← FrankoniaNiemcy, Austria i Luksemburg po 1871 r. →

Kraje niemieckie do 1871 r.

• 887 - 899 r. - Arnulf von Kärnten, bratanek Karola III Grubego, rządzi Królestwem Wschodniofrankońskim, które ostatecznie przekształci się w Niemcy.

• 896 r. - Ambitny Arnulf zostaje cesarzem, nawiązując do tradycji frankońskiej, choć jego państwo nie ma już charakteru ogólnoeuropejskiego.

Odtąd wszyscy niemieccy cesarze aż do 1508 r. są koronowani w Rzymie przez papieża, a symbolem Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego znanego też jako Święte Cesarstwo Rzymskie jest czarny orzeł na złotym tle.

• 900 - 911 r. - W Niemczech panuje Ludwik III Dzieciątko, syn Arnulfa. Kształtują się główne prowincje niemieckie. Na północy wyodrębnia się nizinna Saksonia (Sachsen) między Łabą i dolnym Renem (Bremen, Magdeburg, Hamburg). Lotaryngia (Lothringen, do czasów księcia Ottona panującego w latach 991-1005 pozostaje pod rządami dynastii Karolingów) obejmuje ziemie na zachód od Renu z centrum w Akwizgranie (Aachen), Kolonii (Köln) i Metz oraz wschodnie Niderlandy (od ujścia Wezery do ujścia Renu) z głównymi miastami Utrecht i Leuven. W Niderlandach znajdują się też Maastricht (od łacińskiego Mosae Trajectum, czyli most przez Mozę) i Nijmegen (niegdyś osada germańskiego plemienia Batawów po łacinie zwana Noviomagus) - najstarsze miasta tego obszaru założone jeszcze przez Rzymian.

Nad środkowym Renem i Menem wyodrębnia się Frankonia (Franken) z miastami Frankfurt, Wormacja (Worms) i Würtzburg. Na południu nad górnym Dunajem rozwija się Szwabia (Schwaben) między Renem i Alpami. Jej największe miasta to Strassburg, Augsburg, Konstancja (Konstanz) nad Jeziorem Bodeńskim, Ulm nad Dunajem i Zurych.

Południowy wschód kraju zajmuje rozległe księstwo Bawarii (Bayern), między Alpami i ziemiami czeskimi, rządzone przez Arnulfa (907-937), syna margrabiego Luitpolda. Do Bawarii należą Regensburg, Linz (dawna rzymska Lenthia), Salzburg (solny zamek, obszar już od dwóch tysięcy lat znany z wydobycia soli) oraz tereny słowiańskiej Karyntii (Ostmarken, czyli Marchia Wschodnia).

W X w. na pograniczu między romańską Francją i germańskimi Niemcami formuje się hrabstwo Lützelburg (Letzebürg) ze stolicą nad rzeką Alzette, podporządkowane Niemcom. Od XI w. należy do Dolnej Lotaryngii. W XII-XIII zależne od Niemiec hrabstwo Lützelburg powiększy swoje terytorium.

W Alzacji z miejscowego rodu Etichon wyodrębnia się linia zapoczątkowana przez Guntrama Bogatego (umrze w 973 r.). Jego wnuk Radbot hrabia Klettgau (X/XI w.) zbuduje zamek Habsburg (hab i burg - bród i zamek, a według legendy Habichtsburg - zamek jastrzębia) w alpejskim Aargau.

Tak zaczyna się dynastia Habsburgów, w przyszłości jedna z najważniejszych i najbardziej rozgałęzionych dynastii Europy. Jej pierwszym herbem rodowym jest lew stojący na tylnych łapach. Potem jednak poprzez koneksje z innymi rodami różne linie Habsburgów dodają inne elementy jak poziome pasy dwa czerwone i jeden biały oraz czarny dwugłowy orzeł.

Niemcy są konglomeratem księstw prowadzących własną politykę. Brakuje wyraźnego centrum, a sytuację pogarsza fakt spontanicznego rozszerzania się terytorium księstw na zewnątrz, co sprzyja wytwarzaniu lokalnych ośrodków.

• X - XII w. - Ren staje się jednym z głównych szlaków handlowych Europy, stymulując rozwój niemieckiej gospodarki.

Z Renem jest związana jedna legenda sięgająca czasów pogańskich. Piękna boginka Loreley (Lorelei), córka Renu, miała zwyczaj siadać na wysokich skałach w zwężeniu rzeki koło Kaub na północny zachód od Mainz. Żeglarze zachwyceni jej urodą często rozbijali się o skały. Aż raz ojciec jednej z ofiar kazał żołnierzom otoczyć skałę, wspiąć się na nią i ukarać złowrogą piękność. Ta jednak wezwała na pomoc swego ojca i umknęła na szczególnie wysokiej fali. Odtąd nikt już nie spotkał Loreley, lecz niebezpieczne zwężenie rzeki nadal pochłaniało ofiary.

• 905 r. - Madziarowie zajmują Marchię Wschodnią.

• 911 r. - Koniec niemieckiej linii dynastii Karolingów wraz ze śmiercią Ludwika III Dzieciątka.

Na tron Niemiec zostaje wybrany Konrad I Frankoński (911-918), zaczynając okres obieralnych władców. Jest to dodatkowy czynnik osłabiający spoistość i tak niezbyt skonsolidowanego państwa, a przede wszystkim sprzyjający usamodzielnianiu się poszczególnych księstw niemieckich. Francuzi zajmują Lotaryngię (do 925 r.).

• 919 - 936 r. - Panuje Henryk I Ptasznik, pierwszy król Niemiec z dynastii saskiej. Przeciwstawia się tendencjom odśrodkowym (ambicjom lokalnych książąt) i poszerza swoje władztwo kosztem Słowian na wschód od Łaby (zdobycie grodu Brenna należącego do Stodoran). Niemcy z Bawarii napierają na słowiańskie ziemie nad Drawą. Henryk I zajmuje Lotaryngię (925) zamieszkaną przez ludność germańską i romańską. Powstrzymuje najazd Madziarów (933) koło Merseburga.

Powstają nowe miasta, jak Zurych w Alpach w roku 929 (Zürich, dawna rzymska strażnica Turicum).

• 933 - 937 r. - Rudolf II Welf tworzy królestwo Burgundii.

• 936 - 973 r. - Otton (jego imię znaczy szczęśliwy) I Wielki, syn Henryka, dziedziczny władca Saksonii.

Prowadzi zaborcze wojny na wschodzie i próbuje centralizować państwo. W 936 r. nakazuje książętom złożyć przysięgę wasalną. W 955 r. zadaje Madziarom wielką klęskę nad rzeką Lech koło Augsburga, łamiąc wreszcie ich potęgę i odzyskując Marchię Wschodnią (Österreich, Austria) nad Dunajem z ośrodkami w Wiedniu, Linzu oraz Salzburgu.

W 955 r. wyróżnia się biskup Augsburga Ulrich (890-973), dowodzący obroną tego miasta. W roku 993 papież uzna go za świętego (pierwsza w dziejach katolicyzmu formalna kanonizacja).

• 951 - 952 r. - Otton wykorzystując spory italskich feudałów, zdobywa Pawię i żeni się z Adelajdą, wdową po królu Italii Lotarze. Dziesięć lat później (961-965) pomaga papieżowi Janowi XII, walczącemu ze swoimi wasalami. Podbija Italię i koronuje się na jej króla. W tym samym roku koronuje swego syna Ottona II, aby stworzyć dziedziczną monarchię niemiecką.

• 959 r. - Podział należącej do Niemiec Lotaryngii na dwa odrębne księstwa: Lotaryngię Dolną na północy i Lotaryngię Górną na południu, rządzona przez Fryderyka I (959-970).

• 962 r. - Otton I Wielki zostaje ukoronowany przez papieża na cesarza.

Symbolem nowego Świętego Cesarstwa jest czarny niemiecki orzeł, bo w istocie jest to Rzesza Niemiecka (Deutsches Reich). Cesarstwo przetrwa aż do roku 1805-1806, chociaż w formie daleko odbiegającej od pierwotnej postaci.

• 966 - 972 r. - Trzecia wyprawa Ottona I do Italii. Za zwrot zagarniętych w Italii ziem bizantyjskich uzyskuje od Konstantynopola wzajemne uznanie cesarskich tytułów (973), czyli cesarza Bizancjum i cesarza Niemiec.

Słynąca z mądrości i rozwagi Teofana, córka Romanusa II, zostaje żoną Ottona II, aby przypieczętować umowę.

• 973 - 983 r. - Panuje król Otton II, syn Ottona I. Jako pierwszy tytułuje się cesarzem rzymskim.

Początkowo rządzi za niego jego matka Adelajda, która potem usunie się do klasztoru (umrze w 999 r., uznana za świętą). Otton II bezskutecznie próbuje podbić południową Italię (klęska w 982 r.). Umiera w Rawennie.

• 976 r. - Król Niemiec wyznacza Luitpolda (Leopolda) Babenberga na margrabię Marchii Wschodniej.

Jego potomkowie będą rządzić tą częścią Niemiec od roku 994 do 1246. Przywracają chrześcijaństwo, zniszczone przez Madziarów. Budują między innymi kościół św. Ruprechta (XI w.) w Wiedniu, patrona handlu solą, z którego miasto czerpie spore dochody. Powstaje też wielkie opactwo Klosterneuburg (1136) na północ od miasta.

• 983 r. - Umiera Otton II.

W rezultacie wyraźnego osłabienia państwa książęta niemieccy są praktycznie samodzielni w chwili, gdy tron obejmuje małoletni Otton III, syn zmarłego króla.

W dodatku powstanie Słowian wypędza niemieckich najeźdźców z Połabia.

• 983 - 1002 r. - Panuje król Otton III (od 996 r. jako cesarz).

Jego marzeniem jest stworzenie opartego na chrześcijaństwie i tradycji dawnego Rzymu uniwersalnego Świętego Cesarstwa Rzymskiego, na które miałyby się składać równorzędne prowincje: Germania (Niemcy), Italia, Galia (Francja) oraz Slavonia (czyli słowiańszczyzna). Dla realizacji tej idei doprowadza do sławnego zjazdu w polskim Gnieźnie w roku 1000, chcąc przekonać do swej idei Bolesława Chrobrego jako najsilniejszego słowiańskiego księcia.

Papiestwo jest w tym czasie podporządkowane cesarzowi.

• 1002 - 1024 r. - Rządzi Henryk II, syn Ottona III, ostatni król Niemiec i cesarz (od 1014 r.) z dynastii saskiej (umiera bezpotomnie). Rośnie samodzielność feudałów, którzy z niechęcią patrzą na próby umocnienia władzy cesarza. W rezultacie wybiorą potem Konrada z dynastii frankońsko-salickiej.

• 1012 - 1018 r. - Biskup Thietmar pisze kronikę Niemiec, cenne źródło dla przyszłych historyków.

• 1024 - 1039 r. - Konrad II, prawnuk Henryka I, niemiecki król i cesarz od 1027 r.

Prowadzi politykę ekspansji: wyprawa do Italii (1027), najazd na Polskę (1031), przyłączenie Burgundii na wschód od Saony po wymarciu miejscowej dynastii Welfów (ostatnim jest Rudolf III Próżniak Welf, 1032-1034). Walcząc z feudałami, Konrad II popiera rycerstwo jako przeciwwagę dla rodów książęcych. Od 1037 r. prawo do dziedziczenia ziem lennych nadaje rycerstwu italskiemu, a potem również niemieckiemu. Oznacza to jednak dalsze rozdrobnienie Cesarstwa. Wprowadza Krzyż Rzeszy jako symbol Germanów i Niemiec. Jest to zdobiony kamieniami złoty relikwiarz (według tradycji zawiera fragmenty krzyża Jezusa i włóczni św. Maurycego oraz ząb Jana Chrzciciela). Amuletem-relikwią, która ma uprawomocnić cesarską władzę i potęgę jest zaś włócznia św. Maurycego. Cesarz Henryk III doda srebrną blachę, osłaniającą żelazny grot włóczni.

• 1030 r. - Jeszcze jeden najazd Madziarów, którzy oblegają Wiedeń.

• 1039 - 1056 r. - Henryk III, syn Konrada II. Król Niemiec a od 1046 r. cesarz.

Umacnia lenną zależność Czech (1041), narzuca zwierzchnictwo Węgrom (1044-1046) i zdobywa duże wpływy w Polsce. Centralizuje władzę w Niemczech pozostawiając w ręku lenników tylko Saksonię, Dolną Lotaryngię (książę Gozelo w latach 1023-1044, jego syn Gotfryd Brodaty, usunięty w 1047 r., pierwszy z rodu Chatenois Adalbert w latach 1047-1048 i jego brat Gerard do roku 1070) oraz Burgundię. Reszta kraju i hierarchia kościelna są pod jego bezpośrednią kontrolą. Na przykład Bawaria od 1053 r., kiedy usunięto jej władcę Konrada I von Zütphen.

• 1056 - 1106 r. - Henryk IV, syn Henryka III. Od 1084 r. cesarz. Dąży do zdobycia władzy absolutnej, ale jednocześnie zapewnia sobie poparcie niektórych rodów poprzez nadanie im lenna.

W 1070 r. nowym księciem lennym Bawarii zostaje Welf I (do 1077 r. i w latach 1096-1101), syn Kunegundy (siostry Rudolfa III Próżniaka, ostatniego z niemieckiej dynastii Welf) i rycerza Azzona d’Este z Italii. Tak zaczyna się druga dynastia Welf wywodząca się z Italii, lecz używająca nazwy wygasłego niemieckiego rodu. W herbie Welfów znajdują dwa lwy na czterech łapach i jeden stojący pionowo, co jest wyraźnym nawiązaniem do heraldyki niemieckiej.

Ród Hohenstauf (nazwa od zamku Hohenstaufen, w herbie trzy czarne lwy) otrzymuje w lenno Szwabię (1079) i wkrótce zaczyna konkurować z bawarskimi Welfami. Nad środkowym Renem zaś wyodrębnia się Palatynat (Pfalz), czyli obszar zarządzany w imieniu niemieckiego monarchy.

Thimo zostaje hrabią Wettin (1089), co oznacza początek rodu Wettin (w herbie poziome czarno-żółte pasy) i ich posiadłości w Saksonii.

• 1073 - 1075 r. - Rosnąca siła cesarza wywołuje bunt w Saksonii stłumiony dopiero po dwóch latach ciężkich walk.

• 1076 r. - Cesarz i podlegli mu biskupi detronizują papieża Grzegorza VII, na co Grzegorz odpowiada klątwą. Wykorzystują to feudałowie niezadowoleni z silnej władzy cesarza i podnoszą bunt: królem Niemiec ogłaszają Rudolfa von Schwaben (1077-1080). Henryk IV, zagrożony utratą tronu, jedzie do Canossy i przez trzy dni prosi o przebaczenie przed bramą papieskiego zamku, nim je w końcu uzyska 25 I 1077 r. Upokorzony Henryk wraca ostatecznie do Niemiec i pokonuje wrogów (1077-1080), choć ci próbują wybrać następnego króla Hermanna von Salm (1081-1088). W latach 1081-1084 Henryk IV trzykrotnie atakuje Italię, zmuszając w końcu Grzegorza do ucieczki na południe. Cesarstwo staje u szczytu politycznej potęgi. Symbolem siły państwa jest ukoronowany, czarny, dwugłowy orzeł (nawiązanie do Rzymu) czasem przedstawiany z licznymi herbami podległych królestw i księstw.

• 1087 - 1098 r. - Konrad współrządzi ze swoim ojcem Henrykiem IV. Odsunięty od władzy umrze w 1101 r.

• Od XI/XII w. - Rozpowszechniają się srebrne denary znane jako fenigi w formie brakteatów, czyli cienkich monet bitych jednostronnie, na których z drugiej strony pojawia się wklęsły negatyw wypukłego wzoru z drugiej. Fenigi wydają zarówno cesarze jak też władcy niemieckich królestw i księstw.

• XII w. - Babenbergowie rządzą Marchią Wschodnią jako cesarscy wasale.

Luitpold III (1095-1136), Luitpold IV (1136-1141, syn Luitpolda III), Henryk II Jasomirgott (1141-1177, brat Luitpolda IV), Luitpold V (1177-1194, syn Henryka II), Fryderyk I (1194-1198, syn Luitpolda V), Luitpold VI (1198-1230, brat Fryderyka) i Fryderyk II (do 1246 r., syn Luitpolda VI). Doprowadzają do pierwszego rozkwitu Wiednia: w 1137 r. miasto otrzymuje mury obronne, w 1156 r. staje się siedzibą księcia Henryka II (powstaje wiedeński zamek Am Hof). W 1147 r. w Wiedniu zostaje wyświęcona pierwsza romańska katedra św. Stefana. Wiedeń otrzyma prawa miejskie w 1221 r.

• XII w. - Rycerski ród von Veltheim z Harbke wchodzi do historii ze względu na słynny diament oprawiony w złoto.

Według tradycji książę Veltheim otrzymuje ten klejnot od pewnego wędrowca i przez następnych 600 lat amulet zapewnia powodzenie członkom rodu. Nieszczęście zdarza się w XVIII w., kiedy diament i tworzące oprawę złoto zostają rozdzielone: stary ród wymiera wtedy w dość tragicznych okolicznościach, co zostało powszechnie zinterpretowane jako kara nadnaturalnych mocy za zniszczenie amuletu.

• 1106 - 1125 r. - Henryk V, syn Henryka IV, niemiecki król i cesarz (od 1111 r.).

Niemcy są największą siłą polityczną Europy. Panują nad wielkim terytorium od Prowansji i Niderlandów do Marchii Wschodniej, Czech i Pomorza. Na południu obejmują dwa królestwa Italii i Sycylii wraz z wyspami Korsyką i Sardynią. Ze śmiercią Henryka kończy się dynastia frankońsko-salicka.

• 1106 r. - Pierwszy przywilej dla handlarzy ryb w Wormacji. Zaczyna się rozwój kupiectwa, mieszczaństwa i miast zapowiadający powstanie stosunków kapitalistycznych.

• 1122 r. - Mimo formalnej przewagi cesarza, papież Kalikst II narzuca Niemcom umowę o podziale władzy. Konkordat (umowa z papiestwem) podpisany w Wormacji przewiduje uniezależnienie wyboru papieży i biskupów (inwestytura) od woli cesarza, którego rolą ma być tylko potwierdzenie dokonanego wyboru poprzez nadanie duchowieństwu lennych dóbr.

• 1123 - 1156 r. - Konrad Wielki, hrabia Wettin. Jako margrabia Miśni (1123) buduje polityczną potęgę Wettinów.

• 1125 - 1137 r. - Lotar III (II) z Saksonii jest królem Niemiec, a od 1133 r. cesarzem.

Jego władzę ograniczają potężni wasale z rodu Hohenstauf ze Szwabii i Frankonii oraz Welf w Bawarii (do 1138 r.). Przewagę w Niemczech uzyskują Welfowie, kiedy w 1127 r. Gertruda, córka cesarza, wychodzi za mąż za księcia Bawarii Henryka Pysznego Welfa. Wtedy Henryk otrzymuje dodatkowo Saksonię. Zaniepokojeni tym książęta po bezpotomnej śmierci Lotara wybierają cesarzem Konrada Hohenstaufa, a Henryk zostaje usunięty z Saksonii (1138).

• 1137 - 1152 r. - Cesarz Konrad III (po matce wnuk Henryka IV).

Po śmierci Henryka Pysznego (1139) pozbawia dziedzictwa w Bawarii jego małoletniego syna Henryka Lwa, pozostawiając mu Saksonię. Cesarz bierze udział w wyprawie krzyżowej, lecz nie potrafi zahamować tendencji do podzielenia się Niemiec. Powstaje szereg nowych centrów gospodarczych i politycznych. Na przykład w Bawarii na szlaku handlowym z Augsburga do Salzburga osada pamiętająca czasy rzymskie przekształca się w miasto Monachium (München - od niemieckiego Mönch - mnich). Prawa miejskie nada mu Henryk Lew w 1158 r., a w 1504 Monachium zostanie stolicą Bawarii. W XII i XIII w. bogacący się mieszczanie umacniają swoją pozycję: samorządy miejskie, cechy rzemieślnicze i gildie kupieckie strzegące dochodów ich członków. Za to chłopi tracą prawa; na przykład w 1152 r. zostaje wydany zakaz noszenia przez nich włóczni, a w XIII w. zakaz przyjmowania chłopów do stanu rycerskiego.

