic. Wśród faraonów są praktykowane endogamiczne, kazirodcze małżeństwa z siostrami (dla zachowania czystości świętej krwi), co prowadzi czasem do ujawnienia wad genetycznych. U wielu ludów znany jest rozwód, z czasem zakazany jednak przez chrześcijan. Wśród muzułmanów zaś rozwód może przeprowadzić mężczyzna, czasem po prostu wypędzając niechcianą żonę. Natomiast kobieta żądająca rozwodu może być uznana za niemoralną i ukarana. Częstą praktyką wśród muzułmanów nawet na początku XXI w jest „honorowe zabójstwo” kobiety, która zhańbiła rodzinę nie podporządkowując się woli ojca lub męża, nie zaakceptowała narzuconego jej małżeństwa lub próbowała postępować wbrew tradycji i religii. Od XIX w. narasta tendencja do monogamii.
Homoseksualizm jest niechętnie widziany, a przez chrześcijaństwo i islam uznany za śmiertelny grzech i zbrodnię godną kary śmierci (ukamienowanie, spalenie).
Północnoafrykańskie plemiona nomadów są rządzone przez wodzów i bogate rody. Od 4. tysiąclecia p.n.e. funkcjonują monarchie oparte na rolnictwie: Egipt faraonów a potem Nubia, Aksum i Etiopia, Kartagina oraz kolonie greckie i imperium rzymskie. Od 1. tysiąclecia p.n.e. istnieją państwa Berberów. Chrześcijaństwo i islam przynoszą feudalizm, lecz zachowują niewolników.
W XIX w. kolonializm europejski, a od połowy XX w. monarchie parlamentarne i republiki.
Obyczaje, rytuały i święta
Pozdrowienia głową i dłonią. Poddany pada na twarz przed faraonem, całuje ziemię, rzadko stopy. Uszanowanie wyraża też uniżona postawa, kiedy osoba o wyraźnie niższym statusie klęczy na ziemi, siedząc jednocześnie na piętach (tak na przykład Egipcjanie przedstawiają wziętych do niewoli Libu).
Za pomocą określonych ceremonii, uczt, śpiewów i tańca świętowane są wszystkie wydarzenia z życia osobistego: narodziny, inicjacja, obrzezanie, zaślubiny, śmierć i pogrzeb. Często występuje kuwada.
Wiosną w egipskim Abydos odbywają się misteria Ozyrysa - opłakiwanie jego śmierci po pełni Księżyca 17 dnia dziewiątego miesiąca pachon (stąd greckie misteria Dionizosa-Bachusa i 17 jako liczba nieszczęśliwa), procesja i pogrzeb w grobie zwanym schodami boga (droga do światów wyższych). Lud szuka potem szczątków Ozyrysa nad Nilem, a ich brak oznacza, że bóg zmartwychwstał (wiosenne odrodzenie życia, początek roku liturgicznego), co jest czczone tańcem, śpiewem, ucztą, sypaniem kwiatów i składaniem dziękczynienia.
Co roku Egipcjanie urządzają święto bogini Maat: upijają się i w zbiorowej orgii seksualnej czczą siły wykraczające poza porządek świata, aby poprzez kontrast ustabilizować prawa rządzące rzeczywistością. Legenda głosi, że niegdyś Ra wysłał Maat, aby wytępiła ludzi, lecz potem zmienił zdanie. Nie wiedział jednak, jak powstrzymać gniewną boginię i podsunął jej dzbany piwa zabarwionego sokiem na czerwono, aby sądziła, że pije ludzką krew. Ostatecznie Maat upiła się i nie wykonała wyroku, a Egipcjanie przypominają to w dorocznym pijaństwie i orgii, które rankiem kończą się u stóp posągu bogini.
W Men Nefer (Memfis) wiosenny bieg świętego byka Apisa wróży urodzaj: jeśli ominie rozłożone na ziemi włócznie, rok będzie dobry. Wróży się też z pogody i zachowania trzymanych przy świątyniach kur.
