Azja Zachodnia i Afganistan
Żyzny Półksiężyc (Mezopotamia i Syria), Azja Mniejsza i Cypr.
Iran i Afganistan.
Zakaukazie i Kaukaz.
Arabia.
Warunki naturalne, rasy i języki
Obszar ograniczony przez Morze Czerwone i Arabskie na południu, Morze Śródziemne i Czarne na zachodzie, przez Kaukaz, Morze Kaspijskie i pustynie środkowej Azji na północy oraz przez Indus na wschodzie. Europejczycy nazywają ten obszar Bliskim Wschodem.
Bardzo zróżnicowane ukształtowanie terenu od wysokich gór (Kaukaz) po depresję (Morze Martwe), rozwinięta linia brzegowa i położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych ułatwiają rozwój cywilizacyjny.
Trzęsienia ziemi występują na całym tym obszarze, ponieważ jest to strefa kolizji Płyty Afrykańskiej z Europejską oraz pęknięcia między Afryką a Arabią i zachodnią Azją (rów tektoniczny z Morzem Czerwonym, Morzem Martwym i Doliną Jordanu). Na wybrzeżach zdarzają się tsunami.
Klimat jest suchy i ciepły, lecz zimą na Kaukazie, w Iranie, Afganistanie i Azji Mniejszej pada śnieg. Występują cztery pory roku. Żyzny Półksiężyc i Arabia stale są zagrożone przez susze i ekspansję pustyń. Lokalnie możliwe są wielkie powodzie (głównie na Tygrysie i Eufracie). Na Morzu Arabskim występują monsuny i zdarzają się huragany.
Główne rośliny uprawne to pszenica i ryż. Azja Zachodnia z Afryką Północną i południową Europą ma 2/3 wielkoziarnistych traw świata i połowę wszystkich zwierząt nadających się do udomowienia. Udomowione formy to pies, koza (w tym pochodząca z Mezopotamii koza angorska o długiej, falistej sierści), owca (w tym tłustoogoniasta awassi), krowa, mangusta i kot (jako ochrona przed gryzoniami i maskotka), osioł, koń, muł, wielbłąd. Najgroźniejszymi drapieżnikami są lew i tygrys (wytępione do XIX w. z wyjątkiem izolowanej populacji w Iranie).
Komunikacja lądowa i morska z Afryką i Europą ułatwia nie tylko handel, lecz także szerzenie się chorób zakaźnych: trądu, dżumy (od początku 1. tysiąclecia n.e.), gruźlicy, tyfusu, chorób wenerycznych, cholery (od XIX w.) oraz ospy, odry i grypy.
Azję Zachodnią zasiedla afrykański praczłowiek, a po nim neandertalczyk, którego ok. 40 tysięcy lat p.n.e. zastępuje człowiek rozumny. Od ok. 4. tysiąclecia p.n.e. dominują biali orientałowie i armenoidzi.
Posługują się językami iberokaukaskimi (rejon Kaukazu), semickimi (Żyzny Półksiężyc, Arabia), indoeuropejskimi (Iran, Afganistan, Zakaukazie, Azja Mniejsza) i tureckimi (Kaukaz, Zakaukazie, Azja Mniejsza).
Technika, tryb życia i gospodarka
Pierwotne narzędzia drewniane, kościane i kamienne ustępują metalowym. Ogień roznieca się przez tarcie dwóch kawałków drewna lub skrzesanie iskry z krzemienia. Od dawna znana jest proca (oddziały procarzy w Asyrii i Persji), voomer, lasso (ulubiona broń Persów), bumerang (czasem traktowany jako zabawka, a z drugiej strony święta broń Marduka), potem łuk i zapożyczona z Chin kusza. Wczesny wynalazek ceramiki (terakota, porcelit w Babilonii i Persji). Wiele wynalazków techniki wojennej łącznie z użyciem bojowych psów (mastiff) przez Babilończyków, Fenicjan czy Persów przejęte potem przez Greków. Od 4. tysiąclecia p.n.e. znane jest koło, którego używa się w wozach ciągniętych przez onagry, woły, konie, muły lub inne zwierzęta. Powszechnie jeździ się wierzchem na koniach, osłach i wielbłądach (dromaderach). Władcy i bogacze często stosują lektykę. Na dalekich trasach kursują karawany. Doskonale rozwinięte budownictwo okrętów i nawigacja morska. Azja Zachodnia pozostaje światowym centrum rozwoju techniki, zwłaszcza mechaniki, aż do X-XIII w.
W XVIII-XIX w. rosną wpływy Europy, a od XIX w. postępuje uprzemysłowienie i upowszechniają się związane z nim wynalazki, w tym nowe środki komunikacji: kolej, samochód, wielkie okręty oceaniczne oraz samolot.
Na stepach i półpustyniach żyją nomadzi utrzymujący się z myślistwa, pasterstwa oraz rabunku. Hodowla bydła rozprzestrzenia się także poza strefę stepów, na przykład Madanowie hodują bydło na bagnach. Co najmniej od 7. tysiąclecia p.n.e. istnieją społeczności osiadłych rolników (kopieniactwo w dolinach rzek, potem socha i pług). Uprawiane są zboża, między innymi pszenica, jęczmień, później ryż, liczne warzywa i owoce. Rozwija się hodowla (często transhumancja) kóz, owiec, krów, osłów i koni a potem także wielbłądów. W kilku rejonach istotnym źródłem dochodów jest wydobycie soli (Mezopotamia, Morze Martwe). Wczesny rozwój stawów rybnych i pszczelarstwa bartniczego a potem w pasiekach (na przykład w Gruzji od XIII w.). Bardzo ważne grupy społeczne to rzemieślnicy i kupcy, z czasem tworzący gildie i cechy. Rozwija się intensywny handel (wędrowni kupcy i sklepy) kamieniami szlachetnymi, złotem, niewolnikami, perłami (z Zatoki Perskiej i Indii) i wyrobami rzemiosła. Tędy biegnie szlak Darialan (Gruzińska Droga Wojenna), Szlak Jedwabny, a przez Morze Arabskie szlak monsunowy wykorzystujący coroczne wiatry. W X-XIII w. kupcy zaczynają zmieniać sposób myślenia o handlu: gromadzą pieniądze (akumulacja) i zaczynają nimi obracać jak towarem (spekulacja), chociaż islam potępia chciwość (na przykład koranicznego bogacza Karuna z sury 28. pochłonęła ziemia,). Jest to zapowiedź przyszłego kapitalizmu.
Rozwój zostaje jednak zahamowany przez wyeksploatowanie środowiska, osuszenie klimatu, feudalizm i rozwijający się na tym tle coraz bardziej restrykcyjny islam. W XIX-XX w. następuje kolonizacja europejska i zaczyna się związane z nią uprzemysłowienie.
Energia pochodzi z palenia drewna, suszonego nawozu, ropy naftowej i gazu ziemnego, z płynącej wody i wiatru.
Handel i wymiana podarunków (późniejszy turecki bakszysz) pieczętujących umowy napędzają gospodarkę. Od VII w. p.n.e. w Lidii używane są elektronowe monety zamiast płacideł (bydła, sztabek metalu, soli). W Mezopotamii, Syrii, Fenicji i Izraelu płaci się odważonymi kawałkami srebra a potem srebrnymi monetami talentami, szeklami lub syklami (nazwy oznaczają ciężar metalu). Z czasem talenty i szekle upowszechniają się w Persji i Arabii. Grecy przynoszą drachmę, obola i stater, a Rzymianie upowszechniają denara. Na Zakaukaziu jest używany lar (Gruzja), dram (Armenia) i manat (Azerbejdżan). Monety muzułmanów to między innymi wzorowany na bizantyjskim denarze dinar (zwykle złoty), rijal, dirhem, piastr i wzorowany na bizantyjskim follis miedziany fels (początkowo równy 1/48 dirhema, bity do roku 1917), rijal saudyjski, rijal katarski = 100 dirhamów, rijal w Omanie dzielony na baiza i rijal jemeński. Piastry są używane między innymi w Libanie i Syrii (potem zastąpione przez funt syryjski). W Turcji 1 piastr dzieli się na 4 rub. Muzułmańska Persja stosuje rijale i dinary, w XVI w. monetę abbasi (od imienia Abbasa) odpowiadającą 2 mahmudi, a w XVII w. srebrne lari (w mieście Lar). Perska złota moneta tilla (po persku złoto) upowszechnia się na obszarze Iranu i Azji Środkowej. Najazdy mongolskie przynoszą monetę toman (mongolskie słowo tumen oznaczające 10 000) wartą 100 mahmudi. W Afganistanie do połowy XX w. krążą monety z Indii, Azji Środkowej, Iranu i Arabii. Od drugiej połowy 1. tysiąclecia p.n.e. znane są czeki.
