Kartagina
Od XII w. p.n.e. - Na północnych brzegach Afryki powstają handlowe faktorie Fenicjan, na przykład Hadrumet (IX w. p.n.e.). Rozwijają się fenickie porty, czasem z prostymi latarniami morskimi.
814 r. p.n.e. - Część ludności Tyru przenosi się na zachód pod wodzą księżniczki Elissy (w tradycji greckiej Dydony). Fenicjanie osiedlają się na dobrze sobie znanym wybrzeżu Afryki. W ten sposób powstaje miasto Kart Hadaszt (nazwa oznacza nową stolicę) przez ludy europejskie zwane Kartaginą.
Pobliski port Sfax staje się wkrótce wielkim kartagińskim centrum eksportu soli produkowanej z morskiej wody.
Według legend księżniczka Elissa popełnia samobójstwo, nie chcąc poślubić miejscowego władcy. Ma to być wytłumaczeniem kartagińskich ofiar z ludzi (w istocie takie ofiary to pradawna semicka tradycja), zwłaszcza z dzieci składanych w tofel, czyli na cmentarzyskach oraz w sanktuariach Baala (w 1921 r. archeolodzy odkryją tofel w Kartaginie). Kartagina zachowuje fenicką religię, czcząc między innymi Baala, jego żonę boginię Tanit (Elat), Eszmuna jako patrona lekarzy i Melkarta.
Miastem-republiką rządzi dwóch wybieranych sędziów (szofetim) oraz Rada Stu i Rada Trzystu. W istocie jednak dominują rywalizujące ze sobą rody Magonidów i Barcydów oraz kapłani.
- VII w. p.n.e. - Kartagina zajmuje osadę Tunes (przyszły Tunis). Mimo to jej posiadłości w Afryce nie przekraczają 50 km2. Formalnie miasto jest tylko handlowo-piracką faktorią Tyru aż do upadku metropolii zdobytej przez Macedończyków. W rzeczywistości jest praktycznie samodzielna i znacząco wpływa na cywilizacyjny rozwój Afryki w rejonie Sahary.
O znaczeniu miasta świadczy także słynna wyrocznia bogini Tanit zlokalizowana w rozległym sanktuarium między wzgórzem Byrsa i wybrzeżem. Po wróżby przybywają tu nie tylko mieszkańcy północnej Afryki, ale z całego rejonu Morza Śródziemnego. Nieprzypadkowo symbole bogini Tanit, czyli wizerunki kamienia betyl, przepołowionego dysku słonecznego, owocu granatu, ryby, gołębia i palmy, pojawiają się w wielu miejscach północnej Afryki. Ośrodek przetrwa czasy rzymskie i zostanie zburzony dopiero w 321 r. n.e. na polecenie walczącego z „pogaństwem” cesarza Konstantyna.
- 537 r. p.n.e. - Kartagińska i etruska flota rozbijają Greków w bitwie pod Alalią na Korsyce.
Odtąd Kartagina dominuje na zachodnim Morzu Śródziemnym. Podbija Baleary (nazwa pochodzi od greckiego słowa ballein, czyli rzucać). Na wyspach Kartagińczycy znajdują prymitywną, pierwotną ludność na poziomie kultur paleolitycznych: ludzie ci mieszkają w jaskiniach, chodzą nago, polują i walczą celnie miotając kamienie.
- VI w. p.n.e. - Podbój sporej części wybrzeża Afryki. Rozwija się handel i rolnictwo (zwłaszcza w dolinie rzeki Bagradas), oparte między innymi na winorośli, oliwkach sprowadzonych z Syrii oraz pszenicy. Kartagińczycy rozpowszechniają w basenie Morza Śródziemnego granat, pochodzące ze wschodu drzewo owocowe. Rzymianie nazwą je potem Punica granatum, nawiązując do nazwy Kartagińczyków oraz słowa granum, czyli ziarno, ponieważ owoc zawiera wiele pestek.
Do najcenniejszych towarów handlowych należy, znany też Grekom, ostry sos garum z osolonych i sfermentowanych na słońcu wnętrzności ryb. Ostro pachnące garum dorównuje ceną olejkom, a przekracza ceny złota i innych metali oraz tkanin.