Wkrótce niemieckie wzorce organizacji życia miejskiego (prawa miejskie) przenikną do miast Czech i Polski.

• 1147 r. - Henryk Lew Welf bezskutecznie próbuje podbić słowiańskich Obodrytów na wschodzie.

• Ok. 1150 r. - W rozdrobnionych Niemczech upowszechnia się zwyczaj noszenia dziedzicznego nazwiska rodowego jako wyznacznika tożsamości i dziedzicznego prawa do rządzenia danym rejonem.

• Druga połowa XII w. - Początek niemieckiego osadnictwa w rejonie ujścia Dźwiny. W ciągu XIII w. powstanie tam niemieckie państwo zakonne (Inflanty).

• 1152 - 1190 r. - Panuje cesarz Fryderyk I Barbarossa (Rudobrody) Hohenstauf, bratanek Konrada III.

Zwraca Bawarię Welfom i umacnia swoją pozycję. Dąży do opanowania północnej Italii rozbitej na małe państewka. Wraz ze swym doradcą, arcybiskupem Rainaldem z Dassel (umrze w 1167 r.), głosi zasadę zwierzchnictwa cesarza nad papiestwem, co wywołuje zażarty i groźny w skutkach spór z Rzymem.

• 1158 - 1167 r. - Cesarz wkracza do Italii, zdobywa Mediolan i narzuca Lombardii swoją władzę (1158). W odpowiedzi miasta lombardzkie i papiestwo zawiązują antyniemiecką ligę (1162), a Mediolan znowu staje na jej czele. Wtedy Fryderyk I Barbarossa po raz drugi maszeruje z wojskiem za Alpy (1167). Papież ucieka z Rzymu, ale Fryderykowi nie udaje się ukarać zbuntowanych miast lombardzkich, ponieważ epidemia dżumy dziesiątkuje jego armię i musi wrócić do Niemiec.

• 1157 - 1181 r. - Margrabiowie rozszerzają swoje terytoria na wschodzie kosztem ziem słowiańskich.

Władca Obodrytów Przybysław (1160-1178), syn Niklota, uznaje zwierzchnictwo Niemiec, a w 1170 r. powstaje tu Księstwo Meklemburskie (Mecklenburg), zamieszkane przez Słowian i Niemców. Rządzi w nim dynastia meklemburska Przybysława, którą kontynuuje potem jego syn książę Henryk Borwin (1178-1227).

Henryk Lew zajmuje Lubekę (Lübeck) - handlowy port nad Bałtykiem, dawny słowiański gród Liubice. W ciągu kilkudziesięciu lat Lubeka stanie się głównym portem na szlakach handlowych przez Bałtyk.

Margrabia Marchii Północnej Albrecht Niedźwiedź prowadzi podbój Wieletów zakończony ok. 1170 r. Słowiański gród Brenna przekształca w miasto Brandenburg, które staje się stolicą Marchii Północnej (Brandenburskiej). Również ujście Odry dostaje się pod coraz silniejszy wpływ Niemiec, a książę pomorski, aby uniknąć najazdu Sasów, uznaje się za wasala Niemiec w 1181 r.

Na północy zaś ród Schauenburg panuje w hrabstwie Holsztyn (Holstein).

• 1161 r. - Lubeka uzyskuje ochronę prawną dla swoich kupców na Gotlandii: Visby staje się ośrodkiem lubeckiego handlu na Bałtyku. W 1191/1192 r. Lubeka otrzymuje prawo do budowy kupieckiego pałacu oraz Kościoła św. Piotra w Nowogrodzie.

W ten sposób Lubeka zakłada związek kupców niemieckich, przyszłą Hanzę. Związek opanowuje główne szlaki handlowe łączące Lubekę, Gotlandię, Nowogród Wielki i Gdańsk, norweskie Oslo a na zachodzie Hamburg, Bremen i Brügge we Flandrii.

• 1174 - 1177 r. - Trzecia wyprawa cesarza do Italii. Ponosi klęskę pod Legnano koło Mediolanu (1176) i rok później musi w Wenecji zawrzeć niezbyt korzystny pokój. Miasta zachowują samodzielność, formalnie uznając cesarskie zwierzchnictwo. Państwo Kościelne jest w pełni niezależne. Fryderyk pospiesznie wraca do Niemiec w 1178 r., gdzie narasta opozycja książąt zagrażająca jego władzy.

• 1178 - 1180 r. - Wojna cesarza Fryderyka I Barbarossy z potężnym Henrykiem Lwem. Fryderyk zwycięża i pozbawia Henryka jego posiadłości. Jednak potem przywraca go do łask, aby nie zrażać do siebie zwolenników Henryka inadaje mu w lenno Księstwo Brunszwickie (Braunschweig), dotąd część Saksonii.

• 1180 r. - Cesarz nadaje Bernardowi (1180-1212, syn Albrechta Niedźwiedzia) księstwo Saksonii. Potomkowie Bernarda będą nim rządzić do śmierci Albrechta III (1419-1422).

Ottona I, hrabiego Wittelsbachu, cesarz mianuje księciem Bawarii (1180-1183), która pozostanie w ręku Wittelsbachów aż do 1918 r.

Odtąd herb Wittelsbachów jest zarazem herbem Bawarii. Tarcza herbowa zawiera cztery pola: na dwóch stoi lew uniesiony na tylne łapy, a dwa inne zajmuje ukośna biało-niebieska lub biało-zielona krata.

• 1186 r. - Henryk, syn Fryderyka Barbarossy i jego koregent (monarcha współrządzący) od 1169 r., żeni się z Konstancją, która jest następczynią tronu Królestwa Sycylii.

Dzięki temu Hohenstaufowie stają się również władcami południowej Italii. Przesuwa to środek ciężkości ich polityki na Italię, co jest tym bardziej zrozumiałe, że zdominowanie całej Italii oznaczałoby władzę nad centrum dawnego imperium rzymskiego (czynnik propagandowy i symboliczny), papieżem oraz Kościołem.

• 1190 - 1197 r. - Henryk VI, syn Fryderyka (od 1191 r. jako cesarz). Boryka się z tendencjami odśrodkowymi w Niemczech oraz z antyniemieckimi buntami w południowej Italii.

• 1192 - 1200 r. - Fryderyk, hrabia Zollern i burgrabia Norymbergi (Nürnberg) zaczyna dynastię Hohenzollernów.

• 1193 - 1280 r. - Albert Wielki, katolicki teolog. W latach 1245-1248 wykłada w Paryżu a potem w Kolonii.

Jest pierwszym europejskim filozofem przyrody i mineralogiem, znawcą Arystotelesa, twórcą eksperymentalnego podejścia do poznania. Odnotowuje schwytanie dwóch włochatych, dzikich ludzi lub istot człekokształtnych.

• 1191 r. - Książę Berthold V von Zähringen zakłada osadę (później miasto) na północnych stokach Alp nad rzeką Aare. Nadaje mu nazwę Berno od niedźwiedzia (po niemiecku Bär), którego według legendy zabił akurat w tym miejscu. Na pamiątkę tego wydarzenia w herbie miasta jest niedźwiedź.

• XII/XIII w. - Osłabienie Niemiec po śmierci Henryka VI. Jego trzyletni syn Fryderyk zostaje ogłoszony królem Sycylii, ale realną władzę obejmuje papież Innocenty III jako regent.

Natomiast w Niemczech Otton IV Brunszwicki, syn Henryka Lwa jako jedyny z Welfów zostaje wybrany królem Niemiec (1198-1215, cesarz od 1209 r.). Welfowie mają dziedziczną władzę tylko w Saksonii. Potem odłamy rodu rządzą różnymi częściami Niemiec, najdłużej utrzymując się w Hanowerze (do 1866 r.) i Brunszwiku (do 1884 r.). Od 1714 r. linia hanowerska panuje w Wielkiej Brytanii. Hanowerscy Welfowie na krótko odzyskają potem władzę nad Brunszwikiem (1913-1918).

Konkurencyjnym cesarzem zostaje Filip Szwabski (Philipp von Schwaben, 1198-1208, brat Henryka VI), a walki między zwolennikami cesarzy pozwalają papieżowi mieszać się w sprawy Niemiec.

W tym okresie powstaje epos Pieśń o Nibelungach.

• Pierwsza połowa XIII w. - Kupiecki związek z centrum w Lubece (Hanza) staje się jedną z głównych potęg północnej Europy. Panuje nad Gotlandią z centrum w Visby, co zapewnia dominację na Bałtyku.

W pierwszej połowie XIII w. ekonomiczne i polityczne wpływy Lubeki rozciągają się na całe południowe wybrzeże Bałtyku. Na bazie starszych zwykle słowiańskich osad powstają tam miasta oparte na prawie niemieckim a zwłaszcza lubeckim: Rostok (1218), Gdańsk (1225-1263), Wismar (1229), Stralsund (1234), Szczecin (1237), Elbląg (1237), Greifswald (1241-1249), Królewiec (1255), Kołobrzeg (1259).

Niemieccy osadnicy na południowych i południowo-wschodnich wybrzeżach Bałtyku przynoszą tam zachodnie wzorce ekonomiczne, społeczne i kulturowe, stopniowo zyskując status klasy wyższej. W ciągu następnych kilkuset lat ze zmieszania Bałtów i przybyszy z Niemiec ukształtuje się jednostka etniczna znana jako Niemcy bałtyccy. Aż do połowy XX w. niemieckojęzyczni mieszkańcy Prus Wschodnich, Inflant i Kurlandii a potem Łotwy, Estonii i nadbałtyckiej Rosji będą grupą dominującą pod względem kulturowym i ekonomicznym.

• 1212 - 1250 r. - Dzięki poparciu papieża i Francji władzę w Niemczech zdobywa syn Henryka VI, Fryderyk II Hohenstauf, król Sycylii i wasal papieża. Utrwala się przewaga papiestwa nad cesarstwem.

Fryderyk II walczy z Ottonem IV. Tłumi bunty sycylijskich feudałów i tworzy tam monarchię. Obiecuje zorganizować krucjatę a kiedy zniecierpliwiony zwłoką papież rzuca na niego klątwę, rusza do Palestyny (1228-1229). Układami odzyskuje Jerozolimę i koronuje się na króla jerozolimskiego.

• 1216 r. - Stare centrum handlowe w Lipsku (Leipzig) w Saksonii otrzymuje prawa miejskie. Lipsk zyskuje na znaczeniu. W XV w. funkcjonuje tam już giełda, a w XVIII-XIX w. jarmarki organizowane dwukrotnie w ciągu roku przekształcają się w popularne targi międzynarodowe.

W całych Niemczech rośnie rola mieszczaństwa bogacącego się na handlu. Dzięki temu miasta zyskują coraz większą swobodę (prawa miejskie), a zewnętrznym wyrazem ich potęgi są mury obronne i duże, piękne ratusze (Trier ok. 1200, Kolonia - 1220-1230), czyli siedziby władz miejskich oraz miejsca przechowywania archiwów.

• 1220 r. - Fryderyk II Hohenstauf zostaje koronowany na cesarza. Koregentem do 1235 r. jest jego syn Henryk, a w 1237 r. drugi syn Konrad (przyszły Konrad IV).

• 1226 r. - Konrad, polski książę Mazowsza, sprowadza do Ziemi Chełmińskiej na Pomorzu rycerski Zakon Niemiecki Najświętszej Marii Panny (Deutscher Orden), żeby podbił i schrystianizował Prusów.

Zakon powstał w latach 1190-1198 w Palestynie, a w roku 1222 został zaproszony na Śląsk przez księcia Henryka I Brodatego, aby rozwijał nowe technologie i wydajne metody gospodarowania.

W 1252 r. Zakon Niemiecki Najświętszej Marii Panny buduje zamek Memelburg w ujściu Dangi do Zalewu Kurońskiego, a dwa lata później powstaje miasto Memel (Kłajpeda), ważny port i baza dla dalszej ekspansji do Litwy.

W 1254 r. odbywa się wspólna niemiecko-czeska krucjata przeciw Prusom. Wkrótce potem powstanie tam osada na cześć czeskiego króla nazwana Königsberg (Królewiec). W latach 1308-1309 polskie Pomorze Gdańskie zostanie opanowane przez Brandenburgię, ale wkrótce wyprze ją stąd Zakon Niemiecki i włączy te ziemie do własnego, coraz silniejszego państwa. Rycerski zakon utrzyma Gdańsk mimo wojny z Polską w latach 1327-1332. Ostatecznie, zgodnie z pokojową umową podpisaną w 1343 r., Polacy zrzekają się Pomorza na rzecz Zakonu Niemieckiego. Zakonnicy tymczasem podbijają i wyniszczają Prusów lub nawracają ich na katolicyzm. Sprowadzają do Prus niemieckich osadników i atakują litewską Żmudź.

Od ok. 1274 r. nad Nogatem w delcie Wisły powstaje największa w Europie ceglana twierdza Marienburg (po niemiecku Zamek Marii) przez Polaków zwana potem Malborkiem. W 1309 r. wielki mistrz Zakonu Najświętszej Marii Panny przenosi się z Wenecji do Marienburga.

Po roku 1308 na wysepce przed ujściem Wisły Zakon buduje pierwsze stałe umocnienia. To jest początek twierdzy Wisłoujście strzegącej dostępu do Wisły i Gdańska.

• Od 1227 r. - Meklemburgią rządzą zniemczeni potomkowie Henryka Borwina: Jan I (1227-1264, wnuk Henryka), Albrecht I (1264-1265, syn Jana I), Jan II (1264-1299, syn Jana I), Henryk I Pielgrzym (1264-1302, syn Jana I), Henryk II Lew (1302-1329, syn Henryka I).

• 1232 - 1237 r. - Fryderyk II Hohenstauf zbrojnie opanowuje środkową Italię oraz Rzym i pokonuje armię Ligi Lombardzkiej (1237).

• 1241 - 1265 r. - Ulryk I Założyciel rządzi Wirtembergią (Württemberg) jako hrabia. Rozpoczyna lokalną dynastię, która przetrwa aż do 1918 r.

• Ok. 1244 r. - Na terenach słowiańskiego plemienia Szprewian Niemcy zakładają gród Berlin.

• 1245 - 1250 r. - Papież obawiający się uszczuplenia swojej władzy przez zbyt silnego cesarza ucieka do Francji, gdzie ogłasza detronizację Fryderyka II Hohenstaufa i rzuca na niego klątwę (1245). Nowym władcą Niemiec zostaje wybrany Henryk Raspe z Turyngii (1246-1247), a potem Wilhelm Holenderski (1247-1256).

Wybucha walka Welfów z rządzącymi Hohenstaufami, która w końcu doprowadzi do upadku dynastii Hohenstaufów. Cesarz Fryderyk II Hohenstauf umiera podczas wojny (1250), a Niemcy tracą Sycylię i wpływy w Italii.

Niezależnie od ostrych walk dynastycznych wschodni margrabiowie kontynuują politykę podbojów i zagarniają polską Ziemię Lubuską na wschód od Odry.

• 1246 r. - Podczas węgierskiego najazdu dochodzi do tragicznej bitwy pod Leithą, w której ginie Fryderyk II Waleczny, ostatni z Babenbergów rządzących Marchią Wschodnią (Österreich). Czescy Przemyślidzi natychmiast wykorzystują bezpotomną śmierć Fryderyka II i jeszcze w tym samym roku zajmują Wiedeń oraz cały kraj nad Dunajem. Stają się w ten sposób najpotężniejszym rodem Cesarstwa i myślą nawet o zdobyciu cesarskiego tronu.

• 1250 - 1254 r. - Panuje Konrad IV Hohenstauf, syn Fryderyka II. Walczy z silną opozycją w kraju podzielonym na wiele księstw oraz z pretendentami do tronu często popieranymi przez papiestwo.

Hanza staje się potęgą polityczną i militarną w trójkącie Morze Północne (Hamburg, Bremen, Lubeka) - Bałtyk (Visby, Tallinn, Ryga, Gdańsk, Szczecin) - Westfalia (Kolonia). Z czasem obejmuje też Toruń, Kraków, Wrocław, Nijmegen i ponad 70 innych ośrodków. Pięć głównych biur związku znajduje się w Brügge (szlak do Wenecji), Nowogrodzie (Peterhof od 1229 r.), Londynie (Steelyard od 1237 r.), norweskim Bergen (1343) i w Falsterbo w Skanii, słynnym rynku śledzi. Przedstawiciele miast co pewien czas zjeżdżają się na obrady zwane Hansetage.

• 1254 - 1273 r. - Walki stronnictw o władzę i polityczne wpływy papiestwa rozbijają kraj.

Królami Niemiec są wybierani tak egzotyczni władcy jak Alfons X z Kastylii (1257-1275) i Richard z Kornwalii (1257-1272), ale żaden z nich nie potrafi powstrzymać rozprzężenia.

Rośnie więc samodzielność dzielnic niemieckich rządzonych przez lokalne dynastie. Do najsilniejszych wasalnych rodów należą Luksemburgowie z Niderlandów, Habsburgowie z Alp i czescy Przemyślidzi.

Rośnie znaczenie rodu Wittelsbachów rządzącego Bawarią. Wittelsbachowie tworzą nową jednostkę administracyjno-polityczną nad Renem pod nazwą Palatynat Dolny, a w 1266 r. Palatynat Górny, aby w końcu po zakupieniu Heidelberga (1288) uczynić z niego stolicę całego Palatynatu.

Saksońscy Wettinowie (Henryk Dostojny, 1221-1288) opanowują Turyngię (1249).

Szereg niemieckich miast cieszy się dużą samodzielnością, jak na przykład Zurych od 1228 r.

• Od połowy XIII w. - Upowszechnia się kodeks praw Speculum Saxonum (Zwierciadło saksońskie) stosowany w Niemczech, a do XVI/XVII w. także na Śląsku, w Czechach i Polsce pod nazwą prawa magdeburskiego.

Obok prawa saksońskiego funkcjonuje szereg lokalnych kodeksów prawnych (najważniejsze to frankoński i szwabski) określanych zbiorowym pojęciem Landrecht (prawo ziemskie), a przeciwstawiane Libri Feudorum (prawo lenne) i Stadtrecht (prawo miejskie) określane jako Weichbild. Miasta są budowane według regularnego planu z placem targowym (rynkiem) i ratuszem w centrum. W ratuszu mieszczą władze miejskie oraz ewentualnie sąd i więzienie, a niektóre miasta mają też własnego kata. Rzemieślnicy i kupcy są zorganizowani w cechy, czyli zawodowe gildie, które ograniczają konkurencję z zewnątrz, regulują ceny i jakość usług. Bogate miasta zyskują prawo składu (chcąc handlować, kupcy muszą zatrzymać się w mieście), a czasem nawet możliwość bicia własnej monety.

Cechą prawa tej epoki jest okrucieństwo: wydobywanie zeznań poprzez tortury, pospolita kara to obcięcie ręki, łamanie i kruszenie kości lub inne okaleczenie, bicie i śmierć, często przez spalenie na stosie (na przykład za homoseksualizm i bluźnierstwo). Paradoksalnie, nawet osoba uniewinniona po przejściu śledztwa z torturami jest zwykle kaleką.

• 1264 r. - Przedstawiciele Lubeki, Wismaru i Rostoku decydują, że Hansetage, czyli zjazdy reprezentantów poszczególnych miast mają wspólnie decydować o działaniach Hanzy jako związku kupieckiego, aby regulować prawo połowu ryb, przewozu towarów i handlu. W 1282 r. pojawia się nazwa Hanzy niemieckiej jako Deutsche Hanse lub Mercatores de Hansa Almanie.

W latach 1293-1295 najwyższy sąd dla wschodniej części Hanzy przenosi się z Visby na Gotlandii do Lubeki, co jest wyrazem postępującej centralizacji struktur zarządzania w rękach władz miejskich. W 1298 r. zaś oficjalnie zakazuje się używania pieczęci związku kupieckiego na Gotlandii, a wszelkie umowy mają być odtąd sygnowane przy pomocy pieczęci poszczególnych miast.

• 1268 r. - Umiera Konradyn, ostatni książę Szwabii z dynastii Hohenstauf i król Jerozolimy. Jego ziemie zostaną potem podzielone między kilka rodów.