Jedzenie, używki, strój, higiena i domostwa
Potrawy są gotowane, duszone, smażone, pieczone i konserwowane w oleju lub occie. Od neolitu podstawą wyżywienia są węglowodany zbóż, głównie pszenicy i prosa, a potem także ryżu. Powszechnie występuje chleb w postaci placków pieczonych zwykle na wewnętrznych ścianach glinianego lub kamiennego pieca. Na przykład we wschodnim Iranie są to chleby podobne do indyjskich placków czapati lub roti, a w Gruzji okrągłe chaczapuri i czworokątny lawasz. Znane są tosty, czyli chleb dodatkowo opiekany, aby zwiększyć jego walory smakowe oraz przedłużyć trwałość zabezpieczając przed pleśnią.
Liczne owoce: daktyle, winogrona, figi, cytryny (od VII w. p.n.e.), czereśnie, jabłka i pochodzące z Afryki arbuzy. Dużo mleka, masła i serów (wapń). Jada się mięso (białko) bydła, owiec, kóz, drobiu (kura od VI w. p.n.e.) i dzikich zwierząt (dziczyznę) oraz jajka. Wieprzowina jest zakazana przez judaizm (nieczysta, niekoszerna) i islam, co wynika z wysokich kosztów hodowli świń w suchym klimacie. Zakaz do pewnego stopnia jest też związany z nieprzyjemnym zapachem androstenolu wydzielanym przez mięso wieprzów. Judaizm zakazuje mieszania mleka i mięsa, spożywania mięsa chorych zwierząt i uznawanej za płyn życia krwi (dlatego zwierzę musi się wykrwawić przez poderżnięcie gardła). Tłuszcz z oliwek (olej zwany oliwą) i masło z mleka. Wiele przypraw: sól, cynamon, imbir i pieprz z Indii, chrzan, anyż (Pimpinella), miejscowa gorczyca (nasiona Brassica), szafran, kolendra. O przyprawach wspomina na przykład asyryjski tekst już w 2. tysiącleciu p.n.e., co pokazuje, jak są cenione.
Z mąki wyrabia się nie tylko chleb, lecz także słodkie ciasta, kisiele, kluski i pierogi jak na przykład gruzińskie chinkali w formie małego woreczka z mięsem oraz nadziewane mięsem żydowskie kreplach.
Od zarania dziejów są jadaane gulasze, czyli kawałki mięsa duszone w sosie z mąki, warzyw i przypraw: na przykład babilońskie teksty z XVIII w. p.n.e. wspominają o gulaszu z jagnięcia. Babilończycy znają też potrawę nazwaną tuh’u, czyli pieczeń z nogi jagnięcia.
Popularny jest pilaw (pilau, płow) - ugotowany ryż potem smażony z tłuszczem, warzywami i mięsem. Wśród Arabów najpopularniejsza potrawa to szisz kebab: mielona baranina z jarzynami i przyprawami formowana w kulki i pieczona. W Syrii jada się kibbi: pieczone jagnię z kaszą (grubo zmielone ziarna zbóż).
W Iranie przysmakiem jest kawior (ikra, zwłaszcza jesiotra) z Morza Kaspijskiego.
Mieszkańcy Azji Zachodniej jedzą też hummus - rozmaite potrawy przyrządzane ze zmielonych i zmieszanych w jednolitą masę warzyw lub owoców z odpowiednimi przyprawami, zwłaszcza z czosnkiem, pieprzem i solą, które można jesć do chleba lub ryżu.
Popularne są słodkie potrawy (cukier z miodu, a potem z trzciny cukrowej zwany po arabsku sikar), jogurty, słony ajran, sorbety i napoje z ziół (na przykład mięta lub turecki gorący saleb z mleka i korzenia storczyka). Lubianym słodyczem jest chałwa - mielone orzechy, rodzynki oraz inne suszone owoce zmieszane z miodem i tłuszczem roślinnym. Rodzajem chałwy jest makshufa wyrabiana z mielonych migdałów lub orzeszków pistacjowych. Żydzi przygotowują potrawę paschalną - charoset z kandyzowanych i suszonych owoców z miodem, podczas Szawuot jedzą sernik (ciasto z białego sera, czyli twarogu), a przy radosnych okazjach krojone owoce lub warzywa na słodko (w jidysz zwane cymes). Od XIV w. znany jest słodki marcepan z mielonych migdałów i cukru. Turcy lubią marcepan oraz miękkie, ciągnące się ciasteczka-cukierki lokum (rachatłukum) z mąki ryżowej i cukru. W całej Azji Zachodniej są lubiane bardzo słodkie ciasta zwane ogólnie balaklawa, a pieczone na wiele sposobów. Mogą to być kruche ciasta typu francuskiego lub tłuste i ciężkie, przekładane warstwą słodkich mielonych owoców i polane miodem lub lukrem (cukier z wodą).
Znane są soki i dżemy owocowe.
Gotuje się na palenisku przed chatą lub w piecu wewnątrz domu.
Dwa-trzy posiłki dziennie: śniadanie, obiad, kolacja. Mieszkańcy Azji Zachodniej jedzą siedząc lub leżąc, albo też siedzą na matach i poduszkach przy niskich stolikach. Potrawy podane na talerzach są spożywane za pomocą zaostrzonych patyczków i łyżek oraz widelców do nabierania potraw. Co najmniej od XVIII w. p.n.e. istnieją książki kucharskie, czyli zbiory przepisów kulinarnych.
Liczne używki. Już przed 7. tysiącleciem p.n.e. kobiety wyrabiają piwo z prosa, pszenicy i jęczmienia (w Babilonii ok. 60% zbóż jest przeznaczane na piwo). Z rozgniecionych ziaren robią ciasto, suszą je i zalewają wodą, aby zaczęło fermentować. Z czasem nauczą się dodawać do ciasta drożdże i gorzkie zioła (jak na przykład rozmaryn), a od 3. - 2. tysiąclecia p.n.e. również chmiel. Dzięki temu woda nad fermentującym ciastem nie tylko nasyca się alkoholem, lecz także nabiera odświeżającego gorzkiego smaku. Babilończycy wprowadzają brzeczkę, czyli podgrzany roztwór, aby przyspieszyć fermentację.
Piwo pije się początkowo za pomocą słomki, aby przebić warstwę łusek zboża i piany unoszących się na powierzchni, a także z przeznaczonych specjalnie do tego celu pucharów. Już w Sumerze powstają karczmy, gdzie sprzedaje się i pije alkohol. O znaczeniu piwa w Mezopotamii świadczy Gilgamesz, kiedy poucza Enkidu, że stanie się prawdziwym człowiekiem, jeśli zje chleb i wypije piwo. Produkcją piwa opiekuje się akadyjska bogini Ninkasi, a jeden z jej ośmiu synów nosi imię Siris, co oznacza piwowara. Piwo u Sumerów jest wyrabiane w świątyniach jako napój boski.
Od pradziejów znane jest też wino wytwarzane z fermentowanego soku winiogron, które ma podobno pochodzić z Gruzji, gdzie winogrona należą do najlepszych na świecie. Faktycznie gruzińskie wino kindzmarauli amirani wytwarzane w Kachetii jest cenionym i niemal legendarnym trunkiem znanym na całym Zakaukaziu.
Wino i każdy inny alkohol jest formalnie zakazany przez islam zgodnie z koraniczną maksymą „zło jest w każdym owocu winorośli”. W rzeczywistości jednak zakaz ma słabe podstawy teologiczne, ponieważ w pewnych miejscach Koranu wino jest chwalone i uznawane za dobro pochodzące od Boga, a w innych wskazywane jako zagrożenie. Zakaz ma więc korzenie raczej zwyczajowe niż religijne, a w historii jest wielokrotnie łamany, na przykład w Bagdadzie za Abbasydów. Najpopularniejszą wódką i lekiem na serce jest wytwarzany z ryżu i owoców arak (z arabskiego araq - sfermentowany sok) zawierający do 60% alkoholu. Alkohol jest mieszany z wodą do picia (co do pewnego stopnia chroni przed drobnoustrojami). Turcy piją anyżową wódkę o nazwie raki, która zmieszana z wodą bieleje i dlatego bywa nazywana lwim mlekiem.