Ok. 530 r. p.n.e. - Kartagina niszczy miasto Tartessos, głównego konkurenta w handlu na zachodnim Morzu Śródziemnym, a zwłaszcza na szlakach do złóż cyny na Wyspach Brytyjskich oraz do srebra, ołowiu, miedzi i złota z gór Sierra Morena.
Ok. 525 r. p.n.e. - Kartagiński admirał Himilkon (Himilko) płynie do Brytanii po cynę do produkcji brązu. Odtąd przez 300 lat Kartagińczycy są panami zachodniego Morza Śródziemnego dzięki świetnym statkom. Chcąc utrzymać monopol nakładają embargo na eksport cyny z Brytanii, opowiadają o Morzu Ciemności za Gibraltarem i pod karą śmierci zakazują wypływania na Atlantyk. Sami zaś docierają do atlantyckich wysp, a sporadycznie nawet do Ameryki. Nie są jednak w stanie utrzymać stałych szlaków transatlantyckich.
Z Brytanii sprowadzają słodkowodne perły jako tanie klejnoty (popularne aż do XV w. n.e.).
V w. p.n.e. - Kartagińskie ekspedycje pływające po Atlantyku posuwają się coraz dalej na południe wzdłuż wybrzeży Afryki. W ujściu rzeki Wadi Sus Kartagińczycy zakładają handlową faktorię, o której wspomina Herodot nazywając ją Thymiaterium (przyszły Agadir).
480 r. p.n.e. - Klęska w wojnie z Gelonem, tyranem Syrakuz, nie pozwala Kartaginie opanować Sycylii.
Od 409 r. p.n.e. Kartagińczycy bezskutecznie próbują zdobyć wyspę, co jednak kończy się zwycięstwem Dionizjosa I z Syrakuz, a potem odwetową wyprawą Agatoklesa do Afryki w 310 r. p.n.e.
- IV - III w. p.n.e. - Szczyt potęgi Kartaginy. Centrum państwa jest miasto Kart Hadaszt i rozległe tereny w północnej Afryce od wschodnich krańców gór Atlas oraz rejonu Gibraltaru (osada Tamuda) aż do Wielkiej Syrty. Kartagina rządzi też Maltą, Sardynią, Korsyką i Balearami oraz wybrzeżami Półwyspu Iberyjskiego i Gibraltarem.
Morska potęga Kartaginy opiera się na najlepszych w tym czasie statkach, które są produkowane bardzo szybko i na skalę masową. Kartagińczycy stosują w produkcji znormalizowane prefabrykaty z drewna o ściśle określonych rozmiarach i kształtach, które sprawny cieśla składa według znaków umieszczonych na każdej części. Dzięki temu statki są niemal identyczne, a przy tym łatwe i szybkie w budowie.
396, 379 r. p.n.e. - Groźne bunty miejscowej, niekartagińskiej ludności, która jest bezwzględnie wyzyskiwana.
264 - 241 r. p.n.e. - Pierwsza wojna z Rzymem, dążącym do przełamania dominacji Kartaginy.
Bezpośrednią przyczyną konfliktu jest zajęcie przez Rzymian kartagińskiego miasta Messyna na Sycylii. Pierwsze starcie kończy się kompletnym rozbiciem rzymskiej floty i pełnym zwycięstwem Kartagińczyków. Jednak niedługo potem Rzymianie przypadkiem dostają w ręce kartagiński statek i kopiują go. W krótkim czasie uruchamiają masową produkcję identycznych statków i dzięki temu stają się morską potęgą. Paradoks polega na tym, że Rzymianie wykorzystali kartagińskie znaki pozostawione na każdej części, które instruują, jak ją łączyć z innymi częściami.
256 r. p.n.e. - Kartagińska flota ponosi klęskę w bitwie koło przylądka Eknomos na południu Sycylii, co pozwala Rzymianom wylądować w Afryce. Tu Kartagina zostaje pokonana na lądzie pod Aspis i po następnych klęskach prosi o pokój. Jednak warunki postawione przez Rzymian są tak surowe, że Kartagińczycy podejmują znowu walkę. Na czele swoich wojsk stawiają Ksantiposa ze Sparty i pod jego dowództwem rozbijają rzymską armię.