• 1273 - 1291 r. - Rudolf I von Habsburg jest królem Niemiec, lecz nie koronuje się na cesarza. Próbuje odbudować jedność państwa i zaprowadzić spokój, rezygnując jednak z typowego dla Hohenstaufów dążenia do zdominowania Europy. W 1278 r. w bitwie pod Dürnkrut (Suche Kruty) pokonuje zagrażających jego pozycji czeskich Przemyślidów i odbiera im Marchię Wschodnią, czyli Austrię (Österreich), która w 1282 r. stanie się rodową posiadłością Habsburgów. W 1288 r. tłumi bunt mieszczan w Wiedniu.

Tymczasem ród Tirol jednoczy ziemie alpejskie (Tyrol) z centrum w Innsbrucku (w 1363 r. przejmą je Habsburgowie).

• 1291 - 1315 r. - Niemieckie prowincje alpejskie (kantony leśne Schwyz, Uri i Unterwalden) walczą z Habsburgami o samodzielność, aby w końcu oderwać się od Cesarstwa i utworzyć Związek Szwajcarski.

• 1292 - 1298 r. - Królem Niemiec jest Adolf von Nassau.

• Od 1298 r. - Panuje król Niemiec Albrecht I Habsburg (1298-1308), syn Rudolfa.

Próbuje osłabiać feudałów i popiera mieszczaństwo, aby umocnić pozycję swego rodu. Wywołuje to niechęć książąt, którzy po jego śmierci wybierają Henryka VII z Luksemburga (1308-1313), od 1312 r. jako cesarza. Mimo to Habsburgowie nadal pozostają niezaprzeczalnie największą potęgą na wschodzie Niemiec, a dwugłowy czarny orzeł, który jest rodowym herbem Habsburgów, staje się stopniowo godłem wschodnich Niemiec.

• XIV w. - Rozkwit Hanzy (zwłaszcza po 1370 r.) z centrum w Lubece.

W 1358 r. wspólnota kupiecka po raz pierwszy oficjalnie nazywa siebie miastami niemieckiej Hanzy, co w języku dolnoniemieckim zostaje zapisane jako „steden van der dudeschen hense”.

Do związku należy 130-160 miast głównie niemieckich, choć w istocie jest to organizacja międzynarodowa, której faktorie i wpływy rozciągają się od Londynu, Brügge, Bremen i Hamburga po Kalmar, Visby, Gdańsk, Rygę, Rewel (Tallinn), Abo i Nowogród Wielki oraz od Trondheim i Bergen po Erfurt, Wrocław i Kraków.

Hanzeatyckie jednomasztowe kogi pływają do wszystkich portów północnej Europy. Pod koniec XIV w. zaś ustąpią zwrotniejszemu holkowi wyposażonemu zwykle w trzy maszty. Przewożą początkowo głównie ryby, zwłaszcza bałtyckie śledzie i dorsze, lecz potem także tkaniny i wyroby jubilerskie, skóry, dziegieć i smołę drzewną ze wschodniej Europy, metale i wyroby rzemiosła.

• XIV w. - Intensywny rozwój gospodarczy zaznacza się w Nadrenii, gdzie rośnie wydobycie węgla kamiennego, używanego jako opał oraz przez kowali już od XII w. (wzmianka w kronikach klasztoru Klosterroda w księstwie Limburg w roku 1113). Węgiel jest jednak mniej lubiany niż tradycyjne drewno, a nawet bywa uznawany za szkodliwy.

• 1314 - 1347 r. - W Niemczech panuje król Ludwik IV Bawarski z dynastii Wittelsbach.

W 1322 r. pokonuje swego konkurenta Fryderyka Pięknego Habsburga (1314-1330) i w 1328 r. zostaje cesarzem. Zwalcza wpływy Jana XXII dążącego do zdominowania Niemiec. Wittelsbachowie rządzą w Brandenburgii (od 1320 r.), Dolnej Bawarii, Tyrolu i części Niderlandów. W 1329 r. tworzą księstwo Palatynat Reński (Pfalz) ze stolicą w Heidelbergu. Synowie Henryka II Lwa zapoczątkowują dwie główne linie dynastii meklemburskiej: w Stargardzie od 1352 r. Jan I (1329-1392 w Meklemburgii) oraz w Schwerinie od 1358 r. Albrecht II Wielki (1329-1379). Sto lat później Stargard przyłączy się do Schwerinu po bezpotomnej śmierci Ulryka II (1466-1471) z linii stargardzkiej.

• 1330 r. - Frankfurt nad Menem otrzymuje od cesarza prawo organizowania dorocznych wiosennych targów. Stanie się to podstawą ekonomicznego rozwoju miasta.

• Od 1340 r. - W Luksemburgu odbywają się doroczne festyny dobroczynne pomyślane jako pomoc dla ubogich.

• 1346 - 1378 r. - Panuje król Niemiec (od 1355 r. jest cesarzem) Karol IV Luksemburg. W 1373 r. zapewnia swemu rodowi panowanie nad Brandenburgią. Władca dba też o symbol swojej potęgi - włócznię św. Maurycego, którą każe ozdobić złotą blachą i umieszcza we wspaniałym kościele w czeskim mieście Karlstein (Karšltejn). W początkach XV w. relikwia zostanie sprzedana Norymberdze, która będzie miała spore dochody z przybywających pielgrzymów. Włócznia pozostanie w Norymberdze aż do roku 1796.

Za jego władzy Niemcy padają ofiarą strasznej, ogólnoeuropejskiej epidemii znanej jako Czarna Śmierć zidentyfikowanej jako dżuma. Co ciekawe, Czarna Śmierć zabijając większość ludzi słabych i chorych niemal całkowicie likwiduje w Europie trąd.

Z epidemiami dżumy wiąże się szczura jako zwierzę odpowiedzialne za przenoszenie tej choroby. Z tych czasów pochodzi legenda o pladze szczurów, jaka dotknęła miasto Hemelin w północnych Niemczech. Natrętne gryzonie wyprowadził z miasta tajemniczy człowiek grający na czarodziejskim flecie (fujarce). Kiedy jednak mieszkańcy nie wywiązali się z umowy i nie zapłacili za wykonaną pracę, grajek oczarował muzyką dzieci i, podobnie jak szczury, wyprowadził je z Hemelin na zawsze. Motyw zaczarowanego fletu kilkakrotnie pojawi się potem w muzyce i literaturze.

• 1354 r. - Luksemburg (Lützelburg) przekształca się w księstwo w obrębie Niemiec. W XIV-XV w., kiedy władcy z dynastii Luksemburgów kilkakrotnie są cesarzami Niemiec, ich rodowy herb, tarcza z lwem stojącym na dwóch łapach, upowszechnia się w Niderlandach, Niemczech i Czechach.

• 1356 r. - Cesarz Karol IV wydaje Złotą Bullę, określającą sposób wybierania królów Niemiec i cesarzy. Wyznacza siedmiu elektorów, czyli monarchów Rzeszy Niemieckiej, mających prawo wybierać cesarza, a określanych nazwą Kurfürst. Są to król Czech, władca Palatynatu Reńskiego, książę Saksonii, margrabia Brandenburgii, arcybiskup Moguncji, arcybiskup Kolonii i arcybiskup Trewiru.

Elektorzy są samodzielnymi władcami. Samodzielni są także panowie Badenii (wyodrębniona zachodnia część Szwabii, od 1112 r. margrabstwo Baden, podzielone w XVI w. i ponownie zjednoczone w 1771 r.) na prawym brzegu Renu, a od 1247 r. landgrafowie Hesji (Hessen z centrum w Kassel i Darmstadt) uniezależnieni od Frankonii.

Karol IV rozwija gospodarkę i popiera życie kulturalne. Zakłada na przykład osadę Karlsbad koło źródeł mineralnych w zachodnich Czechach, która przekształci się potem w uzdrowisko znane na całym świecie.

Rzesza Niemiecka przekształca się w luźną federację, którą formalnie mają zarządzać królowie i kolejni cesarze: Wenzel lub Wacław z Luksemburga (1378-1400, syn Karola IV), Ruprecht Wittelsbach z Palatynatu (1400-1410), Jobst lub Jodok z Moraw (1410-1411, bratanek Karola IV).

• 1365 r. - Habsburgowie zakładają w Wiedniu najstarszy niemiecki uniwersytet.

Wcześniej, w 1359 r., książę Rudolf IV (panuje 1358-1365) rozpoczął budowę gotyckiej katedry św. Stefana, jednej z najpiękniejszych w Niemczech i symbolu Wiednia. Budowniczy wiedeńskiej katedry Hans Puchsbaum jest podobno w zmowie z diabłem, bo rzekomo tylko tak można wyjaśnić jego mistrzostwo. Spadł jednak z dużej wysokości, ponieważ, jak chce legenda, wymówił imię Boga. Dlatego katedra ma tylko jedną wieżę, a północna pozostała niedokończona.

Rudolf IV słynie z nadmiernie rozbudowanej szczęki i wysuniętej dolnej wargi. Warga habsburska stanie się potem cechą charakterystyczną dla tego rodu.

• 1382 r. - Monarchia burgundzka odbiera Niemcom Burgundię na wschód od Saony, zwaną potem Franche-Comté.

• 1386 r. - Hrabiowie Holsztynu (Holstein) z rodu Schauenburg zajmują Szlezwik (Schleswig) i rządzą do wygaśnięcia dynastii w roku 1459. Potem władzę nad księstwem przejmie ród Oldenburg (1460-1864) panujący w Danii.

• 1396 r. - Po bezkrwawym powstaniu w Kolonii cechy rzemieślnicze zdobywają udział w rządzeniu miastem.

• XIV/XV w. - Rządzący Bawarią Wittelsbachowie stają się jednym z najważniejszych niemieckich rodów. Widomym znakiem ich siły jest nowa, reprezentacyjna siedziba władców na północ od centrum Monachium (przyszła Rezydencja).

• XV w. - Kopalnie miedzi koło Mansfeld są jednymi z największych w Europie.

• 1401 r. - W Hamburgu zostają ścięci Klaus Störtebeker i Godeke Michels, oraz ich 150 podwładnych. Słynęli jako Likedeeler lub Bracia Witalijscy, czyli piraci działający na Bałtyku, a od roku 1398 na Morzu Północnym.

• 1409 - 1411 r. - Wojna Zakonu Niemieckiego z Polską i Litwą o Żmudź. Zakonna armia, mimo wsparcia rycerstwa z połowy Europy (wojna to krucjata, ponieważ Żmudź jest pogańska, a nie do końca schrystianizowaną Litwę wspierają pogańscy Tatarzy), ponosi klęskę w bitwie z liczniejszymi oddziałami polsko-litewsko-tatarskimi pod Grunwaldem (w innym ujęciu pod Tannenbergiem). Zwycięzcy planowo pustoszą ziemie zakonne i mordują ludność, aby złamać siłę niezwyciężonego dotąd zakonu. Mimo oblężenia nie potrafią jednak zdobyć potężnie ufortyfikowanego Malborka, którego obroną kieruje energiczny komtur (zakonny dowódca) Heinrich von Plauen. Zwłaszcza że wśród oblegających wybucha epidemia czerwonki.

Ostatecznie Jagiełło wycofuje się, ale Żmudź wraca pod władzę Litwy.

• 1410 - 1437 r. - Zygmunt z Luksemburga (syn Karola IV) jest królem Niemiec.

Od 1387 r. panuje na Węgrzech, a od 1436 r. w Czechach. W 1433 r. zostaje koronowany na cesarza.

W 1411 r., nadaje podległą sobie Brandenburgię namiestnikowi Fryderykowi VI (w Brandenburgii jako Fryderyk I, 1397-1440) z rodu Hohenzollern zaczynając karierę tej dynastii. Już w 1415 r. Hohenzollernowie zyskują tytuł elektorów Brandenburgii, czyli zdobywają prawo wyboru cesarza iuniezależniają się od Luksemburgów.

Rośnie też znaczenie Wettinów, którzy zdobywają przywileje elektorów w 1423 r. (Fryderyk Kłótnik, 1381-1428) i nazwą Saksonia (Sachsen) obejmują całość swoich posiadłości. Ich stolicą jest Wittenberga.

Niemcy są centrum Europy w sensie geograficznym i ekonomicznym. Mają 20 milionów mieszkańców i mimo rozbicia oddziałują na sąsiadów: ich wpływy sięgają od Inflant i Czech do Niderlandów i północnej Italii.

• Od 1412 r. - Władze Hanzy podejmują działania mające zablokować żeglugę i handel kupców niehanzeatyckich, ponieważ coraz silniejsza jest konkurencja ze strony kupców niderlandzkich oraz skandynawskich. Poza tym postępująca centralizacja państw wokół Bałtyku ogranicza wpływy Hanzy. Nie pomagają nawet wydawane przez wspólnotę kupców oficjalne zakazy pływania po Bałtyku bez zezwolenia Hanzy. Jeszcze w 1537 r. podczas rokowań z władzami Szwecji Hanza będzie się powoływać na swoje tradycyjne prawa do dominacji na Bałtyku. Jednak Hanza nie ma już realnej siły i musi pogodzić się ze stopniową utratą wpływów.

• 1437 r. - Po śmierci cesarza Zygmunta królem zostaje Albrecht II Habsburg (do 1439 r., praprawnuk Albrechta I), który zaczyna habsburską dynastię najwyższych władców Niemiec, a stolicą Niemiec czyni Wiedeń. Po nim panuje Fryderyk III (1440-1493), od 1453 r. jako cesarz. Habsburgowie rządzą tylko w dziedzicznej Marchii Wschodniej (Austria, Karyntia, Tyrol, część Szwabii). Reszta Rzeszy to samodzielne państwa lub tereny pod kontrolą innych krajów, jak Prusy zależne od Polski czy Szlezwik przyłączony do Danii. Czechy i Szwajcaria całkowicie odrywają się od osłabionego Cesarstwa.

Z drugiej strony Habsburgowie prowadzą swoistą politykę małżeńską, która polega na nabywaniu i utrzymywaniu w swoich rękach poszczególnych terytoriów poprzez odpowiednie koligacje. Aby jednak zapobiec stratom podczas takich politycznych małżeństw, bardzo często małżonkami zostają osoby blisko ze sobą spokrewnione reprezentujące różne gałęzie rodu Habsburgów. W praktyce dochodzi wręcz do kazirodztwa, kiedy książęta poślubiają swoje bratanice lub siostrzenice.

W rezultacie bardzo szybko, bo już w XV w. mówi się o dziedzicznym obciążeniu Habsburgów, przy czym nadmiernie rozbudowana, brzydka szczęka jest tu najmniejszym problemem; członkowie dumnego rodu często okazują się chorowici, słabi i wykazują obniżoną płodność. Są to typowe objawy endogamii, czyli krzyżowania krewnych.

• 1441 r. - Luksemburg (Lützelburg) zostaje sprzedany Burgundii, a potem włączony do habsburskich Niderlandów. Miasto słynie z urody, lecz w 1554 r. niemal całkowicie zniszczy je potężna eksplozja w składzie prochu i wielki pożar, po którym powstanie zupełnie odmienna zabudowa.

• Ok. 1445 r. - Złotnik z Mainz Johannes Gensfleisch znany jako Gutenberg (1397-1468) ulepsza chiński wynalazek druku, stosując metalowe czcionki zamiast drewnianych oraz mechaniczną prasę śrubową. Zakłada pierwszą drukarnię. Tak zaczyna się rozwój drukarstwa, lecz w 1455 r. skłócony z Gutenbergiem jego współpracownik Johann Fust żąda zwrotu pożyczonych pieniędzy. Sąd uznaje racje Fusta i Gutenberg traci drukarnię na rzecz swego wierzyciela.

• 1454 - 1466 r. - Wojna trzynastoletnia Polski i Litwy z Zakonem Niemieckim Najświętszej Marii Panny.

Przeciw zakonnikom powstają miasta Pomorza niezadowolone z polityki Zakonu dławiącej ich rozwój ekonomiczny (od 1440 r. działał tajny Związek Pruski Jaszczurkowców). Czeski wódz Ulryk Czerwonka poddaje Polakom niezdobyty Malbork (1457), a floty Gdańska i Elbląga rozbijają zakonną flotyllę na Zalewie Wiślanym (1463). Zakon jest zmuszony uznać się za lennika Polski w Prusach wschodnich (do miasta Memel, czyli Kłajpedy), a zachodnie Prusy (Warmia, Elbląg, Malbork i Wisłoujście) zostają włączone do Polski jako Prusy Królewskie. W obu częściach dominuje ludność niemiecka.

• 1459 - 1525 r. - Jakob Fugger II, największy finansista kupieckiego rodu Fuggerów (od XIV w. w Augsburgu) i najbogatszy człowiek renesansowej Europy. Zakłada wielką międzynarodową firmę i bank, a jego potomkowie zachowają znaczenie jeszcze w XX w.

Dużą część swojej fortuny Fugger zawdzięcza kopalni złota w Złotym Stoku na Dolnym Śląsku. Pożycza pieniądze najważniejszym osobistościom Europy, na przykład Henrykowi VIII w Anglii, hiszpańskiej królowej Izabelli, aby mogła sfinansować wyprawę Kolumba za Atlantyk oraz papieżom budującym ogromną Bazylikę św. Piotra na Watykanie. Za pieniądze pożyczone z banku Fuggera są też finansowane niektóre wyprawy konkwistadorów w Nowym Świecie.

• 1471 r. - Bernhard Walther zakłada w Norymberdze obserwatorium astronomiczne, pierwsze w chrześcijańskiej Europie.

• 1471 - 1528 r. - Albrecht Dürer, największy grafik i malarz niemiecki w tej epoce.

• 1472 r. - W Monachium powstaje najstarsza niemiecka biblioteka publiczna. Jest częścią uniwersytetu. Następna biblioteka pojawi się już w 1479 r. w Hamburgu.

• 1476 r. - Chłopskie powstanie w Niklashausen (wschodnia Frankonia) w posiadłościach biskupa Würzburga. Przewodzi mu pasterz Hans Boheim głoszący równość wszystkich ludzi. Jest to pierwszy na terenie Niemiec duży bunt biedoty przeciw feudalnemu wyzyskowi. W dużym stopniu wiąże się to z gospodarczymi problemami Rzeszy Niemieckiej: rośnie konkurencja ze strony Hiszpanii, Portugalii, Anglii i innych krajów, szlaki handlowe wiodące z północnej Europy nad Morze Śródziemne i Bliski Wschód tracą znaczenie, podupada niemiecki handel a zatem rzemiosło i rolnictwo.

• 1476 - 1477 r. - Próba opanowania Lotaryngii przez księstwo Burgundii zakończona klęską Burgundii pod Murten.

Wpływy kultury francuskiej w Lotaryngii są bardzo silne.

• 1477 r. - Powstaje uniwersytet w Tübingen; następne w Wirtemberdze (1502), a potem we Frankfurcie nad Odrą (1506).

• Ok. 1480 - 1540/1541 r. - Johannes Faust (Georg Zebel). Legendarny astrolog i mag, z czasem uznany za symbol ludzkiego dążenia do poznania świata i bohater wielu opowieści oraz dzieł sztuki.

• 1485 - 1490 r. - Węgierski władca Maciej Korwin zdobywa i okupuje Wiedeń.

Do historii przejdzie jego zdanie „Bella gerant alii, tu, felix Austria, nube!”, które oznacza, że władcy Austrii, a zwłaszcza Habsburgowie, powiększają swoje wpływy raczej poprzez małżeństwa niż podboje.

• 1486 r. - Teolodzy H. Krämer i J. Sprenger piszą dzieło o czarownictwie i jego tępieniu Malleus Maleficarum (Młot na czarownice), wkrótce podstawowy podręcznik dla inkwizycyjnych sądów. Według szacunków do 1700 r. zginie ok. 100 tysięcy kobiet, w większości znających się na leczeniu i metodach przerywania ciąży.

Zbiega się to z szybkim przyrostem liczby ludności w Europie (odbudowa po Czarnej Śmierci) i ekspansją kolonialną.

• 1486 - 1535 r. - Heinrich Cornelius Agrippa von Nettesheim, sławny uczony, prawnik, lekarz, filozof i znawca magii. Jego postawa skrajnie krytyczna wobec przesądów, irracjonalizmu i scholastyki wywołuje ostrą krytykę ze strony klerykałów i księży. Bywa oskarżany o wampiryzm, czarownictwo i przymierze z diabłem. Staje się symbolem człowieka zajętego wyłącznie zdobywaniem wiedzy i pierwowzorem postaci Fausta z dramatu J. W. Goethego.