Znana jest pochodząca z Etiopii kawa (pita mocna i bardzo słodka), herbata (często z miętą) oraz betel a potem tytoń. Od XVI w. w krajach islamu popularne są fajki, zwłaszcza nargile - zapożyczona z Indii fajka wodna, gdzie dym przechodzi przez perfumowaną wodę.
W południowej Arabii żuje się świeżo zebrane (tego samego dnia) liście krzewu Catha edulis zawierające alkaloid katynę, który pobudza układ nerwowy. Najstarsze narkotyki i substancje halucynogenne to haszysz (marihuana) z konopi indyjskich oraz niebezpieczne wyciągi z trującego lulka czarnego (Hyoscyamus niger), bielunia (Datura), blekotu (Aethusa cynapium) i miejscowych grzybów. Ponadto, przede wszystkim w Iranie są stosowane sprowadzane z północy grzyby halucynogenne oraz lekko odurzający wywar z przęśli. Irańczycy piją też święty halucynogenny napój haoma (analogia z indyjską somą). Osiadły tryb życia rolników pozwala na szerszą skalę produkować opium z uprawianego na polach maku (Papaver). Do upowszechnienia chrześcijaństwa i islamu narkotyki mają walor religijny, są używane sporadycznie przez kapłanów podczas rytuałów i służą jako sposób komunikowania się ze światem duchów. Monoteiści zwykle zakazują halucynogenów, widząc w nich wpływy mrocznych sił zła.
Masowy handel narkotykami jako używkami bez podtekstu religijnego pojawia się w XVIII-XIX w. i szybko wytwarza całe rzesze ludzi uzależnionych. W XX w. zaś produkcja narkotyków stanie się ważną częścią ekonomii niektórych krajów.
Tkaniny z wełny owczej, koziej i wielbłądziej, z lnu i od 1. tysiąclecia p.n.e. z bawełny. Rzadziej odzież ze skór, a w późniejszych czasach również z cennego jedwabiu. W ciepłym Sumerze i Babilonii obie płcie z niższych grup społecznych mogą chodzić nago lub tylko w przepasce biodrowej. Noszą też luźne spódnice z liści i trawy lub z tkanin. Eleganckie Fenicjanki w Tyrze noszą barwne szaty, a na ślub żółte, barwione szafranem lub kurkumą. Irańskie damy z wyższych sfer ubierają długie suknie, a co najmniej od czasów Sassanidów do XVII-XVIII w. n.e. również przejrzyste okrycia czasem szokujące obcokrajowców. Wyższe sfery używają długich płaszczy narzucanych na ramiona, wysokich, stożkowatych czapek i upinają włosy w kunsztowne fryzury. Sumerowie, Asyryjczycy, Babilończycy i Persowie mają długie włosy i brody, zwykle trefione, czyli sztucznie zakręcone lub falowane.
Arabowie noszą galabiję (długi, luźny strój wkładany przez głowę) i dżubbę (bluzę z długimi rękawami mocno zwężającymi się na nadgarstkach). Beduini zamieszkujący pustynie osłaniają ciało twarz luźnymi, szerokimi szatami. Typowym elementem stroju Arabów jest nóż lub krótki mieczyk w Jemenie zwany dżambija, noszony przy pasie jako atrybut męskości.
W chłodniejszym klimacie Iranu, Zakaukazia i Anatolii są znane kurtki i płaszcze oraz luźne spodnie, a kobiety mają długie spódnice. Podczas kontynentalnych zim mieszkańcy Iranu, Afganistanu i Kaukazu noszą ciepłe spodnie, grube kurtki oraz płaszcze z baranich skór i wełny. W górach są używane skórzane buty dla ochrony przed chłodem i ostrymi kamieniami, a na nizinach lud chodzi zwykle boso lub w sandałach.
Na Zakaukaziu mężczyźni noszą duże baranie czapy (wełniane), w Iranie turban (pas tkaniny owijany wokół głowy) przejęty potem przez Arabów, a wśród Arabów czafisz (kwadratowa chusta przytrzymywana czarną opaską nakładaną na głowę). Inne ludy mogą używać małych czapeczek jak na przykład turecki fez w kształcie ściętego stożka lub pasztuński pakol – beret z podwiniętymi brzegami.
Długie czaszki są uznawane za piękne, oznakę mądrości i przynależności do arystokracji. Dlatego jest stosowane sztuczne wydłużanie czaszek poprzez ich obwiązywanie w wieku niemowlęcym, kiedy czaszka jest miękka (Sumer, Kurdowie) oraz upinanie włosów w wysokie fryzury. W tym samym celu są też używane wysokie czapki optycznie powiększające głowę i podwyższające sylwetkę. Kobiety na Kaukazie, w Iranie i w części Arabii zaplatają włosy w warkocze.
Bogate sumeryjskie, asyryjskie i babilońskie kobiety dla ochrony przed słońcem zakładają zasłony na twarz, aby zachować elegancką jasną skórę. To świadczy o wysokim statusie społecznym, ponieważ kobiety pracujące na dworze, zwłaszcza w polu, mają skórę pociemniałą od słońca i wiatru. Zamężne Żydówki zaś noszą peruki (pokazanie włosów przynosi wstyd). Później także chrześcijanie w Bizancjum nakazują kobietom ścisłe zasłanianie włosów, a nawet twarzy. Z czasem ten zwyczaj zaniknie wśród chrześcijan z wyjątkiem mniszek zasłaniających głowę lub golących włosy, lecz przejmą go muzułmanie. Kobiety muzułmańskie mają nosić osłony włosów (hidżab) lub całej głowy nawet łącznie z twarzą (czador). Poza domem niektóre muzułmanki zawsze nakładają izar - długi szal do owijania głowy, twarzy i całego ciała. W skrajnym wypadku muzułmanki noszą burkę (abaję), czyli długą suknię całkowicie okrywającą ciało łącznie z głową z pozostawieniem zaledwie otworów lub siatki na oczy. Podczas ślubu kobiety, zwłaszcza żydowskie, chrześcijańskie i muzułmańskie, są okrywane welonem.
Strój bywa oznaką tożsamości etnicznej i religijnej, na przykład turban w Iranie i fez w Turcji. Zoroastryjczycy obu płci po dojściu do dojrzałości noszą potrójny bawełniany pas wokół bioder (przejęty od indyjskich braminów). Elementem stroju chrześcijan powinien być krzyż noszony zwykle na piersiach, a muzułmanki są zobowiązane do zasłaniania, włosów, twarzy lub nawet całego ciała.
Od prehistorii jest znany tatuaż. Dość popularnym zabiegiem jest też obrzezanie jednej lub obu płci traktowane jako zabieg estetyczny (osoba nieobrzezana jest „brzydka”) lub religijny (judaizm, islam).
Rozwinięta sztuka makijażu. Od prehistorii znany jest między innymi antymonit, który pozwala malować twarz, uzyskując czarną oprawę oczu i mocno zarysowane brwi.
Kobiety uważane za piękne powinny być raczej okrągłe lub lekko otyłe, z szerokimi biodrami i dużym biustem, zwykle z wyraźnym brzuchem oraz jasną skórą, dużymi czarnymi oczami i czarnymi włosami. Mężczyzna zaś ma być wysoki i silny. W irańskiej strefie wpływów cenione są brwi zrośnięte nad nosem.
Klasy wyższe dość często się kapią, używając mydła i naturalnych gąbek, nacierają ciało olejkami i pachnidłami. Znane są liczne pachnidła na przykład z aloesu (ahalim Hebrajczyków, ayalur-chi Persów) i z róży (cenna woda różana). Podcieranie liśćmi lub trawą, a od połowy XX w. papierem. Muzułmanie myją odbyt polewając się wodą bez dotykania lub ewentualnie dotykając się tylko lewą ręką, bo prawa ma pozostać „czysta” w sensie rytualnym.
Od XX w. pod wpływem Europy stopniowo upowszechnia się mycie zębów, używanie detergentów do prania odzieży oraz dezodoranty.
Ludzie mieszkają czasem w naturalnych i sztucznych grotach (Anatolia, Palestyna, Arabia). Na bagnach dolnej Mezopotamii lud Madanów, czyli Arabów z bagien, mieszka na łódkach lub w prostokątnych domkach z gałęzi i trzciny z dwuspadowym, słomianym lub trzcinowym dachem. W strefach pustynnych zaś ściany domostw powstają z giętkich pni palm oblepionych gliną, a dach jest płaski. Koczownicy używają namiotów ze skóry, tkanin i wojłoku.