241 r. p.n.e. - Rzymska flota znowu zadaje klęskę Kartaginie i zmusza ją do wycofania się z Sycylii oraz zapłacenia gigantycznej kontrybucji (karnej opłaty na rzecz zwycięzcy).
240 - 238 r. p.n.e. - W Kartaginie osłabionej wojną wybucha bunt nieopłaconych żołnierzy. Rośnie niezadowolenie zubożałej ludności, co wykorzystuje Rzym, zajmując Korsykę i Sardynię.
237 r. p.n.e. - Po opanowaniu sytuacji wewnętrznej Kartagina próbuje odbudować dawną potęgę. Wódz Hamilkar Barkas zaczyna podbój Półwyspu Iberyjskiego (Hiszpanii). Nowe zdobycze terytorialne mają zrównoważyć stratę Korsyki, Sardynii i wybrzeży Sycylii, a w dodatku stają się wygodną bazą dla ewentualnego ataku na rzymskie posiadłości w południowej Galii a nawet w Italii.
229 r. p.n.e. - Śmierć Barkasa zamordowanego przez pewnego Ibera. Władzę w Kartaginie przejmuje zięć Barkasa Hasdrubal I.
228 r. p.n.e. - Powstaje druga stolica Carthago Nova w Hiszpanii, co pokazuje, jak ważna dla Kartagińczyków stała się Hiszpania.
Od 226 r. p.n.e. - Granica z Rzymem opiera się na Ebro.
219 r. p.n.e. - Hannibal (po fenicku hannah i baal - łaska boga) Barkas, syn Hamilkara i władca Kartaginy po Hasdrubalu I, z ogromnym trudem zdobywa Sagunt we wschodniej Hiszpanii, a tym samym popada w konflikt z Rzymem jako sprzymierzeńcem Saguntu.
Kartagina jest jednym z największych miast świata, z kilkuset tysiącami mieszkańców. Otaczają je wał ziemny z palisadą i dwa wewnętrzne kamienne mury grubości 2 m, wysokie na 13,5 m. W obrębie murów znajdują się 2 porty, ponoć 20 tysięcy żołnierzy, 4000 koni oraz 300 słoni bojowych.
Rozwija się kartagińska gospodarka i handel, a srebrne kartagińskie szekle (ze wzorami nawiązującymi zarówno do motywów greckich w rodzaju pegaza, jak i afrykańskich; na przykład słoń) wędrują po całym zachodnim basenie Morza Śródziemnego.
- 219 - 202 r. p.n.e. - Hannibal prowadzi swoją armię z Hiszpanii i od północy przekracza Alpy (219 r. p.n.e.), aby zaskoczyć Rzymian atakiem od najmniej spodziewanej strony. W skład tych oddziałów wchodzą też bojowe słonie (afrykańskie) siejące postrach wśród Rzymian. Kartagińczycy rozbijają armię rzymską w starciu nad Jeziorem Trazymeńskim (218 r. p.n.e.). Druga ważna bitwa rozgrywa się pod Kannami 2 sierpnia 216 r. p.n.e. Hannibal ustawia tam swoją armię w półkole wypukłe w stronę wroga, aby zapobiec atakowi na skrzydłach, więc Rzymianie atakują w centrum. Już na początku starcia balearscy procarze zasypują Rzymian gradem kamieni i ich ofiarą pada wódz Lucius Emilius. Kartagińczycy w trakcie walki stopniowo cofają środek swoich szeregów, pozostawiając skrzydła na pierwotnych pozycjach. W tej sytuacji nacierający Rzymianie wchodzą między ich skrzydła, zostają otoczeni i rozbici. Zwycięski Hannibal pustoszy Italię, lecz nie ma sił a jeszcze bardziej odwagi, aby zaatakować miasto Rzym. Rzymianie zaś niemal rezygnują z walki na terenie Italii, lecz najeżdżają Hiszpanię: zdobywają Carthago Nova w 209 r. p.n.e. i sprzymierzone z Kartaginą Syrakuzy na Sycylii. W 207 r. p.n.e. armia kartagińska zostaje rozbita nad rzeką Metaurus, a jej wódz Hasdrubal Barkas, brat Hannibala, ginie. Do 206 r. p.n.e. cała Hiszpania znajdzie się w rękach Rzymian. W 204 r. p.n.e. Rzymianie lądują w Afryce i razem z Numidią atakują Kartaginę.