• 1488 - 1533 r. - Istnieje krótkotrwały Związek Szwabski jako próba odbudowania jedności Szwabii.

• 1489 r. - W całych Niemczech upowszechnia się nakładczy system produkcji, zwłaszcza tkanin i metalu. Banki lub inni inwestorzy kupują surowiec i zobowiązują rzemieślników do wykonania odpowiedniego towaru za ustaloną cenę. Upadają więc dawne cechy i zaczyna się wielkotowarowy, kapitalistyczny sposób produkcji.

• 1490 r. - Franz von Thurn zakłada linię pocztową: z czasem większość państw niemieckich przystąpi do unii pocztowej. W tym czasie na mocy Umowy z Innsbrucku Janetto Taxis otrzymuje od cesarza Fryderyka III prawo do przewożenia poczty w obrębie posiadłości Habsburgów. Przywilej potwierdzą kolejne umowy z lat 1505 i 1516. Potem zaś zostaną sformułowane podstawowe zasady działania poczty, to znaczy stałe linie i czas przesyłania listów oraz tajemnica korespondencji, czyli zakaz czytania listów przez osoby inne niż wysyłająca i ta, do której list jest skierowany (adresat).

W roku 1615 cesarz Maciej nada rodzinie Taxiz dziedziczne prawo wyłączności (monopol) na przewożenie poczty na terenie monarchii habsburskiej.

• 1493 - 1541 r. - Sławny uczony, uczeń Johannesa Trithemiusa, filozof, mistyk i lekarz Paracelsus (Theophrastus Bombastus de Hohenheim).

• 1493 - 1519 r. - Maksymilian I Habsburg, syn Fryderyka III.

Wypędza Węgrów, włada Austrią, Karyntią, Tyrolem i Szwabią, a po ślubie z Marią Burgundzką (1477) również Burgundią i częścią Niderlandów (wojna z Francją o Burgundię). W 1508 r. sam (po raz pierwszy bez papieża) ogłasza się cesarzem. Próbuje umocnić władzę cesarza w Niemczech, dążąc do stworzenia stałej armii cesarskiej.

Dwugłowy habsburski orzeł jest odtąd orłem Cesarstwa.

Maksymilian I ogłasza też, że kamienny meteoryt, który spadł w Ensisheim w 1492 r. jest boskim znakiem błogosławieństwa dla Habsburgów. Z drugiej strony zdarzenie z Ensisheim staje się początkiem badania meteorytów uznawanych odtąd nie tylko za zapowiedź nieszczęścia, lecz także cenne dary niebios.

• 1493 - 1517 r. - W Alzacji powstaje chłopski Związek Trzewika (1493). Po stłumieniu w Alzacji ruch przenosi się do Badenii i Szwabii. W 1502 r. chłop Joss Fritz planuje wzniecić powstanie (wykryte). Trzecia próba ma miejsce w 1513 r., kiedy Związek Trzewika planuje zdobyć zamek Fryburg. Po zdemaskowaniu organizatorzy uciekają do Szwajcarii.

• 1494 r. - Zamknięcie Peterhofu w Nowogrodzie jest sygnałem, że Hanza wchodzi w okres upadku. Bałtyckie łowiska śledzi są mniej wydajne, ustępując Morzu Północnemu, a handel przejmują Holandia, Anglia, Moskwa i Brandenburgia.

• 1494 - 1555 r. - Georgius Agricola, sławny niemiecki mineralog i metalurg.

• 1495 r. - Cesarz wyodrębnia ze Szwabii księstwo Wirtembergii Eberharda I Brodatego (1457-1496).

• 1503 - 1517 r. - Początek nowego myślenia o religii, świecie i człowieku.

Chłopi w okolicy Wittenbergi organizują tajny antyfeudalny związek Ubogi Konrad (1503): w 1514 r. wybucha nawet zbrojne powstanie. Mimo jego upadku wrzenie trwa i osiąga apogeum w 1517 r., kiedy do Wittenbergi przybywają dominikański zakonnik Tetzel i przedstawiciel banku Fuggerów, aby zbierać pieniądze na przebudowę Kościoła św. Piotra w Rzymie. Wpłacający otrzymują odpusty, czyli zwolnienia ze ściśle określonej, zależnie od wpłaconej sumy, ilości lat spędzonych po śmierci w czyśćcu. Wzbudza to oburzenie i doprowadza do oficjalnego wystąpienia teologa i duchownego Martina Lutra, który ogłasza 95 tez (31 X, w przyszłości protestanckie święto Dzień Reformacji) przeciw handlowi odpustami i korupcji w Kościele. Według tradycji swoje tezy Luter przybił na drzwiach kościoła, lecz w rzeczywistości przesyła je miejscowemu biskupowi. Kiedy żądania teologa nie zostają spełnione, jego krytyka poparta cytatami z Biblii przenosi się na papiestwo i cały katolicyzm. Papież Leon X wydaje więc bullę potępiającą Lutra (1521) i grozi mu procesem o herezję i śmiercią na stosie. Luter zaś publicznie pali bullę i ogłasza papieża Antychrystem.

Tym samym zaczyna się Reformacja. Ujawniają się przeciwnicy papiestwa, którzy, jak zwykle wśród neofitów (świeżo nawróconych), często stają się fanatykami gotowymi ponieść nawet śmierć za swoje przekonania.

• 1515 r. - Zygmunt Stary (Rzeczpospolita), Władysław Jagiellończyk (Czechy i Węgry) oraz cesarz Maksymilian I zawierają układ oddający Czechy i Węgry Habsburgom w razie wygaśnięcia Jagiellonów w tych krajach. W zamian Jagiellonowie mają rozwiązane ręce w sprawie Zakonu Niemieckiego.

• 1516 r. - W Ingolstadt bawarscy książęta Wilhelm IV i jego brat Ludwik X ogłaszają Reinheitsgebot, prawo regulujące recepturę i czystość piwa (przepis będzie obowiązywać do 1987 r.).

• 1519 - 1521 r. - Kolejna próba uwolnienia się Zakonu Niemieckiego Najświętszej Marii Panny spod władzy potężnej Polski kończy się militarną klęską.

W 1525 r. Zakon w Prusach zostaje rozwiązany, a wielki mistrz Albrecht Hohenzollern (1525-1568) przechodzi na luteranizm i zakłada świecką dynastię książąt rządzących Prusami jako lennem Polski. Potwierdza to hołd złożony przez Albrechta wobec władcy Polski i Litwy w Krakowie. Czarny orzeł Hohenzollernów staje się godłem Prus. Zamieszkane głównie przez Niemców Prusy Książęce pod władzą Hohenzollernów oraz Prusy Królewskie należące bezpośrednio do Polski podlegają wpływom luteranizmu, który szybko zdobywa tu przewagę, jeszcze bardziej zaznaczając kulturową odrębność tych ziem od głównie katolickiej Polski. Sam Zakon Niemiecki zachowuje liczne dobra na Śląsku, dopóki nie odbiorą ich luteranie.

Jeszcze w XX w. Zakon Niemiecki Najświętszej Marii Panny będzie funkcjonował mając siedzibę w Wiedniu.

• 1519 - 1556 r. - Karol V Habsburg (rządzący Hiszpanią od 1516 r.), wnuk Maksymiliana I. Włada największym imperium swojej epoki. W roku 1530 zostaje cesarzem.

Rozwój Reformacji. W 1521 r. król i niemiecki parlament w Wormacji skazują Lutra na banicję. Jednak Fryderyk Mądry Wettin, elektor saski, udziela mu schronienia w Wartburgu. Tam Luter tłumaczy na niemiecki Biblię. Zwolennicy Lutra żądają uniezależnienia się od papiestwa i likwidacji kościelnych majątków. Cesarz, kler katolicki i najbogatsi feudałowie chcą utrzymać stosunki feudalne i dominację Kościoła. Biedota wiejska i miejska pragnie natomiast połączyć założenia Lutra z radykalnymi zmianami społecznymi. Na czele tego ruchu staje Thomas Münzer, proboszcz z Mühlhausen w Turyngii.

Na bazie nowych religii (odrzucenie boskiego pochodzenia władzy i poczucie autonomii poszczególnych społeczności) kształtuje się pojęcie narodu jako wspólnoty stojącej ponad aktualną władzą i wynikającej z dobrowolnej, świadomej decyzji człowieka, a nie z czyjegoś nadania lub narzuconej siłą.

• 1522 - 1529 r. - Rycerstwo pod wodzą Franza von Sickingen wznieca powstanie przeciw wielkim feudałom duchownym i świeckim (1522-1523) zakończone jednak klęską i ostatecznym upadkiem politycznej siły rycerstwa. Wkrótce nastroje rewolucyjne doprowadzają do wybuchu całej serii powstań niemieckiego chłopstwa (1524-1525), ale i te załamują się, kiedy Münzer zostaje schwytany i ścięty po klęsce pod Frankenhausen. Tysiące chłopów zostaje poddanych wtedy terrorowi, ginie każdy schwytany z bronią, a całe wsie są palone. Zdominowany przez katolików niemiecki parlament (1529) próbuje zakończyć wojnę chłopską, nakazując utrzymać katolickie msze nawet w tych rejonach, które odrzuciły dawną wiarę. Wywołuje to złożenie uroczystego protestu przez zwolenników Lutra. Stąd nazwa protestantów.

• 1527 r. - Pierwszy protestancki uniwersytet powstaje w Marburgu.

• 1527 r. - Turcy podchodzą pod Wiedeń, a w 1529 r. nieskutecznie oblegają miasto. Obroną dowodzi Niklas Salm.

• 1530 r. - Związek Szmalkaldzki (nazwa pochodzi od Schmalkalden w Turyngii) państw protestanckich przeciw dążeniom cesarza i Kościoła katolickiego pragnących restytucji dawnych stosunków. Na czele związku stają Saksonia Wettinów i Hesja pod rządami Filipa Wielkodusznego (panuje w latach 1509-1567). Trwa ekspansja protestantyzmu, który przyjmują księstwa pomorskie (1534), Wirtembergia (1534-1535), Brandenburgia (lata 1540.).

• 1531 - 1564 r. - Ferdynand I Habsburg, brat cesarza Karola V, zostaje królem Niemiec (od 1558 r. samodzielny). Jest żonaty z Anną Węgierską, dziedziczką Czech i Węgier (panuje tam od 1526 r.).

• 1532 r. - Powstaje Carolina - jednolity niemiecki kodeks prawny cesarza Karola V wzorowany na prawie rzymskim.

• 1534 r. - Anabaptysta Johann z Lejdy wznieca antyfeudalne powstanie plebejuszy przeciw patrycjatowi i klerowi w Münster. Zapowiada bardzo bliski koniec świata (millenaryzm). Zakłada nawet krótkotrwałą republikę miejską o charakterze anarchistycznym, która jednak upadnie pod naciskiem szlachty i zostaje zlikwidowana przez wojska biskupa Franza von Waldecka w 1536 r. Na polecenie biskupa buntownicy są poddani okrutnym torturom i rozpalonymi żelaznymi szczypcami zostają wyrwane im genitalia. Zwłoki zaś wystawione na widok publiczny będą wisiały w żelaznych klatkach na ścianach kościoła św. Wawrzyńca. Kości zostaną usunięte w XVIII w., lecz klatki pozostaną ku przestrodze heretykom.

• 1546 - 1547 r. - Wojna szmalkaldzka. Karol V popierany przez Francję, Hiszpanię i państwa Italii rozbija protestanckich książąt w południowych Niemczech i opanowuje Saksonię. Narzuca katolicyzm i zachowuje majątki kościelne, choć znosi celibat księży i likwiduje posty. Cesarz jest najpotężniejszym władcą niemieckim i staje przed realną możliwością zjednoczenia niemieckich państw. Wzbudza to jednak niepokój Francji i papieża.

• Od drugiej połowy XVI w. - Rozkwit uzdrowisk (sanatoriów) związanych z wodami mineralnymi: między innymi Kudowa koło Gór Stołowych (zakłady kąpielowe funkcjonujące od 1636 r.), Baden-Baden koło Schwarzwaldu (wody radoczynne) i Karlsbad (późniejsze czeskie Karlovy Vary). Sól karlsbadzka (Na₂SO₄, KSO₄, NaHCO₃, NaCl) z wody w Karlsbadzie jest stosowana do leczenia chorób układu pokarmowego. W XVII-XIX moda na uzdrowiska (sanatoria) ogarnie całą Europę.

• 1552 - 1555 r. - Niemieccy książęta popierani przez Francję zadają cesarzowi klęskę (1552) i zmuszają go do ugody w Augsburgu w 1555 r. Dokument ugody jest opatrzony pieczęciami cesarza i najważniejszych państw niemieckich. Na jej mocy państwa niemieckie mają prawo wyboru wyznania przez władców (zasada cuius regio eius religio - czyja władza tego religia). Wbrew papiestwu zlikwidowane dobra kościelne pozostają w rękach świeckich. Cesarz traci szansę stworzenia jednolitych Niemiec i abdykuje. Protestantyzm jest odtąd integralną częścią niemieckiej mentalności, propagując kult pracy, a w sukcesie ekonomicznym upatrując boże błogosławieństwo. To pragmatyczne podejście spowoduje rozwój gospodarczy północnych Niemiec i oddziała nawet na katolickie południe.

Rośnie samodzielność poszczególnych feudałów, co pogłębia rozdrobnienie Niemiec. Wyrazem rozbicia Niemiec jest między innymi mnogość monet rozmaitych księstw i królestw krążących w kraju na czele z talarami od końca XV w. bitymi z czeskiego srebra oraz złotymi guldenami.

• 1556 r. - Podział dwóch monarchii, Hiszpanii i Cesarstwa, po abdykacji cesarza Karola V. Jego następcą na cesarskim tronie w Niemczech zostaje Ferdynand I (1556-1564, brat Karola). Trwa katolicka reakcja: jezuici, konserwatywny habsburski cesarz i katolicka Bawaria żądają zniesienia reform społecznych i religijnych. Protestanccy książęta z północnych Niemiec nie chcą zwracać zagarniętych kościelnych majątków.

• 1560 r. - W Dreźnie (Dresden) powstaje jedna z najbogatszych kolekcji sztuki (potem narodowe muzeum niemieckie).

• 1561 r. - Jeden z najdziwniejszych zapisków kronikarskich tej epoki. 4 IV, za dnia, nad Norymbergą we wschodniej Frankonii na oczach setek osób rozgrywa się ponoć kilkugodzinna powietrzna bitwa między rurami, kulami i innymi kształtami, które w końcu spadają i płoną. W XX w. niektórzy uznają to za UFO.

• 1564 - 1576 r. - Cesarz Maksymilian II, syn Ferdynanda I, kontynuuje rekatolicyzację Niemiec, choć w 1571 r. ogłasza formalną wolność wyznania.

• 1571 - 1630 r. - Johannes Kepler, astronom z Grazu. W Pradze współpracuje z Brahem. Formułuje prawa ruchu planet.

• 1576 - 1611 r. - Panuje cesarz Rudolf II Habsburg (syn Maksymiliana II).

Przenosi stolicę do Pragi i osiada w praskim zamku, którego prawie nie opuszcza zatopiony w rozważaniach na temat sensu świata, w czym pomaga mu pasja kolekcjonera. Rudolf II jest bowiem jednym z największych zbieraczy w dziejach i właścicielem słynnego gabinetu osobliwości.

Jako fanatyczny katolik wychowany przez jezuitów zakazuje protestanckich mszy (1577), a potem w ogóle protestantyzmu (1598). Z drugiej strony popiera badania naukowe i szkolnictwa, przekształcając Pragę w jeden z najważniejszych ośrodków intelektualnych Europy.

Pod koniec życia podupada na zdrowiu i wykazuje cechy szaleństwa, więc zostaje pozbawiony władzy. Rok później odsyła lekarzy i próbuje zwalczyć chorobę pijąc z kielicha wykonanego z bezoaru, ponieważ ta substancja jest uznawana za uniwersalny lek. Umiera w styczniu 1612 r.

• 1588 r. - Michael von Eyzinger publikuje w Kolonii Postrema relatio historica, roczniki aktualnych wiadomości i wydarzeń potrzebne między innymi kupcom i podróżnikom. Jest to przodek gazety, która pojawi się jednak dopiero w roku 1609.

• 1590 - 1642 r. - Uznawany za proroka Hans Rischmann (G. Rischer). W latach wojny trzydziestoletniej działa na górze Prudelberg (Witosza w Sudetach) pod Jelenią Górą, głosząc konieczność religijnego odrodzenia w duchu mistyki Jakoba Boehme. Podobno publicznie lewituje i przepowiada szereg przyszłych wydarzeń, w tym zawalenie ratusza w Jeleniej Górze i przyłączenie Śląska do Polski.

• 1591 r. - Johannes Coler wydaje pierwszy kalendarz z praktycznymi poradami na każdy miesiąc.

• 1593 - 1652 r. - Abraham von Franckenberg. Głosi bezwyznaniową religię wewnętrzną bez obrzędów i kleru, co powoduje prześladowania ze strony luteran i ucieczkę wyznawców Franckenberga ze Śląska do Gdańska.

• 1598 r. - Simon Studion zakłada w Norymberdze luterańską sektę mistyczną Militia Crucifera Evangelica, czasem uważaną za prekursora różokrzyżowców.

• Ok. 1600 - 1850 r. - Ochłodzenie półkuli północnej (mała epoka lodowa) wywołuje spadek plonów, klęski głodu i kryzys gospodarczy, co przekłada się na konflikty (jak wojna trzydziestoletnia), częstsze epidemie, upadek kulturalny i fanatyzm religijny. Szerzą się procesy za herezje i czarownictwo. Przykładem mogą być wydarzenia w śląskim mieście Frankenstein (Ząbkowice), gdzie w roku 1606 schwytano gang rabujący groby i handlujący rzekomo czarodziejskimi substancjami, które członkowie grupy wyrabiali ze zwłok. Przestępcy zostali dodatkowo oskarżeni o szereg zabójstw i próbę rozprzestrzenienia zarazy. Po ciężkich torturach wydobywających zeznania 17 osób spalono na stosie.

• XVI/XVII w. - Konkurencja Brytyjczyków i Holendrów podkopuje egzystencję niemieckich miast rzemieślniczo-handlowych (Augsburg, Ulm, Kolonia, Essen i inne).

Upada Hanza; następuje zamknięcie Steelyard (1598), a ostatnie Hansetage odbywające się w Bremen w 1669 r. rozwiązują wspólnotę kupców. Samodzielność zachowują tylko Lubeka, Hamburg i Bremen.

Ostateczne załamanie handlu niemieckiego następuje po oddzieleniu od Cesarstwa Hiszpanii dysponującej rozległymi koloniami (1556). Z drugiej zaś strony duży popyt na zboże w Anglii, Hiszpanii i Holandii stymuluje rozwój niemieckiego rolnictwa wielkotowarowego. Szlachta kumuluje pola i dąży do ograniczania praw mieszczaństwa oraz chłopstwa.

Habsburscy cesarze rządzą tylko Austrią (z Czechami, Śląskiem i Węgrami). W północnych i zachodnich Niemczech muszą liczyć się z parlamentem Rzeszy zdominowanym przez lokalnych monarchów. Dodatkowym czynnikiem rozbijającym jedność Niemiec jest prokatolicka polityka Habsburgów sprzeczna z interesami protestanckich Niemiec północnych.

• 1602 - 1680 r. - Athanasius Kircher, jeden z największych umysłów tego okresu. Jezuita, teolog, wykładowca matematyki, znawca języków orientalnych, badacz hieroglifów egipskich (1643), autor encyklopedii Chin (1677).

• 1608 r. - Protestanci zawiązują unię przeciw kontrreformacji popieranej przez katolickich Habsburgów.

Główne państwa unii to Brandenburgia, Hesja i Palatynat Reński pod wodzą elektora Palatynatu Fryderyka IV. W 1608 r. Fryderyk zakłada twierdzę w Mannheim (osada istniejąca co najmniej od 766 r.) u zbiegu Renu i Neckaru.

• 1608 r. - Michael Maier zostaje cesarskim lekarzem w Pradze. W 1613 r. wyda sławny podręcznik alchemii.