W najstarszych miastach domy są budowane z gliny, mułowych cegieł suszonych na słońcu lub drewnianych belek oblepionych gliną. Domy w Çatal Hüyük są zestawione bocznymi ścianami, a na zewnątrz zwrócone ścianą pozbawioną jakichkolwiek otworów, aby zapewnić miastu możliwość odparcia ewentualnego ataku. Poruszając się po mieście trzeba chodzić po dachach kolejnych domów umieszczonych na różnych poziomach. Drzwi znajdują się w dachu i stanowią zarazem okno wpuszczające światło - do wnętrza wchodzi się w dół po drabinie.
Prostokątne domy w Mezopotamii są budowane z suszonych cegieł z mułu lub gliny. Iran i Anatolia stosują cegły mułowe, kamień i drewno. Na Zakaukaziu powstają domy z poziomo ułożonych pni drzew, przykryte piramidalnym dachem z belek. Na Zakaukaziu, w Iranie, Anatolii i Syrii są znane również domy z kamienia mające dachy o drewnianej konstrukcji kryte zwykle trzciną lub słomą.
W Mezopotamii i na Zakaukaziu drzwi są umieszczone w ścianie i dodatkowo pojawia się okno jako otwór oświetlający wnętrze. Drzwi są zamykane szeroką, drewnianą deską, czasem z zamkiem wymagającym klucza. W oknach zaś mogą być drewniane lub metalowe kraty, zasłony z tkanin, a potem również szyby.
Wejścia strzegą amulety lub posążki bogów, w Sumerze na drzwiach wisi czosnek odstraszający złe duchy; w Anatolii święte runo, czyli włochata skóra owcy; a u Żydów mezuza - pojemnik z wypisanym na pergaminie lub papierze początkiem modlitwy (biblijna Księga Powtórzonego Prawa 6,4-9, 11,13-21) przyczepiony do framugi na wysokości ok. 2/3 drzwi.
Wyposażenie wnętrza stanowią duże kosze i gliniane naczynia, maty, poduszki (u Arabów zwane mindar) lub niskie stołki do siadania i małe stoliki. Czasem łóżka do spania: jako przykrycia służą koce lub kołdry - płaskie worki z tkaniny wypełnione pierzem (miękkie, drobne pióra), wełną lub bawełną. Na ścianach wewnątrz mogą wisieć kilimy, czyli ozdobne tkaniny, a u bogatych leżą dywany na podłodze. Wewnątrz domu często znajduje się palenisko, później piec z gliny, początkowo z ujściem dla dymu przez otwór w dachu, a potem przez długą rurę (komin). Oświetlenie łuczywami i lampkami na oliwę. Sprząta się miotłami z gałęzi.
W strefie dużych upałów (południowa Arabia) domy są chłodzone przez brak okien lub dzięki pokryciu ścian filcem, który polewa się wodą. U bogatych są budowane fontanny, a dom stoi w ogrodzie. Całość jest zwykle otoczona murem. W pałacach i bogatszych domach istnieje toaleta jako oddzielne pomieszczenie oraz kanalizacja i doprowadzona jest woda. Czasem funkcjonuje też łaźnia.
Od XIX w. upowszechniają się standardy europejskie.
Sztuka, sport, nauka, szkolnictwo, wizja świata i transcendencja
Rozwinięta architektura, sztuka tworzenia i utrzymywania ogrodów, malarstwo, rzeźba, jubilerstwo (biżuteria) ze złota, srebra, elektru (ok. 80% złota, 20% srebra) i innych metali, kamieni i kości, muzyka i taniec. Jedna z najbogatszych literatur świata (w Sumerze zostaje wynalezione pismo). Rozwinięta moda, sztuka układania fryzury, kompozycja i wyrób perfum oraz malowanie ciała, szczególnie twarzy.
Od najwcześniejszych okresów są znane liczne sporty i gry planszowe. Pierwotnie służą przede wszystkim ćwiczeniu sprawności wojowników i pełnią rolę rytualnej ofiary dla bogów. Potem stają się rozrywką.
Od XX w. rośnuie popularność sportów i gier europejskich.
Intensywny rozwój nauki w Sumerze, Babilonii, Persji, państwach hellenistycznych i w krajach muzułmańskich do XIII w. (astronomia, astrologia, matematyka, mechanika, medycyna, prawo, filologia, historia, początki socjologii) wynikający z otwartości na inne kultury i ciekawości świata. Fenicjanie a potem Arabowie dzięki handlowi i podróżom (na przykład opłynięcie Afryki przez Fenicjan) poznają niemal cały Stary Świat (oprócz krańców północnych i wschodnich)) i tworzą podwaliny geografii (zapomniane w okresie kryzysu gospodarczego), zachowując grecki podział na Afrykę, Azję (uznawaną za centrum wysokiej kultury) i Europę. Obraz świata jako płaskiej ziemi z kopułą nieba (akadyjskie bóstwa niebiańskie Igigi) i podziemnym światem ciemności (bóstwa Anunnaki) ustępuje idei Ziemi w kształcie kuli. Powstaje nawet teoria heliocentryczna, chociaż znają ją przede wszystkim intelektualiści. Z drugiej strony jednak lud tradycyjnie wierzy w płaską Ziemię, czego przykładem jest mityczny obraz wszechświata znany muzułmanom: na kosmicznym oceanie unosi się potwór Bahamut dźwigający gigantycznego byka Kujatę, na którym spoczywa rubinowa góra, a na niej anioł podtrzymujący Ziemię. Według innej wersji arabskiej mitologii w jednym nozdrzu byka ma znajdować się ocean i dopiero na nim unosi się Ziemia.
Przez tysiąclecia Azja południowo-zachodnia wraz z Egiptem jest centrum naukowym zachodniej części Starego Świata. Stąd nauka przedostaje się do Europy, stymulując jej rozwój, zwłaszcza w epoce krucjat i renesansu.
Szkolnictwo jest zdominowane przez duchowieństwo, a ośrodkami nauki są świątynie. Powstają szkoły dla arystokratów, lecz większość społeczeństwa nie otrzymuje wykształcenia oprócz tego przejmowanego od rodziny. Muzułmanie jako pierwsi w tej części świata tworzą spójny system edukacji; chodzi głównie o naukę czytania chłopców potrzebną do studiowania Koranu.
Powstają muzułmańskie medresy (madrasy), które będą wzorem dla europejskich uniwersytetów. Od XIII-XVII w. zaznacza się zastój i polityka izolacji jako obrona islamu przed obcymi. Od XVIII-XX w. postępuje modernizacja nauki i szkolnictwa w stylu europejskim, mimo oporu muzułmańskich fundamentalistów. Europejczycy zaczynają też naukowe badania kultur Azji Zachodniej w ramach orientalistyki: arabistykę (o Arabach), turkologię (o ludach tureckich) i iranistykę (o Iranie).
Znana jest magia, na przykład niszczenie woskowej figurki wroga, aby mu zaszkodzić, kozioł ofiarny przejmujący grzechy ludzi lub czarownictwo. Ludy zachodniej Azji praktykują też fetyszyzm (święte runo w Anatolii i Syrii), kult płodności, kult Bogini Matki i Ziemi (syryjska Kybele, chatycka i hetycka Wurunzimu lub Wurunszemu, hurycka Hebat, biblijna Mądrość-Sofia w Księdze Przysłów 8,22-31 jako żeńska towarzyszka Jahwe, a w gnostycyzmie jego matka-dziewica) oraz kult Uniwersalnego Ducha Świata (panteizm, hermetyzm).
Rozbudowane praktyki wróżbiarskie od astrologii po interpretację zjawisk meteorologicznych, lotu ptaków, badanie wątroby zwierzęcia oraz narkotyczny trans przynoszący wizje, zwłaszcza w wyroczniach.
Religie politeistyczne są zbliżone na całym tym obszarze z podziałem na walczące ze sobą bóstwa dolne i górne. Wśród plemion gruzińskich czczony jest wojowniczy Armazi (odpowiednik Ahura Mazdy), bóg Gaci przedstawiany jako złoty posąg i Gaima jako srebrny, bogini lasów Dali, drzewa oraz ogień (analogia z Iranem). Grecy zaś przynoszą do Kolchidy kult Apolla, Heliosa (Słońce) i Selene (Księżyc) - ku czci Selene co roku składana jest ofiara z człowieka.