Prosząc bogów o błogosławieństwo Egipcjanie nie tylko modlą się lub przynoszą ofiary do świątyń. Bogatsi lub szczególnie zdesperowani kupują także spreparowane mumie zwierząt (najczęściej kotów lub pawianów, lecz także dużo droższe mumie krokodyli i innych zwierząt), aby je ceremonialnie złożyć w specjalnych grobowcach przeznaczonych na tego rodzaju wota. Duch zwierzęcia ma zanieść prośbę do bóstw.
Obejmując tron egipski faraon jest namaszczany (smarowany) tłuszczem świętego krokodyla - wcielenia Sobka, boga mocy stwórczych z głową krokodyla (odpowiednik mitycznego smoka-węża, uosobienia ziemskich sił płodności). Zabicie Sobka jest rozumiane jako ofiarna śmierć boga, który w ten sposób oddaje swoją energię światu.
Święto Opet to uroczysta podróż Amona z Karnaku do haremu w pobliskim Waset (Luksor). Po nabożeństwie faraon składa ofiarę przed łodzią Amona, a kapłani przed łodziami Nuit, Chonsa i samego faraona. Płyną potem Nilem do Waset, aby złożyć ofiary, a brzegiem idzie procesja sypiąc kwiaty, śpiewając i zanosząc modły do bogów o błogosławieństwo dla faraona. Po kilkunastu dniach Amon równie uroczyście powraca.
Ważnym świętem są też urodziny faraona, czyli kolejne rocznice jego narodzin. Faraon - wcielenie Horusa co pewien czas odbywa procesje po Nilu, pobierając daniny, a co dwa lata występuje jako władca Egiptu, żąda od ludu złożenia hołdu i danin, aby potwierdzić poparcie bogów oraz swoją sprawność i zdolność do rządzenia.
Co 30 lat podczas święta sed faraon odnawia się przez rytualne oczyszczenie i odwiedziny świątyń. Ważnym elementem ceremonii jest rytualny bieg władcy (znów pokazanie jego sprawności) i nowa koronacja. W czasach rozkwitu monarchii faraon buduje też słup dżed (falliczny symbol Ozyrysa) i wokół niego odbywa rytualny bieg.
Początkowo zwłoki Egipcjan leżą w grobie skurczone na boku (pozycja embrionalna), przykryte matą, skórą lub glinianą misą. Przed pogrzebem Egipcjanie ciało suszą, od 4. tysiąclecia p.n.e. owijają bandażami, a jeszcze później balsamują, ponieważ przetrwanie zwłok gwarantuje życie pozagrobowe, zwłaszcza duszy ka. Wnętrzności wkłada się do naczyń (kanopa) pod opieką bóstw: hapi (pawian) - płuca, dua-mutef (szakal) - żołądek, kebeh-senuef (jastrząb) - jelita, amset (człowiek) - wątroba. Jedna z egipskich tradycji mówi, że usunięcie wnętrzności zapobiega odczuwaniu głodu przez ka. W przeciwnym wypadku ka może stać się groźnym wampirem wędrującym w świecie żywych w poszukiwaniu ofiar. Życie wieczne zapewnia też odpowiednio przygotowany wizerunek zmarłego; stąd jego posążki oraz portretowe płaskorzeźby i malowidła na ścianach grobowców. Jeżeli zaś oczy, usta, nos i usta zostają na tych wizerunkach zniszczone, dusza zmarłego ginie, nie mogąc widzieć, oddychać i jeść. Podobne magiczne znaczenie jest przypisywane imieniu zmarłego - jego wymazanie oznacza wieczną śmierć. W trumnie i między bandażami są umieszczane modlitwy i talizmany: na przykład oczy (znak odrodzenia w przyszłości) i skarabeusze. Zmarły otrzymuje służbę (początkowo ofiary z ludzi a potem posążki uszebti), żywność, zabawki i narzędzia, aby mógł żyć w krainie szczęścia Iaru.