Praga w tej epoce jest jednym z głównych europejskich ośrodków badań alchemicznych i magii.

• 1609 r. - Cesarz Rudolf II, Bawaria i reszta południowych Niemiec tworzą Ligę Katolicką przeciw protestantom popartą przez papieża, Hiszpanię i Francję. Przewodzi jej książę Bawarii Maksymilian.

Powstanie Ligi jest wstępem do wojny trzydziestoletniej i masowych procesów o herezje.

• 1609 r. - Johann Carolus (właściciel drukarni działającej w Strassburgu od 1460 r.) zaczyna wydawanie pierwszego niemieckiego tygodnika informacyjnego Strassburger Relation. Jest to pierwsza niemiecka gazeta.

• 1612 - 1619 r. - Panuje cesarz Maciej (Matthias) Habsburg, brat i następca odsuniętego Rudolfa II.

• Ok. 1614 r. - Powstaje traktat Fama Fraternitatis Rosae Crucis, główne dzieło ruchu różokrzyżowców, którzy powołują się na legendarnego Christiana Rosenkreuza z pierwszej połowy XV w. (w rozprawach Confessio Fraternitatis z 1615 r. i Chymisches Hochzeit Christiani Rosenkreutz z 1616 r., przypisywanych czasem luterańskiemu teologowi J. V. Andrei).

Różokrzyżowcy wywodzą swoje nauki z Egiptu od Echnatona, lecz w istocie są one eklektyczną mieszanką magii, alchemii, chrześcijaństwa i hermetyzmu nawiązujących do idei katarów. Symbolem ruchu jest róża jako znak prawdomówności i tajemnicy oraz krzyż. Podstawowe założenia to monizm, zrównoważony rozwój ducha i materii oraz zasada allomatyzmu - różnorodności świata. Ze względu na prześladowania ruch pozostaje ukryty przez następne stulecia. W 1710 r. Sigismundus Richter opracuje 52 zasady różokrzyżowców. W XVIII w. ruch rozprzestrzenia się w Europie i mocno zbliża się do masonerii (w 1777 r. w Wiedniu powstanie Zreformowany Obrządek Braci Różanego i Złotego Krzyża, łączący oba ruchy).

• 1614 r. - W Niemczech wybucha epidemia ospy, która nawiedzi też okoliczne kraje, przyczyniając się do wzrostu nastrojów katastroficznych, fanatyzmu i nietolerancji. Ludzie upatrują przyczyny zarazy w odstąpieniu od wiary. Na fali strachu i fanatyzmu, ale też zazdrości wobec niektórych bogatych Żydów chrześcijańscy mieszczanie pod wodzą V. Fettmilcha plądrują żydowską dzielnicę (getto) we Frankfurcie nad Menem. Fettmilch zostanie potem osądzony powieszony, a Żydzi wracają, lecz wciąż są obiektem nienawiści.

• 1618 r. - Po bezpotomnej śmierci księcia Albrechta Fryderyka (1568-1618, syn Albrechta) Prusy Książęce jako lenno Rzeczpospolitej przejmuje Jan Zygmunt (1608-1620) z brandenburskiej linii Hohenzollernów.

• 1618 - 1648 r. - Wojna trzydziestoletnia między protestantami i katolikami pod wodzą Habsburgów.

Czesi są coraz bardziej zaniepokojeni propapieską polityką Habsburgów, wyraźnie dążących do rekatolicyzacji i germanizacji kraju. Obawa przed panowaniem znanego z fanatyzmu wychowanka jezuitów Ferdynanda Habsburga doprowadza w końcu do wybuchu powstania narodowego po słynnej defenestracji dwóch cesarskich namiestników na praskim zamku (23 V 1618). Na czeski tron powstańcy powołują Fryderyka IV, protestanckiego elektora Palatynatu, będącego zarazem przywódcą unii protestanckiej na terenie Rzeszy. Nowy cesarz Ferdynand II (1619-1637, wnuk Ferdynanda I) korzysta z okazji opanowania Niemiec. Jego generał Johann T. Tilly (1559-1632), a zarazem głównodowodzący Ligi, rozbija powstańców pod Białą Górą koło Pragi (8 XI 1620). Ku radości papieża Czechy stają się prowincją Habsburgów i zostają poddane przymusowej, a często krwawej rekatolicyzacji.

Pół roku później margrabia Badenii Georg Friedrich i generał Mansfield próbują zatrzymać katolików w południowych Niemczech, ale nieopatrznie dzielą swoje oddziały. Johann T. Tilly i hiszpański generał Gonzalo F. de Cordoba (1585-1635) doszczętnie rozbijają armię margrabiego pod Wimpfen (6 maja 1622), a sam Georg Friedrich z trudem ratuje życie. Do 1623 r. niemieckie wojska katolickie i hiszpańskie zajmują Palatynat i podporządkowują go Bawarii. Bawarscy władcy z rodu Wittelsbach uzyskują godność elektora (1623). Wzrost siły Habsburgów wywołuje reakcję Francji, Wielkiej Brytanii, Holandii i Danii, które w 1625 r. zawiązują pakt przeciw Cesarstwu i Hiszpanii. Armia duńska wkracza do Niemiec, ale cesarski wódz, Albrecht von Wallenstein (1583-1634), rozbija napastników i zajmuje Holstein. Dania odzyska go w 1629 r. (pokój w Lubece), lecz zrezygnuje z mieszania się w sprawy Niemiec. W tym samym roku katolicki cesarz nakazuje protestantom oddać dobra kościelne zajęte po roku 1552. Szwecja również przystępuje do wojny przeciw Habsburgom, ponieważ zagrażają szwedzkiej dominacji na Bałtyku i Morzu Północnym. W 1630 r. Szwedzi lądują na Pomorzu i rozbijają armię Habsburgów pod Breitenfeld koło Lipska (1631). W listopadzie habsburska ofensywa wypiera Szwedów z części Saksonii, gdzie Tilly zajmuje protestancki Magdeburg, który pali, a ok. 25 tysięcy ludzi każe wymordować (sam zginie rok później). Szwedzi pokonują jednak Wallensteina pod Lützen (1632), choć na polu bitwy ginie król Gustaw II Adolf. Wallenstein zostanie potem oskarżony o spiskowanie z protestantami i zamordowany przez irlandzkich najemników (1634). Niektórzy utrzymywali, że Wallenstein dążył do uniezależnienia się w Czechach (nawet jego praski pałac i ogród przyćmiły przepychem pałac cesarski). Być może nie jest przypadkiem, że w roku 1635 śląski sojusznik Wallensteina Hans U. von Schaffgotsch zostanie ścięty za spisek przeciw cesarzowi.

W 1634 r. Habsburgowie pokonują Szwedów pod Nördlingen (jedno z ostatnich zwycięstw hiszpańskiego szyku bojowego tercio) i wypierają ich z południowych Niemiec.

Przełomem jest podpisanie przez Austrię pokoju z Saksonią (1635), a potem z Brandenburgią i innymi państwami Niemiec. Wtedy Francja, niezadowolona z rosnącej siły Habsburgów, przystępuje do wojny w sojuszu ze Szwecją, Holandią, Sabaudią oraz Wenecją (1635) i zajmuje Lotaryngię (1635). W roku 1645 Francuzi i niemieccy protestanci rozbijają armię cesarską w drugiej bitwie pod Nördlingen, a w roku 1648 Szwedzi plądrują Pragę.

Po serii klęsk cesarz Ferdynand III Habsburg (1637-1657, syn Ferdynanda II) i Bawaria decydują się na rokowania ze Szwecją i Francją. Na mocy Pokoju Westfalskiego (traktat austriacko-szwedzki z Osnabrück i austriacko-francuski z Münster w 1648 r.) Szwecja otrzymuje Szczecin, Wismar, Rugię, ujście Łaby i Wezery, a Francuzi Alzację i potwierdzają swoje panowanie w Lotaryngii. Brandenburgia powiększa posiadłości, Saksonia otrzymuje Łużyce (Lausitz), a Bawaria Palatynat Górny. Palatynat Dolny (Reński) jest niezależny. Rzesza Niemiecka straciła około 33% ludności miast i 40% wsi, jest osłabiona i zależna od Francji oraz Szwecji (Szwecja jest nawet członkiem Rzeszy). Dżuma zabiła około 300 tysięcy mieszkańców Austrii, 250 tysięcy ludzi w Brandenburgii i dotarła do większości państw Europy. Ludność Niemiec powróci do stanu przedwojennego dopiero w połowie XVIII w. Tylko Prusy Wschodnie pozostały nietknięte.

Łącznie wojna pochłonęła w Europie ok. 7 milionów ludzi. Gospodarka upadła i zapanowała bieda. Nastąpił regres kulturalny, szerzą się przestępstwa, prostytucja i fanatyzm religijny. Ofiarą padają zwłaszcza kobiety, które rzekomo kontaktują się z diabłem, a na ich ciele szuka się znaku Szatana - miejsca niewrażliwego na ból. Domniemane czarownice są zakopywane żywcem, palone na stosach, topione i rozciągane w ramie aż do wyrwania kończyn ze stawów. W Hiszpanii od XVI w. jest znana Dziewica Maria - pudło w kształcie człowieka, gdzie umieszcza się skazańca. Na wewnętrznej stronie pokrywy znajdują się ostrza, które przy zamykaniu wbijają się w ciało, czasem w oczy, zwykle jednak nie powodując bezpośrednio śmierci.

Habsburgowie siłą rekatolicyzują zajęte tereny, przywracając dobra kościelne i zakonne (na przykład Zakonu Niemieckiego na Śląsku). Na fali kontrreformacji powstaje atlas nieba Juliusa Schillera (1627), gdzie gwiazdozbiory mają wyłącznie chrześcijańskie nazwy (na przykład 12 apostołów zamiast znaków zodiaku, a biblijni prorocy jako patroni planet).

W okresie krwawych wojen zmienia się taktyka wojskowa. Wcześniej skuteczny zwarty szyk tercio ustępuje płytszemu szykowi piechoty wyposażonej w broń palną zdolną razić przeciwnika z dużej odległości. Ustala się ścisły system wojskowych stopni (rang) podobny w całej Europie (w XVIII-XIX w. upowszechni się w większości krajów świata). Funkcjonuje podział na żołnierzy i dowodzących nimi oficerów, a wśród tych ostatnich są wyróżniane następujące stopnie w hierarchii: porucznik (lejtnant), kapitan, major, pułkownik, generał i marszałek oraz wódz naczelny armii całego państwa. Wcześniej tytuły wojskowe były ustalone przez lokalną tradycję, na przykład: wódz, lugal, generał (w Chinach), kagan, chan, szogun, hetman, ataman, aga.

Pod naciskiem Szwecji cesarz godzi się na budowę kilku świątyń dla protestantów, lecz złośliwie żąda, żeby budowle były wykonane z drewna i innych nietrwałych materiałów, a budowa ma trwać tylko rok. Ku jego rozczarowaniu luteranie wypełniają warunki. Tak powstaje między innymi w Schweidnitz (Świdnica na Śląsku) wspaniały drewniano-ceglany Kościół Pokoju (1652-1654, projekt A. Saebischa).

Papież Innocenty X okłada Pokój Westfalski klątwą za ugodę z protestantami, których należało według niego wytępić.

• Od 1633 r. - W krypcie cesarskiej zwanej też habsburską w kościele kapucynów w Wiedniu są chowani członkowie tego rodu, cesarze, królowie i książęta. Ostatnim panującym Habsburgiem pogrzebanym w tym miejscu w roku 1916 będzie cesarz Franciszek Józef I. Potem jednak znajdą się tu groby również innych członków rodu, na przykład byłego arcyksięcia i polityka-europeisty Ottona Habsburga w 2011 r.

• 1640 - 1688 r. - Fryderyk Wilhelm Hohenzollern jest elektorem brandenburskim.

W 1614 r. Brandenburgia zajęła ziemie nad dolnym Renem i Rawensberg nad Wezerą, w 1618 r. przejęła Księstwo Pruskie (dawne posiadłości Zakonu Niemieckiego) jako lenno Rzeczpospolitej, a w 1648 r. otrzymuje Pomorze Wschodnie (Hinterpommern) i arcybiskupstwo Magdeburg. W latach 1657-1660 Fryderyk Wilhelm uwalnia Księstwo Pruskie od lennej zależności od Rzeczpospolitej osłabionej wojną i czyni Brandenburgię lokalną potęgą.

Sprzyja temu nacisk na rozwój armii i liberalna polityka religijna, wyrażająca się przyjmowaniem protestanckich uciekinierów z Francji, Niderlandów, Szwajcarii i Czech. Często są to wysoko kwalifikowani i zamożni rzemieślnicy.

• 1646 - 1726 r. - Gotfried Wilhelm Leibniz, niemiecki filozof, wszechstronny erudyta i genialny matematyk.

• 1650 - 1680 r. - Joachim Neander (jego dziadek przetłumaczył nazwisko Neumann na greckie Neander, czyli Nowy Człowiek), pastor, nauczyciel i pierwszy w Niemczech wybitny kompozytor protestanckich hymnów religijnych. O popularności muzyka świadczy fakt, że na jego cześć w roku 1850 zostanie nazwana rzeka Neander.

• 1651- 1679 r. - Ferdynand Maria Wittelsbach jest księciem Bawarii i elektorem.

• 1652 r. - W Halle powstaje uczelnia specjalizująca się w naukach przyrodniczych.

• 1653 r. - Otto von Nostitz wprowadza w Cesarstwie zasady kontrreformacji: wypędza pastorów, likwiduje większość kościołów protestanckich, usuwa protestanckich nauczycieli i przymusowo nawraca na katolicyzm.

• 1658 - 1705 r. - Cesarz Leopold I Habsburg (syn Ferdynanda III).

Zrzeka się władzy nad północnymi Niemcami. Następuje więc formalne rozdzielenie krajów niemieckich na katolicką monarchię habsburską obejmującą Austrię, Czechy i Węgry oraz w większości protestancką Rzeszę Niemiecką.

• 1658 r. - Kardynał Mazzarini tworzy zależny od Francji Związek Reński obejmujący Bawarię i kilka mniejszych państw.

• 1660 r. - W Lipsku powstaje pierwszy niemiecki dziennik Leipziger Zeitung.

• 1662 - 1699 r. - Dwie wojny austriackich Habsburgów z Turcją.

Pierwsza wojna (1662-1664), chociaż teoretycznie zwycięska dla Austrii, nie przynosi żadnych istotnych zmian.

Pod wpływem zewnętrznego zagrożenia cesarz Leopold I łagodzi prokatolicką politykę w kraju i podczas obrad parlamentu w Ödenburgu (Sopronie) w roku 1681 zezwala protestantom na budowę nielicznych świątyń, lecz wyłącznie z nietrwałych materiałów jak drewno i glina.

Podczas drugiej wojny (1683-1699) Turcy podchodzą pod Wiedeń i zaczynają długie oblężenie. Dopiero odsiecz polskiego króla Jana III Sobieskiego (wcześniej opłaconego przez papieża, który obawiał się najazdu Turków na Rzym) ratuje miasto. W bitwie pod Wiedniem (1683) armia cesarza i Jana III rozbija Turków. Znaczącą rolę odgrywa polski szlachcic Kulczycki, który przebrany za Turka przechodzi z Wiednia przez turecki obóz z wiadomościami dla armii idącej z odsieczą.

Z inicjatywy papieża powstaje Liga Święta (1684), czyli antyturecki sojusz Austrii, Rzeczpospolitej, Wenecji i od 1686 r. Rosji. Dzięki równoległym działaniom wojennym sojuszników, Turcy ponoszą kolejne klęski, a Habsburgowie odbierają im Węgry oraz Siedmiogród, głównie za sprawą kampanii księcia Eugeniusza Sabaudzkiego (do jego śmierci w 1736 r.). Węgrzy uznają Habsburgów za dziedzicznych władców (1687) tronu węgierskiego. Zwycięska ofensywa austriacka i bitwy pod miastami Zenta oraz Mohacz (1697) doprowadzają do

podpisania korzystnego dla Austrii pokoju w Karłowicach (1699). Granica z Turcją biegnie odtąd wzdłuż rzek Sawa, Cisa i Marusza.

• 1667 r. - Pruski rząd ustanawia Order Pour le Mérite dla wybitnych uczonych i artystów.

W latach 1740-1918 order będzie przyznawany za osiągnięcia wojskowe. W 1918 r. stanie się odznaczeniem cywilnym.

• 1672 r. - Atak Szwedów na Brandenburgię zakończony zwycięstwem Fryderyka Wilhelma pod Fehrbelin (1675) i zajęciem Pomorza Szwedzkiego (po umowie pokojowej zwróci je w latach 1678-1679).

• Po 1683 r. - Odparcie Turków oblegających Wiedeń nie tylko uratowało Habsburgów i Europę przez Turkami, ale zmieniło też kulturę. Polski szlachcic Kulczycki przejmuje tureckie zapasy kawy i zakłada kawiarnię w Wiedniu. Wiedeńscy cukiernicy zaczynają piec słodkie bułki w kształcie rogalika (croissants) przypominające turecki półksiężyc. Ze zdobytych tureckich armat zaś zostaje odlany (1711) dzwon Pummerin zawieszony w Katedrze św. Stefana (rozbity podczas pożaru w 1945 r., lecz odlany jeszcze raz i to znacznie większy).

• 1685 - 1759 r. - Georg Friedrich Händel (Haendel), jeden z największych kompozytorów wszech czasów. Urodził się w rodzinie cyrulika w Halle. Początkowo służy elektorowi hanowerskiemu, lecz w 1712 r. przenosi się do Anglii.

• 1685 - 1750 r. - Johann Sebastian Bach, genialny austriacki kompozytor i organista.

• XVII/XVIII w. - Lotaryngia ulega szybkiej romanizacji. W 1737 r. staje się francuskim lennem pod rządami Stanisława Leszczyńskiego, a w 1766 r., po śmierci Leszczyńskiego, zostaje bezpośrednio włączona do Francji.

• 1697 - 1763 r. - Unia personalna Saksonii i Rzeczpospolitej.

Książę i elektor Fryderyk August I Mocny z dynastii Wettinów (panuje w Saksonii w latach 1694-1733) dzięki poparciu Habsburgów i Rosji zostaje wybrany na króla Rzeczpospolitej w roku 1697 tuż po przejściu na katolicyzm.

Drezno, stolica Saksonii, jest jednym z najpiękniejszych miast Europy i ośrodkiem kultury. W pałacu Zwinger król zakłada muzeum techniki, gdzie gromadzi zegary, instrumenty astronomiczne, fizyczne i matematyczne. Światły władca dba o rozwój nauki, popiera artystów i architektów. Drezno ozdabia wspaniałymi barokowymi budowlami jak pałac królewski, kościół pałacowy i ogromny kościół Frauenkirche.

• 1699 r. - Brytyjsko-francuski traktat zakłada, że po spodziewanym wymarciu hiszpańskiej linii Habsburgów ma nastąpić podział habsburskich posiadłości. Austrię i tytuł cesarski ma przejąć książę Józef (Józef I, 1705-1711), syn cesarza Leopolda I. Natomiast Hiszpania, Niderlandy Hiszpańskie i kolonie w Ameryce przypadną wtedy arcyksięciu Karolowi, drugiemu synowi Leopolda I.

Jednak w 1700 r. król Francji Ludwik XIV przekonuje Karola II do spisania testamentu, na mocy którego tron hiszpański ma przejąć Filip V Burbon, wnuk Ludwika XIV.

• Lata 1699 i 1712 - Austriacki ród Liechtenstein kupuje górskie hrabstwa Schellenberg i Vaduz w dolinie Renu w Alpach Retyckich na południe od Jeziora Bodeńskiego. W 1719 r. Habsburgowie uznają niepodległość księstwa Liechtenstein w ramach Rzeszy Niemieckiej. Stolicą księstwa jest Vaduz.

• 1701 r. - Przejęcie tronu Hiszpanii przez Filipa V Burbona wywołuje wojnę o sukcesję, która będzie trwała z przerwami do 1713 r.

Za Filipem opowiadają się Hiszpania i Francja, a za Karolem Habsburgiem Austria, większość księstw niemieckich, Wielka Brytania, Holandia, Sabaudia i Portugalia, które obawiają się wzmocnienia Burbonów

• 1701 r. - Korzystając z zamieszania wywołanego hiszpańską wojną sukcesyjną, elektor brandenburski, książę Prus Fryderyk III koronuje się w Königsbergu (Królewiec) na króla Prus (König in Preussen) jako Fryderyk I (1701-1713).