Od 2.-1. tysiąclecia p.n.e. trwa rozwój idei monoteistycznych znanych w Egipcie i irańskim zoroastryzmie, a potem u Żydów (1. tysiąclecie p.n.e.), chrześcijan, manichejczyków, muzułmanów i bahaistów. Powszechny kult drzew jako symbolu życia i kosmosu: kosmiczne drzewo stanowi oś świata i drogę duchów między ziemią, niebem i podziemiem, później liście palm są używane podczas paschy przez judaistów, a u chrześcijan krzyż jest zwany drzewem życia.
Rozbudowany świat tajemniczych istot (na przykład małpoludy ałmasy na Kaukazie), potworów (smoki w Iranie), demonów (żeński demon nocy Lilit w Izraelu), duchów (na przykład opiekujące się ludźmi i domami), olbrzymów (hurycki Ullikummi walczący dla Kumarbiego przeciw Teszubowi, hurycki Ubelluri podtrzymujący niebo) i czarownic (na przykład anatolijska Kamrusepa). Sumerowie znają skrzydlatych bohaterów (późniejsze anioły), istoty o ciele konia z ludzkimi rękami i głową (późniejsze greckie centaury) oraz skrzydlate sfinksy. Arabowie opowiadają o złośliwych duchach-olbrzymach zwanych ifrytami, z których najgroźniejszy jest Marid napadający podróżnych. Niewidzialne dżiny zaś są różnie nastawione do ludzi, bywają złośliwe, ale czasem mogą być przyjazne. Według mitologii muzułmańskiej Allah stworzył dżiny z ognia, zanim postanowił stworzyć Adama. Wampiry to duchy, ciała zmarłych lub żyjący ludzie, którzy chodzą po świecie nocą (obawiają się światła) w towarzystwie złowróżbnych sów i nietoperzy i wypijają krew lub pożerają ludzi. W Azji Zachodniej krążą rozliczone opowieści o opętaniach (na przykład ewangeliczny Jezus wypędzający demony z człowieka w stado świń).
Przed demonami chronią talizmany, na przykład hetycki trójkąt het (lub assu), symbolizujący dobro (zpowiedź gnostyckiego, judaistycznego i chrześcijańskiego znaku bożej opieki) oraz muzułmańskie niebieskie korale.
Znany jest różaniec wskazujący kolejność modlitw (na przykład w Niniwie już w VIII w. p.n.e.). W islamie 99 różańcowych paciorków w trzech grupach reprezentuje imiona Boga wymieniane podczas modlitwy). Potem różaniec przejmują teć chrześcijanie.
Cechą wielu religii, zwłaszcza perskich, jest dualizm zła i dobra symbolizowanych przez ciemność i jasność. Zło uosabia perski Aryman (Angra Maindżu - Zły Duch), a dobro Ahura Mazda (Mądry Pan), lecz żaden z nich nie potrafi ostatecznie zwyciężyć. Biblijny bóg jasności Elohim (Elohim to w istocie hebrajska liczba mnoga od El - Bóg) ma swoją antytezę w postaci sił mroku reprezentowanych przez rozmaite moce występujące na przykład jako Behemot (bestie) - ogromny potwór wzorowany na słoniu lub hipopotamie. Dualizm przenika do judaizmu, neoplatońskiej gnozy, chrześcijaństwa i islamu. Wszędzie tam zło staje się Szatanem (arabski Iblis lub Szejtan), a dobro najwyższym lub jedynym Bogiem (semicki El, w judaizmie Elohim utożsamiony z Jahwe, Bóg-Chrystus w chrześcijaństwie, Allah u muzułmanów i bahaistów). Szatan na ogół ma rogi (symbol potęgi), skrzydła i jest czarny (dla muzułmanów ucieleśnia go małpa - karykatura człowieka). Podobną istotą w Atlantyku (Morze Ciemności, po łacinie Mare Tenebrum) jest diabeł morski z rogami, ludzką głową i rybim ogonem. Diabeł jest też znany jako Lucyfer (po łacinie niosący światło), co wskazuje na boskie pochodzenie tej istoty.
Szeroko rozpowszechnione są opowieści o bóstwach reprezentujących żywioł wody: sumeryjski Enki, wśród Filistynów czczony w formie męskiej i żeńskiej jako Dagon i Atargatis, na Pharos znany Grekom jako Proteus, w okolicach Kartaginy - Triton, na Rodos - Telchines, a na Morzu Egejskim - grecki bożek Nereus. Smoki mają wygląd jaszczurki, węża (zmiana skóry - odmłodzenie, nieśmiertelność) lub krokodyla ze skrzydłami (Arabia) i często wiele głów (Iran).
Komety są uznawane za lecące smoki. Podobna do smoka salamandra (w sanskrycie salamandala, po łacinie salamandra) reprezentuje żywioł ognia (jeden z pierwiastków budujących świat obok ziemi, wody, powietrza i najlżejszego eteru). W Anatolii czczony jest byk, ogień, tron i inne przedmioty. Powszechnie występuje wiara w magiczne moce związane zwykle ze świętymi miejscami lub obiektami. Na przykład pył zdrapany z grobowca świętej osoby (w judaizmie, islamie i chrześcijaństwie), ze świętego posągu lub obrazu (chrześcijanie), bądź z relikwii ma mieć moc uzdrawiającą.
Pierwotną wiarę w reinkarnację odrzuca monoteistyczny judaizm, chrześcijaństwo i islam (choć znane są opowieści na przykład o żydowskich dybukach), a Bóg decyduje o losie człowieka po śmierci, wysyłając go do podziemi (piekło za grzechy) lub do raju (ogród szczęścia). Powstają też koncepcje miejsca lub stanu przejściowego między życiem w niebie i śmiercią (chrześcijański czyściec, barzah u muzułmańskich Turków). Szczególną grupę wyznaniową stanowią druzowie w Libanie, którzy są muzułmanami, lecz wbrew tradycyjnemu islamowi wierzą w reinkarnację.
Teologie wypracowują koncepcję cudu jako wywołanego przez bóstwo zjawiska nieprzeciętnego i sprzecznego z normalnymi prawami rządzącymi światem. Czasem teoria cudu staje się przedmiotem dowcipów. Opowiada się na przykład o rabim uczącym żydowskiego chłopca. Rabi pyta: jeśli spadniesz z wieży i przeżyjesz, czyż to nie cud? Och nie, to znaczy, że miałem szczęście. A jeśli drugi raz spadasz z tej wieży i żyjesz? To tylko przypadek, odpowiada chłopak. No dobrze, denerwuje się nauczyciel, ale przeżycie trzeciego upadku z pewnością jest cudem, prawda? Ależ nie, śmieje się chłopak, to już rutyna.
Wraz z monoteizmem (IV-VII w. chrześcijaństwo, od VII w. islam) upowszechniają się systemy prawne, które ścigają nieposłuszeństwo wobec wiary i kleru: wyrwanie języka za bluźnierstwo, spalenie na stosie, krzyżowanie (zawieszenie na drzewie lub słupie na rozłożonych rękach powoduje powolne uduszenie), ukamienowanie (zabicie kamieniami), zakopanie żywcem.
Świątynie są zazwyczaj miejscem azylu (schronieniem dla ludzi ściganych) i ucieczką przed wojną.
Istnieje rozbudowana hierarchia kapłanów zwykle z władcą-kapłanem na szczycie. Czasem, na przykład u Sumerów, niektórzy kapłani są homoseksualistami, co ma wzmagać ich szczególne moce.
Rodzina, społeczeństwo i polityka
Patriarchat i patrylinearyzm, rzadko matriarchat. System rodowy oraz klany u Arabów i na Kaukazie (małżeństwa w obrębie klanu). Dość powszechne są organizacje zawodowe i bractwa. Życie seksualne jest podporządkowane mężczyźnie (tylko mężczyzna powinien być aktywny i tylko jego odczucia są istotne). Zwykle seks jest ograniczony do małżeństwa oprócz prostytucji sakralnej, na przykład w Syrii, Anatolii i Mezopotamii ku czci Inanny lub Isztar (gołębica jest symbolem Isztar i prostytutek). Przed chrystianizacją i islamizacją w niektórych rejonach, na przykład w Anatolii i Syrii, odbywają się rytualne orgie seksualne (bywają tolerowane stosunki kazirodcze), gdy wiosną odradza się życie. Seks jest zwykle oddzielany od miłości.