Faraonowie po śmierci i pogrzebie wędrują przez całą noc po krainie podziemia, gdzie walczą z demonami, zwłaszcza z Apopisem reprezentującym siły chaosu. Muszą też przejść jezioro ognia, gdzie giną dusze grzeszników, a dusze pobożnych przechodzą bez trudności. Wreszcie tuż przed wschodem Słońca dusza faraona łączy się z Ra i zaczyna się ranek. Odtąd co noc faraonowie połączeni ze Słońcem odbywają swoją podróż i pokonują demony, aby mógł zacząć się następny dzień
Grobów (zwłaszcza faraonów w piramidach lub podziemnych salach) strzegą złorzeczące figurki z klątwami przeciw rabusiom. W okresie Średniego Państwa w grobach pojawiają się uszebti - figurki ludzi, które na wezwanie Ozyrysa mają wychodzić do pracy na polach Iaru zamiast arystokratów. Podczas pogrzebu odbywa się ceremonia otwarcia ust zmarłego, aby jego duch akh mógł spokojnie odejść. Przy grobach są potem odprawiane nabożeństwa (kult przodków) i składane kwiaty jako symbol życia odradzającego się z prochu ziemi lub z błota (jak lotos). Egipskie nekropolie tworzą zespoły architektoniczne wokół piramid władców i ich świątyń grobowych; pochowanie w pobliżu faraonów jest przywilejem arystokratów. W późniejszych okresach panuje zwyczaj chowania zmarłych dostojników nad grobowcami faraonów.
Piramidy i groby władców mogą czasem układać się w zaplanowane struktury (na przykład wielkie piramidy 4. Dynastii w Gizeh oraz piramidy 6. Dynastii w Sakkara).
Kartagińczycy co roku na wiosnę przez 5 dni świętują przebudzenie życia. Przy wielu okazjach (święta, nieszczęście) składają ofiary Baalowi i innym bóstwom z pachnideł, pierwszych płodów rolnych, zwierząt i dzieci, zwłaszcza noworodków oraz pierwszego potomka (analogia z praktykami Fenicjan i biblijną ofiarą Abrahama). Z kultem Baala wiąże się legenda o ofiarach z dzieci (mlk - w zapisie fenickim oznacza ofiarę z dziecka) składanych Molochowi (analogia do hebrajskiego Melech - Król), najwyższemu fenickiemu bóstwu przedstawianemu jako byk lub człowiek z głową byka.
Ofiary palone (nawet żywcem) na ołtarzu są grzebane w urnach na specjalnych cmentarzach w świątyniach tofel (hebrajska nazwa miejsca koło Jerozolimy, gdzie składano ofiary z ludzi).
W Kartaginie znana jest stypa - uczta żegnająca zmarłego. Ciała bogaczy owinięte w płótno są grzebane w podziemnych budowlach przypominających dom, a ubodzy we wspólnych grobach. Ciała dzieci umieszcza się w glinianych dzbanach. Od IV w. p.n.e. zwłoki częściej są kremowane.