Ustanawia Order Czarnego Orła w 1701 r. i Order Czerwonego Orła w 1705 r.

• 1701 - 1708 r. - Książę Adolf Fryderyk II zaczyna dynastię meklemburską w Strelitz, niezależną od linii Schwerinu.

• 1706 - 1708 r. - Służący saksońskiemu księciu i polskiemu królowi E. W. von Tschirnhaus, G. P. von Ohin oraz alchemik J. F. Böttger pracują nad recepturą porcelany. Po śmierci Tschirnhausa w oparciu jego prace Böttger uruchamia pierwszą w Europie produkcję porcelany zwanej jaspisową. Wcześniej Böttger zasłynął z prób transmutacji srebra w złoto, co okazało się oszustwem. Porcelana jest jednak bardzo droga, ponieważ aż do XVIII wieku monopol na jej produkcję miały Chiny. Tak więc odkrycie sekretu wytwarzania cennego materiału oznacza zyski porównywalne z zyskami mającymi wynikać z tak pożądanej transmutacji. W roku 1710 August I Mocny umieszcza pierwszą wytwórnię miśnieńskiej porcelany pod strażą na zamku Albretchtsburg w Miśni ponad 20 km od Drezna, żeby jak najdłużej utrzymać tajemnicę. Saska porcelana staje się bardzo modna, a wprowadzony w 1722 r. charakterystyczny znak dwóch skrzyżowanych szabli umieszczany na saskiej porcelanie jest wskaźnikiem elegancji i bogactwa.

• 1709 r. - Król Prus Fryderyk I przyłącza do Berlina cztery okoliczne miasta: Cölln, Friedrichswerder, Dorotheenstadt i Friedrichstadt, aby swoją stolicę uczynić większą (osiąga 56 tysięcy mieszkańców).

• 1709/1710 r. - Bardzo mroźna zima (zamarza nawet dolny Ren) powoduje tysiące ofiar śmiertelnych, a następnie gwałtowny spadek plonów i głód. W rezultacie na wiosnę i latem wybuchają epidemie.

• 1710 - 1770 r. - Straszna epidemia zabija 1/3 ludności Prus.

Wyludniają się Königsberg, Memel i inne miasta. W Berlinie zaś powstaje wielki szpital Charité (1710) mający walczyć z zarazą, wkrótce jeden z najsłynniejszych w Niemczech i Europie.

• 1713 r. - Cesarz Austrii Karol VI (1711-1740, brat Józefa I) wydaje sankcję pragmatyczną, zakazującą Habsburgom dzielenia swoich posiadłości. Zapobiega to stopniowemu rozdrabnianiu Austrii.

• 1713 i 1714 r. - Traktaty podpisane w Utrechcie i Rastatt kończą hiszpańską wojnę sukcesyjną.

Austriaccy Habsburgowie przejmują Niderlandy Hiszpańskie, północną Italię z Mediolanem, Neapol i Sardynię. Niedługo potem zaś Austria przejmuje od Sabaudii Sycylię w zamian za Sardynię.

Habsburgowie stają się najpotężniejszą dynastią w Europie. Dla krajów protestanckich, w tym Anglii, jest to symboliczne zwycięstwo nie tylko Habsburgów i Austrii, ale też katolicyzmu.

• 1713 - 1740 r. - Panuje król Prus Fryderyk Wilhelm I, syn Fryderyka I.

Reorganizuje administrację i rozbudowuje armię do 90 tysięcy (w państwie liczącym 2,5 miliona mieszkańców).

• 1720 r. - Prusy zajmują należący do Szwecji Szczecin i ujście Odry.

• 1724 r. - Koło Hanoweru zostaje znaleziony dziki chłopiec Peter: chodzi na czworaka, nigdy nie nauczy się mówić. To jeden z przykładów wskazujących, że o człowieczeństwie decyduje nie tylko urodzenie jako człowiek, lecz także lub przede wszystkim wychowanie przez ludzi.

• 1724 - 1790 r. - Johannes B. Basedow, filantrop.

Reformuje szkolnictwo (w 1774 r. w Magdeburgu zakłada szkołę Philantropin) w duchu filozofii Rousseau, naturalizmu w wychowaniu i oświecenia.

• 1724 - 1804 r. - Immanuel Kant, jeden z najsłynniejszych filozofów w dziejach ludzkości.

Całe życie spędza w Königsbergu (Królewiec) jako pracownik prowincjonalnego uniwersytetu, a mimo to diametralnie zmienia filozofię Europy. Żyje według ścisłego planu, co częściowo wynika z jego słabego zdrowia. O punktualności Kanta krążą anegdoty. Podczas codziennego spaceru z dokładnością do minuty mija różne budynki. Słynie z ekscentryzmu i nawet w chwili śmierci miał podobno powiedzieć „genug” („dość”).

Według psychologów jego geniusz i samodzielność myślenia, a także dziwactwa wynikają z łagodnej formy autyzmu.

• 1725 r. - J. C. Gottsched zakłada w Hamburgu Die Patriotin, pierwsze niemieckie czasopismo (tygodnik) dla kobiet. W latach 1720. powstanie w Niemczech kilka podobnych moralizatorskich pism kobiecych wzorowanych na pismach angielskich.

• 1733 - 1763 r. - W Saksonii jako książę elektor rządzi Fryderyk August II, syn Augusta I z dynastii Wettinów. Podobnie jak ojciec dba o rozwój kultury, a Drezno za jego panowania należy do najpiękniejszych miast Europy. Władca kolekcjonuje dzieła sztuki i wspiera uczonych. W 1742 r. za ogromną sumę 200 tysięcy talarów kupuje słynny Zielony Brylant, największy (40,7 karata) znany dotąd zielony diament (jego barwa jest wynikiem napromieniowania). Kamień staje się ozdobą pałacu Zwinger.

• 1733 - 1736 r. - Wojna sukcesyjna polska.

Austria i Rosja popierają Fryderyka Augusta II przeciw Francji i Hiszpanii pragnących na polskim tronie umieścić Leszczyńskiego. Mimo koronowania Leszczyńskiego Fryderyk August II też zostaje koronowany (1733) i pod osłoną rosyjskiej armii, która wkroczyła do Rzeczpospolitej obejmuje tron Polski jako August III Sas.

• 1734 - 1815 r. - Franz Anton Mesmer, niemiecki lekarz, badacz bioprądów i hipnozy. Od 1778 r. mieszka w Paryżu.

• 1736 - 1739 r. - Wojna Austrii z Turcją. Austriacy tracą północną Serbię.

• 1740 - 1780 r. - W Austrii panuje cesarzowa Maria Teresa Habsburg, córka Karola VI.

W wojnie sukcesyjnej (1740-1748) pokonuje Prusy, Francję, Hiszpanię, Bawarię i Saksonię, które popierają Karola VII Wittelsbacha z Bawarii (panuje w latach 1742-1745). Mężem (od 1735 r.) cesarzowej jest książę Lotaryngii Franciszek I (w Austrii panuje w latach 1745-1765). Franciszek jest pierwszym władcą otwarcie przyznającym się do masonerii i popularyzuje jej idee.

Na życzenie cesarzowej wiedeński pałac Schönbrunn zostaje przebudowany (1744-1749) w stylu barokowym. Maria Teresa organizuje też słynną szkołę pszczelarstwa (1769) pod kierownictwem Słoweńca Antona Janšy (1734-1773).

• 1740 - 1786 r. - Król Fryderyk II Wielki (syn Fryderyka Wilhelma I) panuje w Prusach.

Jako reprezentant oświeconego absolutyzmu ujednolica prawo, znosi tortury, upowszechnia karę więzienia (pozbawienie wolności) i wprowadza obowiązkowe szkoły państwowe. Reformuje pieniądz opierając go na talarze oraz fenigu. Wbrew stereotypowi rzekomo zniewieściałego homoseksualisty Fryderyk jest świetnym wojownikiem, umacnia armię, a musztrę (marsze, zwroty i precyzyjne wykonywanie rozkazów przez oddziały) czyni podstawą jej dyscypliny. Emocjonalny chłód i bezwzględność króla współkształtują narodowy charakter Niemców oparty na wyższości racji stanu (interes państwa) nad jednostką oraz posłuszeństwie wobec władzy, pracowitości i dokładności (pruski dryl). Przyniesie to liczne sukcesy, ale i wojny.

• 1740 - 1742 r. - Prusy korzystają z zaangażowania Austrii w wojnę sukcesyjną i rozbijają Austriaków pod Mollwitz (1741). Na mocy pokoju kończącego I wojnę śląską Prusy zajmują Śląsk (Wrocław, 1742).

Pretensje Austrii wywołują drugi atak Prus (II wojna śląska, 1744-1745) i nowy traktat potwierdzający zdobycze.

Fryderyk II buduje system twierdz na Śląsku z największymi w Glatz (Kłodzko) i Srebrnej Górze.

• Od 1746 r. - Hrabia Heinrich von Brühl (żyje w latach 1700-1763) rządzi Saksonią w imieniu Fryderyka Augusta II. Od 1748 r. decyduje też o polityce w Rzeczpospolitej. Gromadzi gigantyczny majątek, jest właścicielem wielu pałaców w Saksonii, na Dolnym Śląsku i w Warszawie.

• 1748 r. - Na mocy pokoju w Akwizgranie (Aachen) Austria oddaje Królestwu Sardynii część Lombardii i uznaje pruski zabór Śląska, lecz uzyskuje potwierdzenie sankcji pragmatycznej.

• 1748 r. - W Wiedniu powstaje słynne muzeum przyrodnicze. Miasto jest wielkim ośrodkiem kultury, a od 1769 r. ma jedną z najstarszych i najwspanialszych kolekcji grafiki zwaną Albertina.

• Połowa XVIII w. - W Prusach i całych Niemczech upowszechnia się ziemniak (kartofel) sprowadzony do Frankfurtu nad Menem i Wiednia przez C. Clausiusa (1588).

W XIX w. stanie się jednym z podstawowych składników niemieckiej kuchni, a Prusy będą największym jego producentem obok Francji, Rosji, ziem polskich i czeskich, a potem także USA.

Zaczyna się produkcja cukru z buraków cukrowych (Beta vulgaris saccharifera) zamiast z trzciny. Nową metodę opracowuje A. S. Marggraf (1745) a pierwszą cukrownię na Dolnym Śląsku buduje jego uczeń chemik Achard (1796). Mimo że wkrótce zaczynają się problemy z pasożytniczym nicieniem Heterodera schachtii, który obniża wydajność buraków nawet o 50%, nowy rodzaj cukru szybko wypiera w Europie cukier trzcinowy.

Wydobycie węgla kamiennego potrzebnego jako opał w przemyśle staje się podstawą rozwoju Nadrenii, gdzie kształtuje się jeden z najstarszych i najważniejszych okręgów przemysłowych na świecie - Zagłębie Ruhry.

Od roku 1758 jest tu wytapiane żelazo, a w ciągu XIX w. powstaną liczne kopalnie węgla.

• 1751 r. - W Göttingen powstaje sławna akademia nauk. Następna będzie w Monachium (Bawaria, 1759).

• 1754 r. - Pierwszy spis ludności Wiednia wykazuje, że miasto zamieszkuje 175 tysięcy ludzi.

• 1756 r. - Prusy zawierają sojusz z Wielką Brytanią (16 I) przeciwko Francji.

W odpowiedzi Francja i Austria podpisują układ wersalski (1 V) przeciw Prusom. Potem do antypruskiego paktu przyłączają się również Hanower, gdzie rządzi brytyjski monarcha (unia personalna), Saksonia, której zagraża pruski militaryzm i Rosja pragnąca zahamować wzrost potęgi Prus.

• 1756 - 1763 r. - Wojna siedmioletnia w historii Niemiec zwana III wojną śląską.

Fryderyk II wie o napaści przygotowywanej przez Austrię i Rosję i o zbrojeniach. Postanawia więc uprzedzić działania wrogów: 30 sierpnia 1756 r. pruska armia niespodziewanie wkracza do Saksonii i w krótkim czasie ją podbija (9 sierpnia zajmuje Drezno). Saski monarcha Fryderyk August II Wettin ucieka do Rzeczpospolitej. Prusacy wkraczają do Czech, 6 maja zdobywają Pragę, a 1 października pod Lobositz (Lovosice) rozbijają austriacką armię idącą na pomoc Saksonii.

Parlament Rzeszy ogłasza Prusy agresorem i potępia ich działania (styczeń 1757 r.), a większość państw Rzeszy, w tym Szwecja, wypowiada wojnę Fryderykowi II. 1 maja Austria i Francja podpisują Traktat Wersalski przewidujący rozbiór Prus. Austria ma zająć Śląsk, Francja Nadrenię, Rosja Prusy Wschodnie, Saksonia Magdeburg, Halle i Halberstadt, a Szwecja Pomorze.

Po pokonaniu Prusaków pod Kolinem (18 VI 1757 r.) Austriacy odzyskują Czechy, a po zwycięstwie pod Grossjägersdorf (30 VIII 1757 r.) zajmują Śląsk.

Równolegle rosyjska armia stopniowo podbija Prusy Wschodnie (od czerwca 1757 r. okupuje między innymi ważny port Memel), a oddziały szwedzkie opanowują Pomorze.

Na froncie zachodnim Prusacy radzą sobie lepiej. Co prawda, początkowo Francuzi rozbijają armię brytyjsko-hanowerską podczas ofensywy w Saksonii rozpoczętej w październiku 1757 r. Potem jednak armia pruska zwycięża Francuzów pod Rossbach (5 XI 1757 r.) i zmusza ich do wycofania.

Pod Leuthen (Lutynia, 5 XII 1757 r.) Prusacy pokonują niemal dwukrotnie liczniejszych Austriaków i odzyskują Śląsk, a w następnym roku odpierają rosyjski atak na Brandenburgię i austriacki na Saksonię.

Latem roku 1759 oddziały austriackie i rosyjskie łączą się i wspólnie dosłownie roznoszą pruskie wojska pod Kunersdorf (Kunowice, 12 VIII 1759 r.). Mimo świetnego wyszkolenia pruskich żołnierzy i dobrego dowodzenia przez Fryderyka II, który potrafi wygrywać z pozoru przegrane bitwy, sytuacja Prus stopniowo się pogarsza. Pod koniec roku 1760 Austriacy znów panują na Śląsku, a w roku 1761 zdobywają twierdzę Schweidnitz (Świdnica). W tym czasie Rosjanie opanowują Pomorze i Brandenburgię, a przejściowo okupują nawet Berlin. Prusy stoją nad przepaścią.

Zdarza się jednak coś, co historycy określają jako „cud domu brandenburskiego”. Umiera caryca Elżbieta (4 I 1762 r.), a jej następca Piotr III wycofuje rosyjskie oddziały. Część armii oddaje nawet Fryderykowi II. Sojusz rosyjsko-pruski oznaczałby całkowite zwycięstwo Prus, lecz kilka miesięcy później Piotr III zostaje zamordowany. Nowa władczyni Rosji caryca Katarzyna II wycofuje się z wojny i przerywa okupację Prus Wschodnich (1762).

W tej sytuacji osamotniona Austria musi zawrzeć niekorzystny pokój z niedawno prawie pokonanymi Prusami (15 II 1763 r.) i ostatecznie zaakceptować utratę Śląska na rzecz Prus.

Zwycięstwo w wojnie siedmioletniej jest ważnym etapem na drodze Prus do pozycji mocarstwa. Dla uczczenia i upamiętnienia sukcesu Prusacy budują w Berlinie Bramę Brandenburską, wkrótce symbol miasta.

• 1756 - 1763 r. - Bankierska rodzina Rotschildów (pierwszym, który używa tego nazwiska jest Mayer Amschel) z Frankfurtu bogaci się na pożyczkach udzielanych walczącym państwom. Jest to jedyny przykład Żydów, którzy osiągają w Europie sukces, mimo zachowania swej wiary. Synowie Amschela zakładają filie banków: Nathan w Londynie (1797), Jacob (James) - w Paryżu (1811), Salomon Mayer - w Wiedniu (1816) i Karl Mayer - w Neapolu (1821). Przez 250 lat Rotschildowie będą najpotężniejszą bankierską rodziną Europy w dużym stopniu decydującą o jej historii (częściowo stąd pochodzą antysemickie teorie o światowym spisku Żydów), będą finansować kolejne wojny i współuczestniczyć w odbudowie państwa izraelskiego. Nieprzypadkowo więc umierający Nathan powiedział: „i to wszystko przez moje pieniądze”.

Rotschildowie prowadzą politykę zawierania małżeństw wśród swoich krewnych, co ma służyć utrzymaniu wspólnoty interesów. Co ciekawe, mimo ewidentnej endogamii (kazirodztwa), nie wykazują cech genetycznej degeneracji. Z drugiej jednak strony zasada, że interesy wymagające zaufania można prowadzić tylko w obrębie rodu Rotschildów spowodowała niezdolność tych bankowców do poważnej ekspansji poza Europą.

• 1756 - 1791 r. - Wolfgang Amadeus Mozart, genialny austriacki kompozytor. Cierpi na łagodny autyzm, co z jednej strony wiąże się z jego niebywałymi zdolnościami muzycznymi, a z drugiej prowadzi do ekscentryzmu.

• 1757 r. - Publikacja Pieśni o Nibelungach przez Szwajcara J. J. Bodmera.

Utwór zapomniany od XII w. zachował się w kilku bibliotekach i w różnych wersjach. Bodmer opracowuje wersję ujednoliconą, która stanie się narodowym eposem Niemców oraz elementem ich tożsamości, zwłaszcza w okresie jednoczenia ziem niemieckich.

• 1762 - 1862 r. - Karl Thoedor Maria Hubert Isidor von Hallberg-Broich, jeden z największych ekscentryków, podróżnik i awanturnik. Studiuje w Getyndze, Heidelbergu, Oksfordzie, Paryżu i Wiedniu, jest wojskowym i generałem w armii beja Tunisu oraz bojownikiem przeciw Napoleonowi, Za działalność antynapoleońską trafia na krótko do więzienia. 7 lat spędza jako pustelnik w Gauting. Mając 85 lat żeni się z 18-letnią dziewczyną. Napisał szereg artykułów i książek.

• Od 1763 r. - W mieście Gotha jest wydawany Almanach Gotajski jako rocznik. Zawiera biografie i genealogie arystokratycznych rodów oraz wydarzenia z życia wyższych sfer Europy.

• 1765 - 1790 r. - Panuje austriacki cesarz Józef II (syn Franciszka I i Marii Teresy).

Cesarz likwiduje szlacheckie samorządy, aby umocnić pozycję monarchy. Próbuje germanizować państwo, język niemiecki zostaje wprowadzony do urzędów na całym obszarze państwa (co wywołuje szereg buntów), a Żydom narzuca niemiecko brzmiące nazwiska. Jako zwolennik oświecenia próbuje zmienić zwyczaje pogrzebowe: indywidualne groby mogą mieć tylko arystokraci, a plebejusze mają być grzebani w zbiorowych mogiłach. Próbuje też wprowadzić nowe oszczędne trumny z otwieranym dnem, aby po spuszczeniu do grobu wyrzucić zwłoki, a opróżnioną trumnę użyć podczas kolejnego pochówku.

Znosi poddaństwo chłopów, w 1781 r. wprowadza wolność wyznania (choć katolicyzm pozostaje religią państwową), a w 1782 r. znosi niektóre zakony. Wyraźnie antyklerykalnego kursu, określanego jako józefinizm, nie powstrzyma nawet wizyta Piusa VI w 1782 r., pragnącego przywrócenia katolickiej dominacji.

Pod koniec panowania Józef II musi jednak odwołać większość reform pod naciskiem konserwatystów.

• 1771/1772 r. - Po wygaśnięciu epidemii (1770) Prusy nawiedza klęska głodu. W odpowiedzi król wprowadzi masową uprawę ziemniaka (od 1775 r.), każe uczyć chłopów, jak tę roślinę pielęgnować i jeść. Obserwuje się zarazem gwałtowny wzrost rozrodczości (kompensacyjna) z ok. 26 tysięcy dzieci rocznie przed epidemią do ok. 32 tysięcy w roku 1771.