Małżeństwa są zawierane zwykle tuż po osiągnięciu dojrzałości (ok. 14-20 lat) i mają charakter kontraktu zawartego między rodzinami: małżeństwa aranżowane często przy udziale swatów (pośredników w zawarciu umowy małżeńskiej). Dziewczynki bywają wydawane za mąż nawet w wieku 8-10 lat. Kobieta nie ma prawa decydować o swoim losie, jest całkowicie podporządkowana mężczyznom. Jeśli zostanie uznana za nieposłuszną, grzeszną lub niemoralną może być bita i zamordowana przez swojego ojca, braci lub męża, którzy w ten sposób ratują rzekomo honor rodziny (zabójstwo honorowe), a w rzeczywistości bronią swojej uprzywilejowanej pozycji.
Dominuje poligynia. Na przełomie er Żydzi i chrześcijanie wprowadzają monogamię. Monoteiści zakazują homoseksualizmu, a judaizm i islam uznają seks za małżeński obowiązek. Niektóre ludy, na przykład Kurdowie, praktykują lewirat.
Od drugiej połowy XX w. wykształcone elity stopniowo akceptują przynajmniej niektóre prawa kobiet, co jednak spotyka się z żywiołową niechęcią i oporem tradycjonalistów.
Judaizm i islam dopuszczają antykoncepcję, a powszechną metodą regulacji urodzin są alternatywne praktyki seksualne wykluczające zapłodnienie: wspominana w tekstach biblijnych masturbacja, seks oralny i analny. Aborcję akceptuje judaizm, gdzie płód jest uznawany za część matki. Natomiast w chrześcijaństwie i islamie aborcja jest tolerowana dużo rzadziej. Aborcja jest dokonywana mechanicznie albo środkami chemicznymi wywołującymi poronienie lub zabicie (otrucie) płodu. Niechciane noworodki zaś bywają porzucane lub zabijane.
Dom dzieli się na harem dla kobiet (żon i konkubin), obsługiwany przez kastratów i część męską (jak perski biruni). Arabowie a potem inne ludy muzułmańskie przejmują ideę haremu z Bizancjum.
Kastracja jest powszechną praktyką na dworach władców lub w domach arystokracji, ponieważ sługa pozbawiony genitaliów przestaje być konkurentem dla swego pana w haremie. Kastracja może też być metodą karania lub pozbywania się pretendentów do władzy, ponieważ odbiera możliwość pozostawienia potomstwa. Kastraci są czasem uznawani za mniej groźnych ze względu na zaburzenia hormonalne wywołane usunięciem jąder, otyłość i obniżoną agresję. Kastraci są obecni między innymi w Çatal Hüyük, Akadzie i Babilonii, Medii i Persji, a potem na dworach hellenistycznych i muzułmańskich. Rozwód (anulowanie małżeństwa) jest zakazany przez Żydów i chrześcijan, a także przez islam w epoce rozbicia i upadku.
Znane jest motywowane religijnie (na przykład judaizm) obrzezanie mężczyzn. Jednak występuje ono również u kobiet (część Arabek), przy czym nadaje się mu walor estetyczny i moralny. At-Tabari podaje legendę, że obrzezanie Arabek zapoczątkowała kłótnia żon Abrahama. Bezdzietna Sara, zazdrosna o Hagar i jej syna Izmaela, zagroziła, że okaleczy chłopca. Abraham zgodził się jednak tylko na obrzezanie Hagar i ten zwyczaj przejęły następne pokolenia Arabów. Obrzezanie kobiet akceptuje Muhammad, a za nim wielu muzułmanów, chociaż nie wynika ono z nakazów islamu.
Pierwotne plemienne struktury społeczeństw zachodniej Azji w 4.-3. tysiącleciu p.n.e. zostają zastąpione przez teokratyczne monarchie rolnicze. Od 1. tysiąclecia p.n.e. pojawiają się imperia pomiędzy morzem Śródziemnym i Indiami. W 1. tysiącleciu n.e. powstają monarchie oparte na islamie. Od XIX w. rosną polityczne wpływy Europy związane z kolonializmem. W XX w. powstają lokalne monarchie i republiki.
Obyczaje, rytuały i święta
Pozdrawia się uśmiechem, ukłonem, podaniem ręki (na przykład w Mezopotamii) i pocałunkiem, czyli dotknięciem ustami. U wielu beduinów i wśród Turków pozdrawia się także podniesieniem otwartej dłoni i dotknięciem własnej piersi na znak uczciwych zamiarów. Beduini podając rękę cmokają ustami (symboliczny pocałunek). U Persów pocałunek w usta jest praktykowany między osobami równymi, a w policzki, jeśli jedna jest niższa rangą. Przed władcą pada się na kolana lub twarz i całuje ziemię. Osoby o niższym statusie w obecności władcy klęczą siedząc zarazem na piętach, przy czym dłonie zwykle są wsparte o kolana. Semici smarują ważnego gościa olejkami (namaszczenie), masłem lub wodą (symbolika wody życia i chrzest), a kobiety czasem liżą nogi i ręce swego męża bądź pana (Arabia). Powitania odwzajemnione i poczęstunek są zobowiązaniem do ochrony witanej osoby (rytuał wiążący) - dlatego arabscy beduini dopiero po namyśle odpowiadają na pozdrowienia.
Narodziny, małżeństwo i śmierć są zrytualizowane i celebrowane podczas uczt i zabaw z muzyką i tańcem. Persowie uroczyście świętują urodziny. U Żydów tuż po narodzinach chłopca a u muzułmanów w 5-6 roku życia następuje ceremonialne obrzezanie, przy czym dla judaistów jest ono koniecznym aktem religijnym, a u muzułmanów wynika z tradycji. Prorok Muhammad bowiem dopuścił obrzezanie chłopców i dziewczynek jako wyraz szacunku dla ugruntowanego zwyczaju, lecz nie wiązał tego z religią. Po obrzezaniu zazwyczaj odbywa się uczta połączona z zabawą: gry zręcznościowe i planszowe mają wykazać sprawność chłopca. Gra jako wróżba na przyszłość pojawia się też podczas zaślubin, a nawet na pogrzebach.
Imię dane dziecku ma znaczenie magiczne i chroni człowieka, oddając go pod opiekę bóstwa (na przykład hebrajskie imię Eleazar to Boska Pomoc) lub wyraża piękno (perskie Laleh - Tulipan). Do imienia dodawane są przydomki (hebrajski rabi i arabski hadżi - mędrzec), funkcje (lewi, aga, pasza), pokrewieństwo (hebrajskie ben Josef - syn Józefa, arabskie ibn Battuta - syn Battuty) i pochodzenie (arabskie al-Iraki - z Iraku). Nazwa powołuje do życia (stwórcza moc słowa), a istota bez imienia nie istnieje. Podobny wydźwięk ma uroczysta koronacja władcy: na przykład u Hetytów odzianie w specjalny strój i namaszczenie świętym olejkiem.
Około siódmego roku życia chłopcy przechodzą pod władzę ojca. Żydowska inicjacja, czyli bat micwa dziewcząt (12 lat) i bar micwa chłopców (13 lat) odbywa się, kiedy dzieci potrafią już zrozumieć moralne zasady judaizmu.
Pierwotnie władcy są grzebani przy lamentach płaczek wraz z żonami, sługami, zwierzętami i sprzętami (w sumeryjskim Ur służba popełnia rytualne samobójstwo lub jest zabijana) - potem ofiary z ludzi zastępują symboliczne figurki. Sumerowie grzebią zmarłych (czasem w glinianych trumnach) daleko od domów (obawa przed duchami lub wampirami). W Asyrii i Syrii groby są pod posadzką domu, aby zmarły (szczególnie patriarcha i założyciel rodu) był zawsze z rodziną. Wybitni zmarli otrzymują ozdobne, kamienne grobowce. W Anatolii od ok. XVI w. p.n.e. (Chatyci, Hetyci, Frygowie) zwłoki są palone, a grzechy zmarłego zamykane w kotle i zakopywane. Natomiast wyznawcy Zoroastra nie chcą zanieczyszczać świętego żywiołu ziemi (grzebanie) ani ognia (spalenie), więc pozostawiają zwłoki w stawianych na pustyni, otwartych od góry wysokich budowlach zwanych dachma (wieże milczenia); ptaki pożerają zwłoki, a co kilka lat rozsypujące się kości są spychane w dół do wnętrza wieży.