Ten manewr ostatecznie zmusza Kartagińczyków do zmiany taktyki: rok później Hannibal opuszcza Italię i wraca do Afryki (swoją bazą czyni Hadrumet), aby bronić własnego kraju. Hannibal ponosi klęskę w bitwie pod Zamą w Numidii (202). Rzymianie ustawili się w taki sposób, że między ich szeregami pozostały wolne przestrzenie. Słonie Kartagińczyków, unikając najeżonych bronią oddziałów Rzymian i dodatkowo wystraszone hałasem trąb, skierowały się właśnie w te wolne przestrzenie, gdzie zostały zaatakowane z boków.
201 r. p.n.e. - Kapitulująca Kartagina traci Hiszpanię i Baleary, zwane odtąd Espania Tarraconense. Nie może też prowadzić wojen bez zgody Rzymu. Z drugiej strony Rzymianie zachęcają Numidię do najazdów na znienawidzoną Kartaginę.
195 r. p.n.e. - Hannibal jedzie do Antiocha III Wielkiego w Syrii i przekonuje go do wojny z Rzymem (192-189). Kiedy Antioch przegrywa, Hannibal oddaje władzę Hasdrubalowi II i ucieka do Bitynii (otrzymuje azyl). Jednak w 183 r. p.n.e. popełnia samobójstwo, kiedy Rzym zażądał wydania go pod groźbą ataku na Bitynię.
157 r. p.n.e. - Rzymska delegacja pod przewodnictwem Katona stwierdza, że Kartagina nie zbroi się potajemnie. Mściwy Katon odkrywa jednak, że miasto jest znów bogate i postanawia je ostatecznie zniszczyć.
149 - 146 r. p.n.e. - Najazd Rzymian, którzy obawiają się pracowitej i znów niebezpiecznie bogatej Kartaginy.
Po klęsce pod Neferis król Hasdrubal II zostaje oblężony w Kartaginie. Głodujący mieszkańcy budują okręty z belek swoich domów i oddają biżuterię, aby wesprzeć obronę. Jednak flota nie zdołała uratować miasta, ponieważ jej dowódca nie odważył się zaatakować Rzymian zaskoczonych, że Kartagińczycy znów mają okręty. Ostatecznie Rzymianie wdzierają się na mury, a potem przez 6 dni zdobywają kolejne, zaciekle bronione domy, zanim zajmą w końcu cytadelę Byrsa. Żona Hasdrubala skacze do płonącego stosu z dziećmi, oskarżając męża o zdradę, bo chciał prosić o łaskę dla swojej rodziny. Przez następnych 17 dni Rzymianie planowo grabią, gwałcą i systematycznie palą dzielnicę po dzielnicy. Mordują 150 tysięcy spośród 250 tysięcy mieszkańców miasta (jedno z największych masowych ludobójstw w tym czasie). W ciągu roku Kartagina zostaje zburzona i posypana solą (magiczny zabieg mający wykluczyć jej odbudowę i powrót duchów ofiar). Tereny dookoła zburzonego miasta stają się posiadłością Rzymu jako Africa ze stolicą w mieście Utica.
Niektóre fenickie miasta rozwijają się pod władzą Rzymu, jak na przykład Hadrumet, który sprzymierzył się z Rzymianami przeciw Kartaginie.
Fenicka ludność zaś przetrwa tu jeszcze kilkaset lat, zanim wtopi się w plemiona Kutama, arabską Ifrikiję i Tunezję.
Resztki ocalałych Kartagińczyków trwają też na Malcie, a ich język stanie się podstawą dla języka maltańskiego.