• Lata 1772, 1793, 1795 - Prusy starają się zmniejszyć wpływy Rosji w Rzeczpospolitej i podsycają patriotyczne zrywy Polaków, co zmusza ich sąsiadów do interwencji. Dzięki temu Prusacy mogą zająć Pomorze Gdańskie i Warmię (1772), Wielkopolskę (1793), północne Mazowsze i zachodnią Litwę do Niemna (1795). Austria zajmuje Galicję - ziemie na wschód od górnej Wisły z miastami Lwów, Zamość i Halicz (1772) oraz północną Małopolskę i południowe Mazowsze aż do Bugu (1795).

• 1773 - 1839 r. - Niemiecki uczony Friedrich Mohs, twórca skali twardości minerałów.

• 1775 r. - Władze Prus wprowadzają obowiązkowe kasy ubezpieczeniowe dla urzędników państwowych, które wypłacają renty wdowom po zmarłych urzędnikach.

• 1777 r. - Fryderyk II Wielki ogłasza manifest skierowany do klas niższych w Prusach zalecający picie kawy zamiast piwa, które wpływa szkodliwie na stan świadomości. W roku 1781 ten sam władca utworzy państwowy monopol na prażenie kawy. Specjalni urzędnicy starają się wyśledzić ludzi, którzy prywatnie prażą kawę.

• 1777 r. - Palatynat (Pfalz) zostaje przyłączony do Bawarii rządzonej przez Wittelsbachów.

• 1777 - 1855 r. - Carl Friedrich Gauss, genialny niemiecki matematyk i bohater wielu anegdot.

Jako siedmiolatek wciąż zaskakiwał nauczyciela. Wreszcie zniecierpliwiony pedagog kazał mu pomnożyć liczby od 1 do 40 w nadziei, że zajmie to sporo czasu. Ale Gauss przedstawił prawidłowy wynik już po kilku minutach, ponieważ zauważył, że 1 + 40 = 2 + 39 = 3 + 38 = ... = 19 + 22 = 20 + 21 = 41. Pomnożył więc 20 przez 41, otrzymując 820.

• 1780 - 1831 r. - Carl von Clausewitz, wybitny pruski generał, teoretyk wojny (wojna jako kontynuacja polityki) i historyk. Umiera na cholerę.

• 1783 r. - Ze względów zdrowotnych (możliwość epidemii) i higienicznych (zanieczyszczenie powietrza oraz wód gruntowych) rząd Austrii likwiduje cmentarze przykościelne i nakazuje tworzyć je poza miastami.

• 1785 r. - Johann Georg Justus Perthes (1749-1816) zakłada słynne wydawnictwo kartograficzne w mieście Gotha.

• 1786 - 1797 r. - W Prusach panuje Fryderyk Wilhelm II, bratanek Fryderyka II.

• 1786 r. - Würzburg jest pierwszym na świecie miastem z oświetleniem gazowym.

• 1790 - 1792 r. - Władca Austrii Leopold II, brat Józefa II.

• 1792 - 1804 r. - W słabnącym Świętym Cesarstwie Rzymskim rządzi Franciszek II, syn Leopolda II.

W czasie wojny z Francją Niemcy wywożą z Norymbergi włócznię św. Maurycego, ponieważ obawiają się, że wpadnie w ręce nadciągającej armii Napoleona i w magiczny sposób uczyni go panem Europy. W rezultacie relikwia trafia do Wiednia, choć i tak nie uratuje Świętego Cesarstwa Rzymskiego, ponieważ jego ostatni władca Franciszek II abdykuje w roku 1804. Włócznia jednak pozostanie w Wiedniu.

• 1795 r. - Pierwsze wykonanie pieśni Heil dir im Siegerkranz (Chwała ci w wieńcu zwycięzcy) podczas obchodów urodzin Fryderyka Wilhelma. Początkowo utwór jest wykonywany z melodią brytyjskiego God Save the King.

Pieśń stanie się hymnem Prus, a w latach 1871-1918 będzie jednym z nieoficjalnych hymnów Niemiec.

• 1797 r. - Pierwsze wykonanie pieśni Kaiserlied ku czci austriackiego cesarza, która pełni odtąd rolę hymnu państwowego. Autorem tekstu jest Lorenz Leopold Haschka a muzyki Joseph Haydn. W roku 1848 tekst zostanie zmieniony na wiersz Franza Grillparzera. W tej formie hymn utrzyma się do upadku Austro-Węgier w roku 1918.

• 1797 - 1840 r. - W Prusach panuje król Fryderyk Wilhelm III, syn Fryderyka Wilhelma II.

• 1799 - 1851 r. - V. Priessnitz, śląski chłop, który w Gräfenbergu (Jesenik) tworzy bardzo popularny zakład wodolecznictwa, z czasem wzorcowy dla krajów niemieckojęzycznych.

• 1800 - 1891 r. - Helmuth Karl Bernhard von Moltke, pruski generał, feldmarszałek, baron (od 1843 r.) i hrabia (od 1870 r.). Urodził się jako syn duńskiego generała i kończy szkołę kadetów w Kopenhadze, lecz w 1821 r. przenosi się do armii pruskiej. Reformator pruskiej armii i strateg uznawany czasem za większego od Clausewitza. Słynie z wysokiej kultury, interesuje się sztuką i sam rysuje, zna siedem języków. Podróżuje po południowej Europie, a służąc w armii tureckiej (1835-1839), zwiedza Bliski Wschód. W latach 1858-1871 jest szefem pruskiego sztabu generalnego i współautorem militarystycznej polityki ekspansji Prus.

• XIX w. - Wielki rozwój muzyki niemieckiej: Robert Schumann (1810-1856), Richard Wagner (1813-1883).

• 1801 - 1859 r. - Karl Ludwig Johannes Bädeker, autor i wydawca przewodników oraz map turystycznych.

Dziadek Karla Zacharias założył wydawnictwo w Essen, które prowadził potem Gottschalk Diederich Bädeker, ojciec Karla. On sam po studiach w Heidelbergu pracuje jako wydawca w kilku niemieckich miastach, aż osiedla się w Koblenz w 1827 r. Tam buduje firmę Baedeker (tak zapisuje swoje nazwisko od połowy XIX w.), która przynosi mu sławę i pieniądze. Jego nazwisko staje się nawet synonimem książek dla turystów (bedekery).

• 1804 r. - Były władca Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego Franciszek II (syn Leopolda II) ogłasza się cesarzem Austrii ze stolicą w Wiedniu jako Franciszek I. Będzie panował do śmierci w 1835 r.

W przeciwieństwie do władców Świętego Cesarstwa ani Franciszek I, ani następni Habsburgowie rządzący Austrią nie są koronowani na cesarzy, ponieważ twierdzą, że to nie jest konieczne, aby legitymizować ich panowanie. Uznają, że prawo do cesarskiego tytułu jest dziedziczne w ramach rodu Habsburgów.

To jednak nie przeszkadza, by Habsburgowie koronowali się na królów poszczególnych części cesarstwa. Na przykład w 1830 r. Ferdynand I zostaje królem Węgier.

• 1805 r. - Władze Bawarii wprowadzają obowiązkowe składki urzędników na rzecz kasy ubezpieczeniowej, która po przepracowaniu przez klienta kasy odpowiedniej liczby lat wypłaca mu comiesięczną emeryturę. W przypadku kalectwa kasa wypłaca comiesięczną rentę, którą w razie śmierci klienta otrzymują wdowa i dzieci.

Podobne rozwiązanie pojawi się w Prusach w roku 1825 i w Austrii w roku 1866. Powstają też ubezpieczenia branżowe. W roku 1854 Prusy i Austria wprowadzają obowiązkowe ubezpieczenie dla górników, żeby zapewnić utrzymanie rodzinom tych, którzy zginęli pod ziemią.

• 1806 r. - Napoleon zastępuje Rzeszę Niemiecką zależnym od siebie Związkiem Reńskim.

Obejmuje on Bawarię (królestwo od 1806 r.) Maksymiliana I Józefa Wittelsbacha (książę od 1799 r., król w latach 1806-1825); Wirtembergię (królestwo od 1806 r.) pod władzą Fryderyka I (1797-1816); Hesję; część Hanoweru; Westfalię (1807) rządzoną przez nieudolnego króla Hieronima, brata Napoleona; Liechtenstein i inne mniejsze państwa, a od 1812 r. również Saksonię (królestwo od 1806 r.) Fryderyka Augusta I Wettina (1763-1827). Badenia i Hesja zostają wielkimi księstwami.

Jedynym państwem niemieckim, które zachowuje niezależność od Napoleona jest Cesarstwo Austriackie.

Powstają antyfrancuskie spiski i grupy dywersyjne zwane Tugendbund. Johann Ph. Palm jako ofiara francuskich represji staje się symbolem niemieckiego patriotyzmu. F. von Schill organizuje powstanie w Prusach, a A. Hofer w Tyrolu (1809); obaj zostają straceni. Pod wpływem politycznych klęsk Niemców pisarz H. von Kleist (1777-1811) popada w depresję i w końcu popełnia samobójstwo.

• 1806 - 1807 r. - Memel jest tymczasową stolicą Prus, kiedy król Fryderyk Wilhelm III szuka tam schronienia przed wojskami Napoleona.

• 1809 - 1815 r. - Północna Dalmacja zostaje przekształcona w zależne od Francji Prowincje Iliryjskie, co oznacza, że Węgry i całe państwo austriackich Habsburgów nie mają dostępu do morza.

• 1809 - 1848 r. - Książę Klemens Metternich (1773-1859) jest ministrem spraw zagranicznych Austrii za czasów cesarzy Franciszka I i jego syna Ferdynanda I.

W sytuacji, gdy na cesarskim tronie zasiada niedorozwinięty umysłowo Ferdynand I, Metternich staje się głównym twórcą austriackiej polityki. Narzuca rządy policyjno-klerykalne (od 1821 r. jako kanclerz) i zwalcza liberalizm. W 1819 r. na uniwersytetach tłumi rozruchy związku studentów (od 1818 r.) przeciw konserwatyzmowi i absolutyzmowi.

• 1810 r. - Rząd pruski kasuje wszystkie zakony i konfiskuje ich posiadłości.

• 1810 r. - Należące do Związku Reńskiego Królestwo Bawarii wprowadza system metryczny. większość innych państw niemieckich nie jest jednak zainteresowana nowymi miarami. Na przykład Prusy za podstawę swojego systemu przyjmują sążeń (1839), a Wielkie Księstwo Hesji pozostaje przy starych nazwach, lecz dzieli je dziesiętnie, a za podstawę uznaje cal równy 1/400 000 000 południka ziemskiego, czyli 2,5 cm. Natomiast w 1821 r. Akademia Górnicza we Freibergu sprowadza z Paryża wzorzec metra, aby na jego podstawie ustalić długość sążnia górniczego. W 1830 r. Saksonia przyjmuje sążeń górniczy = 2 m, a w 1858 r. wprowadza 1 funt = 0,5 = kg.

• 1810 r. - Ślub przyszłego króla Bawarii (1825-1848) Ludwika I (syn Maksymiliana I Józefa) i księżniczki Saxe-Hildburghausen zaczyna doroczny Oktoberfest, piwne święto w Monachium, kiedy wypija się tysiące litrów tego napoju i zjada tony kiełbasek. Piwo jest narodowym napojem Niemców, którzy opowiadają o baśniowym germańskim królu Gambrinusie z Brabantu, który miał ponoć wynaleźć tej napój w bliżej nieokreślonej przeszłości.

• 1812 - 1887 r. - Alfred Krupp, metalurg, producent stali i broni w Essen, założyciel firmy Krupp (1826, kontynuacja niewielkiej odlewni żeliwa jego zmarłego ojca) i współtwórca militarnej potęgi Niemiec.

Sławę zdobędzie podczas wystawy w Londynie w 1851 r., kiedy pokaże dwutonowy blok odlany ze stali tyglowej.

• 1812 r. - Prusy zmuszone do poparcia Napoleona (24 II) sprzymierzają się z Rosją (Taurogi 30 XII).

Pruscy Żydzi otrzymują prawa równe z chrześcijanami, a w 1854 r. rabin Zacharias Frankel (1801-1875) założy słynną uczelnię teologiczną we Wrocławiu. Po zamknięciu ośrodka wrocławskiego w 1938 r. jego rolę przejmie uczelnia w Nowym Jorku.

• 1813 r. - Król Prus Fryderyk Wilhelm III wygłasza słynne przemówienie An meinem Volk... (17 III), wzywając do walki z Napoleonem. Jest to początek jednoczenia północnych Niemiec pod egidą Prus. Na zachód od Łaby król powołuje antyfrancuski Freikorps (partyzantów) pod dowództwem Adolfa von Lützowa i Landsturm (pospolite ruszenie, głównie chłopskie).

Fryderyk Wilhelm we Wrocławiu ustanawia Krzyż Żelazny, najwyższe niemieckie odznaczenie za bohaterstwo na wojnie.

• 1814 r. - F. J. von Görres zakłada w Koblencji gazetę Rheinischer Merkur. Będą do niej pisać między innymi bracia Grimm.

• 1814 - 1815 r. - Kongres Wiedeński kończy dominację Napoleona w Europie.

Francja jest okupowana przez wojska zwycięzców.

Prusy zagarniają połowę Saksonii (w tym część Łużyc), Księstwo Poznańskie (Wielkopolska), Nadrenię (Rheinland nad środkowym Renem z Moguncją) i Westfalię (Westfalen, skąd w 1813 r. wygnano Hieronima Bonaparte), stając się hegemonem północnych Niemiec. Austriaccy Habsburgowie odzyskują Dalmację i dostęp do Adriatyku.

350 państw na terenie Niemiec łączy się w 34 większe. Najważniejsze to Austria, Prusy, Saksonia, Hanower, Bawaria, Wirtembergia oraz wolne miasta Hamburg, Bremen, Lubeka i Frankfurt nad Menem. Liechtenstein jest mocno związany z habsburską Austrią. Wszystkie te państwa wchodzą do Związku Niemieckiego. Bawaria i Badenia dzielą się Palatynatem. Austria rządzi północną Italią i Wolnym Miastem Kraków.

Luksemburg tworzy wraz z Holandią i Belgią wspólne państwo niderlandzkie.

• 1818 r. - Kongres w Akwizgranie (Aachen) kończy wojskową okupację Francji i potwierdza porządek polityczny ustalony trzy lata wcześniej w Wiedniu.

• 1819 r. - Z inicjatywy Metternicha państwa niemieckie podpisują w Karlsbadzie umowę o zwalczaniu liberalizmu, ruchów studenckich i narodowych. Narzucają cenzurę i rządy policyjne (umowa przetrwa do 1848 r.).

• 1821 - 1897 r. - Ksiądz Sebastian Kneipp, sławny twórca leczenia za pomocą kontaktu z przyrodą, ziołami, wegetarianizmem oraz wodą (pitą i służącą do polewania lub kąpieli).

• 1825 - 1848 r. - Bawaria po rządami króla Ludwika I Wittelsbacha (syn Maksymiliana I) staje u szczytu powodzenia. Monachium wyrasta na wspaniałe miasto konkurujące z Wiedniem, Dreznem i Berlinem.

Gości zachwyca między innymi wspaniała Rezydencja, czyli zbudowany w latach 1570-1620 manierystyczny zespół pałacowy na północ od centrum Monachium. Zasłużoną sławą cieszy się też położony poza miastem słynny Nymphenburg - pałac letni Wittelsbachów z rozległymi ogrodami w stylu angielskim. Jego budowa rozpoczęła się w 1664 r. na zlecenie księżnej Adelajdy, żony bawarskiego elektora Ferdynanda Marii, a upiększanie i rozbudowa Nymphenburga potrwają do końca XIX w.

• 1826 - 1833 r. - Prusy zawierają unię celną z Hesją (1826), a potem tworzą Niemiecki Związek Celny jednoczący gospodarkę krajów niemieckich i przygotowujący ich zjednoczenie polityczne.

• 1827 r. - W Bonn umiera Ludwig van Beethoven (ur. 1770) ze słynnymi słowami: „komedia skończona”, co dobrze oddaje jego ekscentryzm związany z łagodnym autyzmem.

• 1828 - 1833 r. - Jedno z najdziwniejszych wydarzeń stulecia. W Norymberdze pojawia się młody mężczyzna Kaspar Hauser, podobno od urodzenia trzymany w mroku i izolacji, żywiony tylko chlebem. Nieznany człowiek nauczył go kilku słów. Kaspar obudził się niedaleko Norymbergi. Wśród ludzi bardzo szybko uczy się mówić, pisać i posługiwać takimi przedmiotami jak lampa, naczynia i narzędzia. Wykazuje zdolności artystyczne, rysując i pisząc swoje wspomnienia. Umiera nagle w 1833 r., według jego opowieści od ran zadanych przez nieznanego człowieka.

Losy Hausera staną się przedmiotem wielu hipotez, a w roku 1974 niemiecki reżyser Werner Herzog nagra o nim film Jeder für Sich und Gott gegen Alle (Każdy dla siebie a Bóg przeciw wszystkim).

• 1830 - 1890 r. - Luksemburg pozostaje w unii personalnej z Holandią mimo oderwania się Belgii.

• 1831 r. - W Prusach wybucha epidemia cholery zawleczona z Rosji przez Gdańsk mimo blokady na granicy.

• Od 1831 r. - Tendencje liberalne i rewolucyjne, manifestacje przeciw absolutyzmowi. Powstaje robotniczy Niemiecki Związek Ludowy (1832), Büchner i Weidig zakładają w Hesji Stowarzyszenie Praw Człowieka (1834) i powstaje robotniczy Związek Sprawiedliwych (1836). W latach 1840. dochodzi do krwawych starć robotników z policją.

• 1832 r. - Konna kolej Linz-Budziejowice (od 1837 r. parowa). W 1835 r. powstaje linia między Norymbergą i Fürth.

• 1833 - 1854 r. - Prusy wciągają do Niemieckiego Związku Celnego wszystkie państwa niemieckie oprócz Austrii, stwarzając warunki dla szybkiego rozwoju gospodarki oraz własnej dominacji.

• 1835 r. - Zakaz publikowania pism działaczy Młodych Niemiec (na przykład H. Heinego, K. Gutzkowa, H. Laubego, L. Wienbarga i T. Mundta) żądających zerwania z resztkami feudalizmu i klerykalizmem.

• 1835 - 1848 r. - W Austrii panuje cesarz Ferdynand I Dobrotliwy, syn Franciszka I.

Cierpi na szereg chorób wrodzonych, w tym na niedorozwój umysłowy, lecz na życzenie Franciszka I cesarski dwór zachowuje pozory normalności, aby nie podkopywać zaufania poddanych do panującej dynastii.

Władca jest zarazem królem Węgier (od 1830 r.), Czech (koronowany w 1836 r.) oraz Lombardii i Wenecji (od 1838 r.).

• 1836 r. - Powstaje firma Villeroy & Boch. Połączyły się w niej zakład ceramiczny F. Bocha założony w roku 1746 oraz fabryka N. Villeroya funkcjonująca od roku 1791. Wkrótce nowa firma staje się znana nie tylko w krajach niemieckich, lecz również poza nimi, a wytwarzane w niej naczynia są synonimem elegancji.

• 1837 r. - W Hanowerze po rozpadzie unii personalnej z Wielką Brytanią na tron wstępuje Ernst August.

• 1837 r. - Rusza pierwsza kolej w Austrii.

• 1839 r. - Vincenz van Baerle zakłada fabrykę mydła w Worms, a kilka lat później zaczyna produkcję szkła wodnego. Z czasem zaś zajmie się też wytwarzaniem trwałych farb mineralnych (krzemionkowych), które w roku 1878 opatentuje Adolf Wilhelm Keim, założyciel fabryki Keimfarben w Diedorfie koło Augsburga.

W XX i XXI w. zakłady Van Baerle oraz Keimfarben będą jednymi z większych i ważniejszych chemicznych przedsiębiorstw w niemieckiej strefie językowej.

• 1840 - 1861 r. - Król Prus Fryderyk Wilhelm IV, syn Fryderyka Wilhelma III.

Rozwija państwo jako militarną potęgę mnożąc wydatki na armie i budując szereg nowoczesnych twierdz jak na przykład Boyen (1842-1855, od nazwiska generała Hermanna von Boyena) w Giżycku na Mazurach.