W Palmyrze zwłoki owinięte w tkaninę są umieszczane w wieżach wzdłuż ścian i tam wysychają. Czasem (jak w Iranie) czeka się do początków rozkładu ciała, chcąc uniknąć pochowania żywego człowieka. U Żydów do II w. n.e. zwłoki rozkładają się w grobie (wykutym w skale), a po roku lub dwóch kości są czyszczone i ostatecznie grzebane w ossuariach. Potem Izraelici grzebią zwłoki tylko raz i od razu w ziemi na siedząco lub leżąco, często z monetą w dłoni, aby opłacić anioła prowadzącego do raju. U judaistów pogrzeb musi odbyć się w ciągu doby po śmierci. W tym czasie wszystkie lustra w domu są zasłonięte, żeby nie zobaczyć w nich ducha, a na powiekach zmarłego kładzie się monety lub ceramiczne skorupki, żeby nie mógł ich otworzyć. Na znak żałoby dzieci zmarłego rozdzierają szaty po lewej stronie, a inni krewni po prawej. Do przechodzącego konduktu pogrzebowego musi choć na chwilę przyłączyć się każdy napotkany w drodze judaista.
Żydowski cmentarz (kirkut) otacza mur z bramą do nowego życia i wodą do rytualnego obmycia rąk, ponieważ wejście na teren cmentarny oznacza rytualną nieczystość. Odwiedzający kładą na nagrobkach (macewach) kamienie symbolizujące wieczność (w przypadku grobu świętego pod kamieniem mogą umieścić kartkę z prośbą).
Muzułmanie owijają zwłoki płótnem i grzebią w pozycji półsiedzącej lub na wznak: mężczyźni stopami a kobiety głową w stronę Mekki. W rzeczywistości oznacza to zwykle stopami lub głową na wschód, a w Iranie, Indiach czy Indonezji na zachód. Pogrzeb musi odbyć się w ciągu doby od śmierci, ponieważ duch zmarłego mógłby pozostać uwięziony w ciele. W pogrzebie uczestniczą tylko mężczyźni i nie wolno im okazywać uczuć, żeby ułatwić duchowi odejście. Nie należy też odwiedzać grobów, by nie zakłócać spokoju zmarłych. Mimo formalnych zakazów, w wielu muzułmańskich krajach na pogrzebach pojawiają się płaczki, a groby wybitnych osobistości, zwłaszcza świętych, są celem pielgrzymek.
Irańczycy i muzułmanie (zwłaszcza szyici) odprawiają stypę - ucztę i wspominki czterdziestego dnia po śmierci, kiedy zmarły ostatecznie opuszcza ziemię i odchodzi w zaświaty. Jeśli śmierć zostaje uznana za nienaturalną, krewni szukają zemsty.
Rytm życia określa tydzień, zazwyczaj siedmiodniowy, z jednym dniem wolnym od pracy na pamiątkę odpoczynku Boga po stworzeniu świata: sobota-szabas u judaistów, sobota a potem niedziela u chrześcijan, piątek u muzułmanów. Od końca XX w. pojawia się idea weekendu.
Najważniejszym świętem jest początek roku liturgicznego, u koczowniczych, pasterskich Semitów we wrześniu (1 muharram u Arabów), a u ludów rolniczych i miejskich podczas równonocy wiosennej (21 III) i pierwszego deszczu, kiedy odradza się życie. Symbolem odrodzenia jest śmierć i zmartwychwstanie na przykład boga Attisa we Frygii, Adonisa w Syrii, Chrystusa u chrześcijan i babilońskiego Marduka. W Babilonii podczas wiosennego i zarazem noworocznego festiwalu akitu zostaje rytualnie zabity czarny ofiarny kozioł obarczony ludzkimi grzechami. Babilońskie obchody nowego roku trwają dwanaście dni, a każdy dzień ma pokazać, jakie będą kolejne miesiące w najbliższym roku. Nieodzowną częścią święta akitu jest wróżenie - kapłan wyciąga dwanaście losów zapowiadających dwanaście najbliższych miesięcy. W Anatolii zaś na początku roku odbywa się uroczysta procesja i przeniesienie świętego runa, czyli owczej wełny uznawanej za symbol świata podziemnego, skąd wiosną życie wraca na ziemię.
Powszechne są wiosenne orgie seksualne dla podtrzymania płodności ziemi i sakralna prostytucja (na przykład w Fenicji) jako ofiara dla bóstwa oraz najważniejszy dla porządku wszechświata i państwa wiosenny akt płciowy władcy i jego głównej żony (w Sumerze w świątyni na szczycie zikkuratu). W Babilonii święto to jest poświęcone bogini płodności Isztar, która na zimę odchodzi z ziemi do boga Tammuza i powraca wiosną.
Podobne mity i święta znane są w Syrii, Izraelu, Fenicji, Azji Mniejszej i Arabii. Na przykład przyzywanie hetyckiego boga burzy Teszuba w mieście Nerik przybywającego z otchłani poprzez podziemną rzekę (woda i studnie jako łącznik ze światem podziemnym). Początek roku, święto plonów, koronacja władcy i inne okazje zawsze wiążą się z wróżeniem, jaka będzie przyszłość. Te okazje często są też czczone ofiarami z ludzi, zwłaszcza dzieci (jak u Fenicjan), które z czasem ustępują ofiarom ze zwierząt i płynów (Hebrajczycy, fenicki król Keret za grzechy składający El i Baalowi ofiarę z baranka na szczycie świątyni, chrześcijański Baranek Boży).
Powszechne są ofiary z prośbą o pomoc. Na przykład Semici poświęcają pierworodnego syna w chwili szczególnego zagrożenia (susza, głód) - stąd ofiara biblijnego Abrahama gotowego zabić swego syna Izaaka.
10 dni przed nowym rokiem zoroastrianie wspominają zmarłych, a przez pięć dni czytają hymny Zoroastra. Irański (i zoroastryjski) początek roku i święto wiosny nauruz (zwalczane przez islam, przywrócone w XI w.) upamiętnia legendarne objęcie Pawiego Tronu przez Dżamszida, kiedy Słońce wchodzi w znak Koziorożca (21 III). Ludność wtedy bawi się, tańczy, gra i ucztuje przez kilka dni, zwykle 13. Ważnym elementem są symbole życia - jajka (zwykle malowane) i zielone rośliny.
Ludy Iranu i Azji Środkowej celebrują koniec zimy (święto czahar-szambe suri) w środę poprzedzającą równonoc wiosenną: gromadzą drewno w siedmiu wiązkach, zapalają o zachodzie Słońca i skaczą przez ogień. Palą kadzidło i nasiona ruty (Ruta graveolens), aby odpędzić złe moce. Święto ma pierwotnie charakter seksualnej orgii jako ofiary, lecz z czasem ogranicza się do skakania przez ogień.
Żydzi praktykują szabas, cotygodniowe święto na pamiątkę wyjścia z Egiptu i odpoczynku Boga po stworzeniu świata. W piątek wieczorem rodzina zażywa rytualnej kąpieli (mykwa), w sobotę pości i nie pracuje (nie wolno pracować ani przejść więcej niż 1000 kroków), a z pierwszą gwiazdą kobieta zapala menorę, wszyscy zasiadają do modlitwy i kolacji.
Rok zaczyna się jesienią od dwudniowego święta Rosz-ha-szan (1-2 tiszri), kiedy Bóg pisze losy ludzi na przyszły rok.
Najważniejsze żydowskie święto to Jom Kippur (10 tiszri, Dzień Pojednania): po dziesięciu dniach pokuty arcykapłan w rytualnej szacie efod (zwykle z cennego bisioru) składa w Świątyni ofiarę, która wzięła na siebie ludzkie grzechy. Siedmiodniowe Sukot (15 tiszri, Święto Namiotów): po zakończeniu żniw wierni przenoszą się do namiotów na pamiątkę wędrówki przez pustynię i goszczą ubogich. W Świątyni Jerozolimskiej składają w ofierze 70 byków za 70 narodów świata, które w erze mesjańskiej zbiorą się w Jerozolimie (Jeruszalaim - Miasto Pokoju), uznając jedynego Boga. Chanuka (28 kislew, Święto Świateł): przez 8 dni kolejno są zapalane świece na ośmioramiennym świeczniku chanuka na pamiątkę zwycięstwa Machabeuszy i przywrócenia kultu w Świątyni (według legendy święte światło cudownie trwało przez 8 dni, mimo braku oliwy).