Północna i środkowa Etiopia zachowuje tradycje wczesnego chrześcijaństwa. Podczas Bożego Narodzenia (Yakristos Litat Baal) dzieci krążą po ulicach, aby otrzymać podarunki. Świętuje się też Nowy Rok (Ammat Baal) 10 I i święto krzyża (Maskal) 26 I dla upamiętnienia znalezienia krzyża Jezusa przez św. Helenę, matkę Konstantyna. Najbarwniejsze etiopskie święto Timkat przypadające na 19 stycznia symbolizuje chrzest Jezusa w Jordanie. W tym dniu ze wszystkich kościołów są wynoszone taboty, czyli modele lub symbole Arki Przymierza przechowywanej w Aksum. Odbywa ię uroczysta procesja z tabotem od kościoła do wybranego zbiornika wodnego i z powrotem. Przed Wielkanocą (Faffika) trwa sześciotygodniowy ścisły post (powstrzymanie się od mięsa zwierząt lądowych, ryb i jajek); jada się chleb i wino. W przeddzień Wielkanocy dzieci chodzą od domu do domu ze śpiewem i tańcem, aby otrzymać podarki, a o północy świętuje się zmartwychwstanie Jezusa. Bogaci, zwłaszcza król, zapraszają wtedy innych na posiłek wielkanocny. W ciągu następnych trzech dni często są chrzczone dzieci i dokonuje się rytualnego obrzezania obu płci. Etiopczycy mają też święta rodzinne podobnie, jak większość ludów: narodziny, małżeństwo i pogrzeb. Pogrzeb odbywa się cztery dni po śmierci. W tym czasie zjeżdża się rodzina, aby opłakać zmarłego, rozmawiać przy fajce i grać w karty. Jest to również dobra okazja do znalezienia kandydatów na męża lub żonę. Zwłoki są grzebane w pozycji poziomej na cmentarzu przy kościele podczas ceremonii kierowanej przez koptyjskiego księdza. Groby w Etiopii, zarówno chrześcijan i muzułmanów, jak też animistów mogą być zaznaczane kamiennymi stelami z rzeźbami, a czasem z napisami.
Południowa animistyczna Etiopia wykazuje duże zróżnicowanie zwyczajów zależnie od plemienia, zwykle jednak osią rytuałów są etapy rozwojowe w życiu człowieka. Na przykład w pasterskim plemieniu Harmar dorastający chłopiec ma przebiec bez upadku po grzbietach kilku krów i byków na znak swojej odwagi i błogosławieństwa sił nadnaturalnych. Wcześniej kobiety z jego rodziny zostały boleśnie wychłostane, a rodzina przygotowała wystawną ucztę. Jeżeli próba nie powiedzie się, zostanie powtórzona w przyszłości, co oczywiście pociąga za sobą dodatkowe koszty.
Do największych i najstarszych świąt na Saharze należy zbiór daktyli (w listopadzie), stanowiących podstawę bytu. Wiąże się to z uroczystą ucztą i zabawami.
Od VII w. rosną wpływy islamu (potępienie alkoholu, różaniec), a od XIX w. Europy. Siedmiodniowy tydzień kończy się wolną od pracy niedzielą (chrześcijanie) lub piątkiem (muzułmanie). Powstają lokalne święta jak na przykład doroczny Al-Mahmil (Procesja Lektyki) w Kairze w miesiącu redżeb, kiedy miasto przekazuje do Mekki wspaniałą nową zasłonę na Kaabę uroczyście przewożoną ulicami miasta (doskonały opis święta pochodzi od Ibn Battuty). U muzułmanów powszechne (70-90%) jest obrzezanie chłopców i dziewcząt (usuwanie warg sromowych i łechtaczki), a czasem zaszycie pochwy aż do ślubu, co jest nie tylko bolesne, lecz prowadzi czasem do groźnych stanów zapalnych. Głównym świętem islamu jest Ramadan, czyli miesięczny post, który kończy szorba - gęsta zupa z mięsa i warzyw.
Bardzo zróżnicowane są zwyczaje związane z sądownictwem i wymierzaniem sprawiedliwości: od sądu bożego (trzeba udowodnić swoją niewinność na przykład przechodząc przez ogień) do zracjonalizowanego dochodzenia opartego na faktach i logice oraz do praw spisanych w kodeksach. Kary bywają bardzo okrutne: tortury, obcinanie części ciała, przypalanie ogniem i piętnowanie (wypalenie znaku na skórze na przykład w muzułmańskiej Mezopotamii za szkalowanie kobiet), ukamienowanie, nabicie na pal, zawieszenie na słupie za przybite ręce lub ukrzyżowanie.