Purim (14 adar) przypomina o zwycięstwie nad Persami opisanym w biblijnej Księdze Estery (piękna Żydówka Estera uwiodła i podstępem zamordowała perskiego wodza): wierni piją alkohol i często oglądają teatralną (w jidysz zwaną Purim Szpil) wersję tej historii. Na nissan przypada Pascha (Pesach, 7-dniowe święto wiosny zapowiadające zmartwychwstanie i zbawienie) na pamiątkę wyjścia z niewoli w Egipcie: paschalne opowieści hagada objaśniają zasady wiary po rytualnym pytaniu zadanym przez najmłodszego syna. 50 dni potem odbywa się Szawuot (6-7 siwan, Święto Tygodni, Pięćdziesiątnica): święto zbiorów pszenicy i objawienia Dekalogu na Synaju. Podczas Paschy, Szawuot i Sukot judaiści pielgrzymują do Świątyni Jerozolimskiej (w diasporze pielgrzymka jest odbywana duchowo). Na miesiąc tammus przypada post Tammurs upamiętniający zdobycie Jerozolimy, a na 9 aw święto Tisza be-aw przypominające dwa zburzenia Świątyni.
Względna jedność zwyczajów i religii w Azji Zachodniej trwa przez okres hellenistyczny i rzymski, a załamie się dopiero pod wpływem akcji misyjnej chrześcijan i islamu. Muzułmanie wprowadzają piątkowe modlitwy oraz pięć razy na dobę modlitwy z twarzą zwróconą pierwotnie do Jerozolimy a potem do Mekki. Czas modlitwy ogłasza muezzin nawołujący z wieży (minaret). Przed wejściem do meczetu (świątyni) są dokonywane rytualne ablucje (wodą lub piaskiem), zdejmuje się buty i modli na specjalnym dywaniku. Modłom w meczecie przewodzi duchowny zajmujący podwyższone miejsce (minbar) i kaznodzieja (chatib) głoszący naukę wiary. Wybiera ich wspólnota i mogą być usunięci jeśli nie spełniają swych zadań.
Od X w. w Iranie i Iraku występuje śpiewna melorecytacja Koranu wzorowana na zoroastryzmie i chrześcijaństwie - powstaje urząd recytatora (hafiz) znającego Koran na pamięć. Muzułmanie modlą się do Allaha o przebaczenie grzechów.
Największym świętem wszystkich muzułmanów jest Ramadan (po arabsku ta nazwa oznacza spalanie, dziewiąty miesiąc islamu) upamiętniający hidżrę. Przez 28 dni poczynając od nowiu Księżyca nie wolno jeść ani pić (trudny post w pustynnym klimacie) od wschodu do zachodu Słońca. Dlatego po zmroku ożywają sklepy, a ludzie jedzą i piją na zapas. Podczas Ramadanu odwiedzają meczety nocą, a przez 10 ostatnich nocy otrzymują błogosławieństwo layat al-kadr zapewniające powodzenie. Ostatniej nocy czekają w meczetach na wschód Słońca, kiedy bębny lub strzał z armaty ogłaszają koniec postu.
Odbywa się wtedy radosne święto zakończenia zwane id as-saghir i uroczysta procesja przy dźwiękach instrumentów.
W miesiącu muharram Arabowie celebrują Nowy Rok, a Turcy świętują ocalenie Arki Noego.
Inne muzułmańskie święta to poczęcie Proroka (redżeb, czyli początek) i jego urodziny (u sunnitów 12. a u szyitów 17. dnia miesiąca rebi-el-awwel). W święto urodzin Proroka Muhammada wyznawcy modlą się, rozdają jałmużnę i czytają poezje (mawalid), a przez miasta idą procesje z lampami i portretami Aminy, matki proroka (święto odrzucane przez fundamentalistów jako bałwochwalstwo). Muzułmanie świętują także podróż nocną do Jerozolimy i nieba (27 redżeb) oraz noc niewinności, kiedy Bóg odpuszcza grzechy (14/15 szaban).
Szyici obchodzą dodatkowo święto aszura (wprowadzone przez Buwajhidów w 963 r.) upamiętniające zabójstwo imama Al-Husajna ibn Alego w dniu 10 muharram (61 rok hidżry, 10 X 680 r.). Pierwszych 10 dni miesiąca, które zbiegają się z szyickim nowym rokiem, poświęcają na zabawy, gry, uczty i wspominanie Husajna w spektaklach teatralnych. W dniu jego śmierci płaczą i samobiczują się (umartwianie). Już kilkuletni chłopcy publicznie kaleczą się ostrzami trzymanymi w rękach, setki razy uderzają się w piersi. Starsi biczują się żelaznymi ostrzami na sznurach lejąc krew, często aż do omdlenia. Centrum święta jest irackie miasto Karbala, gdzie, jak głosi szyicka tradycja, w meczecie pochowano zabitego Al-Husajna. W wielu wypadkach fanatyzm i podniecenie samobiczujących się szyitów przeradza się w wybuch nienawiści do sunnitów lub innych wyznań i dochodzi do krwawych zamieszek, podczas których giną ludzie.
Wszyscy muzułmanie, bez względu na odłam, są obowiązani przynajmniej raz w życiu odbyć pielgrzymkę do Mekki. Przypomina ona ostatnią wizytę Proroka Muhammada w Mekce. Większość biednych nie może pozwolić sobie na taki wydatek i nie pielgrzymuje, lecz za nich wolno pójść innym, co staje się później powszechnym obyczajem. Pielgrzymka sama w sobie jest wielkim świętem. Po przybyciu do świętego miasta pielgrzymi rytualnie oczyszczeni i ubrani w białą wełnianą szatę ihram symbolizująca jedność muzułmanów siedmiokrotnie okrążają Kaabę codziennie od 1. do 8. dnia dwunastego miesiąca roku. Pierwotnie mają ucałować lub dotknąć Czarny Kamień, lecz ogromna liczba pielgrzymów wymusza zasadę, że przechodzący obok Czarnego Kamienia mają na niego tylko wskazywać.
Dziewiątego dnia pielgrzymi zatrzymują się w dolinie Arafat przed górą Ar-Rahma, na której stoją dwa meczety: Adama i Abrahama. Wieczorem wchodzą na górę, a noc spędzają w miejscu zwanym Muzdalifa, aby dziesiątego dnia pójść do miejscowości Mina koło Mekki i tu oficjalnie zakończyć najświętszą pielgrzymkę. W Mina prorok Muhammad doznał oświecenia i dlatego właśnie tam pielgrzymi składają ofiarę z wielbłąda. Dziesiątego dnia pielgrzymkowego miesiąca starą zasłonę Kaaby zastępuje się nową (analogia z zasłoną w Świątyni Jerozolimskiej).
W miesiącu dhu-l-hiyyah odbywa się święto ofiary (arabskie Ide Adha, tureckie Kourban Bairam) mające pomóc w przejściu po wąskim jak brzytwa moście wiodącym do raju, a przypominające ofiarę Abrahama opisaną w Biblii. W odróżnieniu jednak od judaistów i chrześcijan muzułmanie twierdzą, że Abraham miał złożyć w ofierze pierworodnego Ismaila a nie młodszego Izaaka. Libańscy druzowie zaś jako specyficzny odłam muzułmanów, celebrują tylko święto ofiary, ponieważ uznają, że poświęcenie tego co najcenniejsze na ziemi najlepiej wyraża wiarę w Boga.
Bahaiści świętują Nowy Rok (tożsamy z nauruz), a miesiąc później Ridwan na pamiątkę ogłoszenia przez Baha-Ullaha (1863), że to on jest zapowiedzianym przez Baba wysłannikiem niebios. Celebrują też dziewiętnasty, ostatni miesiąc roku (post i medytacja), a co miesiąc dziewiętnasty dzień. Ponadto świętują daty z życia założycieli religii jak objawienie Baba (23 V), śmierć Baha-Ullaha (29 V) i męczeństwo Baba (9 VII).
W Azji Zachodniej kara nakładana na przestępcę jest zwykle rozumiana jako ofiara dla bóstw i zadośćuczynienie oraz odwet społeczeństwa: przestępcy są sądzeni i karani zgodnie z babilońsko-biblijną zasadą „oko za oko” (odpowiedniość przestępstwa i kary, aby zadowolić poczucie sprawiedliwości). Karę śmierci wykonuje się przez ukamienowanie (zatłuczenie kamieniami), ścięcie, ukrzyżowanie, wbicie na pal lub spalenie. Rodzajem kary jest też napiętnowanie (wypalenie znaku na skórze rozpalonym metalem), obcinanie penisów, głów i rzadziej nosów zabitym wrogom; dla zwycięzcy jest to powód do chwały często pokazywany w stosach, na murach miast lub na palach. W XIX w. ten zwyczaj zanika.
Od I w. n.e. dominuje prawo rzymskie, a potem religijne, podporządkowane chrześcijaństwu (od IV w.) i islamowi (od VII w.). W XX/XXI w. zaczyna się wpływ prawa zachodniego, co wyraża się między innymi uznaniem kobiety za podmiot prawa.