• 1840 - 1841 r. - W konflikcie turecko-egipskim państwa niemieckie popierają Turcję przeciw Francji i Egiptowi.

• Lata 1840, 1841 - Pod wpływem napięcia francusko-niemieckiego powstają dwie patriotyczne pieśni, które staną się nieoficjalnymi hymnami Niemiec: Die Wacht am Rhein (Straż na Renie, 1840 r.) i Deutschland, Deutschland über alles (Niemcy, Niemcy ponad wszystko, 1841 r.).

Muzykę do Die Wacht am Rhein pisze szwajcarski organista J. Mendel, ale większą popularność zyska później muzyka Karla Wilhelma.

Autorem drugiego utworu jest znany niemiecki językoznawca August H. Hoffmann von Fallersleben. Jego tekst jest śpiewany do melodii zapożyczonej z austriackiej Kaiserlied, a w latach 1871-1918 do melodii angielskiego hymnu God Save the King.

• 1842 - 1912 r. - Niemiec Karl May, autor książki Winnetou o szlachetnym Indianinie z prerii. Dzięki serii powieści przygodowych dziejących się na ogół na Dzikim Zachodzie zdobywa pieniądze i sławę.

• 1842 r. - Odbudowywany po pożarze Hamburg jako pierwsze duże miasto w Europie otrzymuje kanalizację.

• 1842 - 1927 r. - August Thyssen. Dzięki niesamowitej pracy i legendarnemu skąpstwu buduje jedną z największych fortun okresu uprzemysłowienia; jest potentatem w produkcji węgla i stali. Sukces okupił jednak zaniedbaniem rodziny, rozwodem i samotnością. Jego syn Heinrich (1875-1947) do bogactwa doda jeszcze szlachecki herb uzyskany dzięki małżeństwu z węgierską baronówną Margaretą Bornemisza i formalnej adopcji dokonanej przez swego teścia. W roku 1933 Heinrich odda swoją siedzibę w Rechnitz w ręce córki Margit, a sam przeniesie się do Szwajcarii.

• 1845 r. - W Wiedniu zostaje wprowadzone gazowe oświetlenie ulic.

• 1845 r. - Pochodzący z Osnabrück Ludwig Clamor Marquart (1804-1881), doktor chemii farmaceutycznej i twórca instytutu farmaceutycznego, zakłada w Bonn Marquart’s Lager chemischer Utensilien, fabrykę substancji używanych do produkcji leków i rozmaitych chemikaliów. Jest między innymi pierwszym przemysłowym wytwórcą proszku do pieczenia według receptury E. N. Horsforda, z którym przez pewien czas współpracował. Przedsiębiorstwo Marquarta przejdzie szereg transformacji i na początku XXI w. stanie się częścią wielkiej korporacji Evonik zajmującej się różnymi dziedzinami produkcji.

• 1846 r. - W Lipsku (Saksonia) powstaje akademia nauk, wkrótce jedna z lepszych niemieckich uczelni.

• 1848 r. - Pod wpływem kryzysu (1847) w przemyśle i rolnictwie Struve w parlamencie Badenii żąda zniesienia feudalizmu, uwolnienia chłopów od pracy na rzecz szlachty, wolności prasy i parlamentu ogólnoniemieckiego.

Wystąpienia antyfeudalne i żądania liberalizacji rządów stają się powszechne w wielu państwach niemieckich (Wiosna Ludów): Badenii, Wirtembergii, Hesji, Bawarii (Ludwik I abdykuje na rzecz swego syna Maksymiliana II), Hanowerze, Brunszwiku, Saksonii, Prusach i Austrii.

W okresie Wiosny Ludów kształtują się główne nowożytne europejskie ruchy i partie polityczne:

1. konserwatyzm arystokracji związany z feudalizmem i Kościołem (chadecja - chrześcijańska demokracja), ordynacja wyborcza często większościowa (zwycięska partia przejmuje pełnię władzy) z cenzusem majątkowym, pochodzenia i wykształcenia (prawa polityczne tylko dla bogatych, arystokratów i ludzi wykształconych);

2. ekonomiczny i ideologiczny liberalizm burżuazji nastawionej na rozwój przemysłu i kapitalizm (prawica), ordynacja wyborcza zazwyczaj z cenzusem majątkowym ograniczającym prawo do udziału w wyborach;

3. demokracja zakładająca równość obywateli, świadczenia socjalne państwa dla robotników i chłopów (lewica, później socjaliści i komuniści) w ramach idei sprawiedliwości społecznej (państwo dobrobytu), ordynacja wyborcza jest często proporcjonalna (udział poszczególnych partii w parlamencie i rządzie jest proporcjonalny do liczby głosów zdobytych podczas wyborów) lub mieszana (większościowo-proporcjonalna) z minimalną rolą ograniczających cenzusów.

Utrwalają się różnice społeczne typowe dla stosunków kapitalistycznych. Większość ludności w miastach to robotnicy przybywający ze wsi, gdzie nie mogą się utrzymać. Pracują w fabrykach przez niemal pół doby, lecz są nisko opłacani (kapitaliści zwiększają w ten sposób własny zysk). Zamieszkują w małych, często ciemnych (na przykład tanie sutereny) mieszkaniach po kilkanaście osób (zazwyczaj wielodzietne rodziny). Zwykle nie stać ich na kształcenie ani lekarza (szerzą się typowo miejskie epidemie gruźlicy i duru brzusznego). Zarabiają ledwo na wyżywienie (bywa, że jeden posiłek dziennie). Nie mają prawa do urlopu ani praw politycznych, a bieda popycha wielu do przestępstwa.

Na przeciwnym biegunie znajdują się bogaci właściciele (burżuazja) wywodzący się z arystokracji lub wzbogaconego plebsu (nowobogaccy często naśladują dawną arystokrację, nawet budując własne pałace).

Król Prus Fryderyk Wilhelm IV po powstaniu w Berlinie obiecuje liberalizację i szybkie zjednoczenie całych Niemiec.

Zapowiedzią przemian są obrady przedstawicieli Niemców we Frankfurcie nad Menem (Vorderparlament, 31 III), wybory do ogólnoniemieckiego zgromadzenia narodowego, a potem Parlament Frankfurcki (18 V), który opracowuje projekt konstytucji dla zjednoczonych Niemiec i powołuje tymczasowego ogólnoniemieckiego namiestnika (w istocie bez realnej władzy). Zostaje nim austriacki arcyksiążę Johann. Symbolem Niemiec ma być tradycyjny czarny orzeł oraz flaga złożona z poziomych pasów: czarnego, czerwonego i złotego lub żółtego (flaga używana w latach 1848-1866, 1919-1933, od 1945).

Prusy ogłaszają własną konstytucję (1848) zapewniającą wolność prasy i wyznania. Armia Prus wprowadza karabin ładowany odtylcowo (konstrukcja Dreysego z 1835 r.).

• 1848 - 1849 r. - Rewolucyjne wystąpienia (głównie socjalistów) znaczą Wiosnę Ludów w państwie Habsburgów (Wiedeń, Budapeszt, Praga, Kraków, Lwów), wymuszają konstytucję (1848) i reformy znoszące przywileje szlacheckie i poddaństwo chłopów (pańszczyznę). Znienawidzony Metternich zostaje zdymisjonowany przez Ferdynanda I i ucieka do Anglii.

Węgrzy detronizują Habsburgów. Czesi domagają się zjednoczenia ziem korony czeskiej (Czechy, Morawy, Śląsk), a w 1848 r. w Pradze obraduje Kongres Słowiański grupujący przedstawicieli Słowian w Austrii. Kilka dni później wybucha antyhabsburskie powstanie w Pradze, a na podstawie nowego prawa wyborczego Słowianie (Czech Strobach i Polak Smolka) po raz pierwszy wchodzą do parlamentu Austrii (1848).

Powstanie w Pradze upada po wkroczeniu armii austriackiej pod dowództwem generała Afreda Windischgrätza (Alfred Fürst zu Windisch-Grätz, 1787-1862). Niedługo potem zaczyna się bunt ludności w Wiedniu, który tłumi armia dowodzona przez Windischgrätza, lecz cesarz Ferdynand I musi abdykować na rzecz swego bratanka Franciszka Józefa.

W październiku 1848 r. Afred Windischgrätz otrzymuje tytuł feldmarszałka i rozkaz stłumienia powstania na Węgrzech; w styczniu 1849 r. zajmuje Budapeszt. Tymczasem cesarz Franciszek Józef prosi o pomoc Moskwę, więc rosyjski generał Iwan Paskiewicz okrutnie pacyfikuje Węgry, mordując i paląc.

• 1848 - 1916 r. - Austrią rządzi cesarz Franciszek Józef (Franz Josef) Habsburg.

Jest to okres przemian społecznych i politycznych. Liberalna konstytucja z 1849 r. oddaje władzę cesarzowi i odrzuca projekt zjednoczenia Austrii z innymi państwami niemieckimi, co osłabiłoby Habsburgów. Konstytucja znosi dominację feudałów i klerykałów. Zaczyna się rozwój kapitalizmu i związanej z nim burżuazji. Liberalna konstytucja zostanie zniesiona w 1851 r., kiedy Austria umacnia monarchię absolutną i podejmuje planową germanizację podległych narodów (Niemcy stanowią ledwo ponad 20% całej ludności państwa). Austria podpisuje konkordat z papieżem (1855), znów czyniąc katolicyzm religią państwową. Głównym twórcą nowej konserwatywnej polityki jest premier A. Bach.

Liczba mieszkańców Wiednia sięga 431 tysięcy w roku 1850. Na życzenie cesarza zostają rozebrane fortyfikacje miejskie (1857-1865), a ich miejsce zajmuje Ringstrasse - jedna z najszerszych reprezentacyjnych ulic wokół centrum Wiednia.

• 1849 r. - Uchwalenie ogólnoniemieckiej konstytucji opracowanej przez Parlament Frankfurcki (przyjęta przez większość państw niemieckich 28 III) i powołanie na władcę Niemiec Fryderyka Wilhelma IV Hohenzollerna, króla Prus, co jest równoznaczne z uznaniem Prus za wiodącą potęgę na północy i zachodzie obszaru niemieckojęzycznego. Austria nie akceptuje tych zmian wiedząc, że Habsburgowie, już niezagrożeni rewolucją, są zdolni do samodzielnego rządzenia w swoim państwie bez sojuszu z coraz silniejszymi Prusami.

Konstytucję potępia katolicki kler niezadowolony z rozdziału państwa od Kościoła katolickiego. Nie są też zadowoleni republikanie i doprowadzają nawet do krótkotrwałych powstań (maj-czerwiec) w Dreźnie, Prusach, Palatynacie i Badenii. Prusy, Saksonia i Hanower tworzą Związek Trzech Królów, do której przystąpi potem 28 innych państw. Jest to próba zjednoczenia Niemiec przez Prusy. W końcu pruska armia likwiduje parlament i przerywa jego obrady w Stuttgarcie i Karlsruhe. Kończy się dwuletni okres rewolucji w Niemczech.

Nawiązujący do Kodeksu Justyniana pandektyści Bernhard Windscheid (1817-1892), Georg von Puchta (1798-1846) i Friedrich von Savigny (1779-1861) wyróżniają prawo osobowe, zobowiązań, rzeczowe, rodzinne i spadkowe.

• 1850 r. - Bawaria, Hanower, Saksonia i Wirtembergia zaniepokojone dominacją Prus i Austrii tworzą Związek Czterech Królów, ale już nie potrafią zapobiec zawarciu niemieckiej unii w Erfurcie pod przewodnictwem Prus. Dopiero konferencja we Frankfurcie zwołana przez Austrię doprowadza do rozwiązania unii (układ z Ołomuńca) i niemal wojny prusko-austriackiej zażegnanej dzięki interwencji Rosji. Austria pozostaje więc największym państwem niemieckim.

Chwilowo pokonane Prusy umacniają armię i rozwijają przemysł. Rząd likwiduje resztki feudalizmu (odgórnie narzucona „pruska droga do kapitalizmu” na wsi), pozwalając chłopom wykupić się od dawnych zależności.

W grudniu na konferencji w Dreźnie restytuuje się Parlament Ogólnoniemiecki i Związek Niemiecki (do 1866 r.) pod wodzą Austrii. Prusy są w tym czasie największą siłą na północy Niemiec.

• 1850 - 1870 r. - Prusy restytuują Niemiecki Związek Celny (1853), ułatwiający wymianę handlową między poszczególnymi państwami na ziemiach Niemiec.

Rozbudowują sieć kolejową z 3000 do 11 000 km, podwajają produkcję stali i węgla, popierają rozwój nauki i techniki. Przemysłowcy zakładają fabryki. Na przykład Adam Opel (firma działa od 1862 r.) produkuje maszyny do szycia, rowery (od 1887 r.) i samochody (od 1898 r.), a w 1929 r. wejdzie w skład General Motors. I. M. Singer uruchamia produkcję maszyn do szycia (1851).

W 1858 r. Prusy wprowadzają obowiązek służby wojskowej mężczyzn i powszechne wychowanie w duchu patriotyczno-wojskowym, co krytykuje nastawiona liberalnie inteligencja i lewica.

• 1851 - 1911 r. - Georg Jellinek, wybitny austriacki znawca prawa.

• 1854 r. - Bawarska księżniczka Elżbieta A. E. von Wittelsbach (1837-1898) zwana Sisi zostaje żoną austriackiego cesarza Franciszka Józefa. Sisi słynie z niebywałej urody, mądrości i łamania dworskich konwenansów narzucanych przez Habsburgów. Codziennie się kąpie (w tym czasie rzecz niespotykana), uprawia sport, zna się na sztuce i mówi po węgiersku, co nie jest częste wśród Habsburgów. Żąda dla siebie prawa do współdecydowania o polityce i odegra ogromną rolę w nadaniu Węgrom autonomii w roku 1867. Niestety, za swoją aktywność i niezależność płaci nieszczęśliwym życiem osobistym.

• 1854 r. - W austriackich Alpach koło Gloggnitz po sześciu latach budowy zostaje oddana do użytku pierwsza w świecie linia kolejowa przecinająca wysokie góry. Tory prowadzą przez kilkanaście tuneli i kamiennych wiaduktów.

• 1856 r. - We Frankfurcie nad Menem Leopold Sonnemann i Heinrich Bernhard Rosenthal zakładają gazetę ekonomiczną Frankfurter Geschäftsbericht, która przekształci się w liberalno-demokratyczną Frankfurter Zeitung (1866-1943), a po przerwie za czasów nazizmu przyjmie nazwę Frankfurter Allgemeine Zeitung (1949), stając się jedną z głównych gazet w Niemczech.

• 1856 - 1920 r. - Przedsiębiorca Friedrich Wilhelm Schindler, pasjonat i popularyzator urządzeń elektrycznych. Jako pierwszy w Austrii wprowadza żarówkę (1881), elektryczne oświetlenie swojej przędzalni w mieście Kennelbach (1884) i elektryczne latarnie na ulicach Kennelbachu (1901). W 1908 r. buduje pierwszą austriacką hydroelektrownię w Andelsbuch.

• 1856 - 1939 r. - Sigmund Freud, mieszkający w Wiedniu Austriak żydowskiego pochodzenia, twórca psychoanalizy i zwolennik stosowania kokainy jako leku w psychiatrii i środka pobudzającego (sam ją zażywa).

Wyróżnia podświadomość, świadomość i nadświadomość. Zakłada, że psychika człowieka wynika z fizjologii (ewolucja biologiczna, instynkty) i przeżyć z dzieciństwa (fiksacja, czyli utrwalenie, dawnych emocji lub wyparcie ich ze świadomości do podświadomości, gdzie jednak nadal funkcjonują). Sensację wzbudza jego teza, że aktywność człowieka nienakierowana bezpośrednio na przetrwanie wynika z libido (pragnienie przyjemności seksualnej) wysublimowanego następnie w formie uczuć wyższych i kultury (nadświadomość).

Popełnia samobójstwo nie mogąc znieść bólu wywołanego przez szczególnie złośliwą formę raka.

• 1856 - 1944 r. - Friedrich Max Uhle, sławny archeolog badający prekolumbijskie cywilizacje Ameryki Południowej.

• 1857 r. - Powstaje pierwsza austriacka linia kolejowa Wiedeń-Triest.

• 1857 r. - G. C. Hunaus prowadzi planowe wiercenia w poszukiwaniu ropy naftowej w Wietze koło Hanoweru.

• 1857 - 1894 r. - Wielki niemiecki fizyk Heinrich Rudolf Hetrz, odkrywca elektromagnetyzmu.

• 1857 - 1933 r. - Klara Zetkin, feministka i komunistka. Po dojściu Hitlera do władzy wyjeżdża do ZSRS.

• 1859 r. - Wojna Austrii z Piemontem popieranym przez Francję. Piemont zajmuje Lombardię, a pokonana (po krwawej bitwie pod Solferino 22 czerwca) Austria zachowuje Wenecję. Francja otrzymuje Sabaudię i Niceę.

• 2 IX 1859 r. - Awaria sieci telegraficznych spowodowana przez szczególnie silną burzę magnetyczną na Słońcu.

• 1860 - 1861 r. - Ustąpienie A. Bacha i zmiana polityki Austrii. Nowa konstytucja (1861) tworzy warunki dla rozwoju liberalizmu. Kraje należące do Austrii otrzymują autonomię wewnętrzną.

W Czechach powstają pierwsze, zakazane przez władze, związki zawodowe i kasy robotnicze mające zabezpieczać interesy robotników. Związkowcy stopniowo wymuszają na pracodawcach przyznanie im urlopu, czyli raz w roku kilkunastu dni wolnych od pracy, opłacanych przez pracodawcę. W roku 1869 rząd zniesie zakaz tworzenia związków.

• 1861 - 1925 r. - Rudolf Steiner, twórca antropozofii wiązanej z hermetyzmem, teozofią, jogą i mistycznym chrześcijaństwem. Głosi istnienie kroniki Akaszy (od sanskryckiego akaca - przestrzeń, eter), czyli kosmicznego zapisu czynów i myśli w postaci wiecznych wibracji energii.

• 1861 - 1888 r. - W Prusach rządzi król Wilhelm I (brat Fryderyka Wilhelma IV).

Jego panowaniu ton nadaje wielki polityk Otto von Bismarck (1815-1898), od 1862 r. kanclerz Prus, znany jako agresywny militarysta. Do historii przechodzi słynne przemówienie Bismarcka z 30 września 1862 r. uznane za zapowiedź zjednoczenia Niemiec, ale nie przez umowy i zgodę większości, lecz przez krew i żelazo (durch Blut und Eisen).

• 1863 r. - Ekonomista Moritz Vogt wprowadza w Prusach podatek katastralny, płacony państwu przez właścicieli nieruchomości, mimo że ziemię czy dom kupili za własne pieniądze. Z czasem podatek katastralny przyjmą wszystkie państwa.

• 1863 r. - W Prusach socjalista F. Lassale staje na czele Powszechnego Niemieckiego Związku Robotniczego.

• 1864 - 1886 r. - Rządy króla Bawarii Ludwika II (syn Maksymiliana II) zwanego Szalonym.

Młody władca jest artystą i oświeceniowym myślicielem zapatrzonym w legendy o Nibelungach, germańskie mity i ideały króla Francji Ludwika XIV. Nie jest zainteresowany działalnością polityczną i militarną. Nie myśli też o pozostawieniu następcy tronu: nieoczekiwanie zrywa zaręczyny i do końca życia pozostanie kawalerem, co wywołuje plotki o jego homoseksualizmie.

Wydaje miliony guldenów na swoje architektoniczne fantazje jak wzorowany na francuskim Wersalu niewielki, lecz niezwykle ozdobny i dosłownie kapiący złotem pałac Linderhof na północnych stokach Alp. Odbudowuje zniszczony przez wojska Napoleona zamek Schwangau, a potem tuż obok zaczyna swój największy, lecz niedokończony projekt – rozległy, pseudośredniowieczny zamek Neuschwanstein (później atrakcja turystyczna) nawiązujący do germańskiej mitologii. Ogromne wydatki na kolejne budowy doprowadzają do załamania finansów Bawarii. W tej sytuacji Ludwik II przyjmuje pieniądze na finansowanie swoich ekstrawagancji, a w zamian godzi się przystąpić do Rzeszy Bismarcka. W końcu jego wuj książę Luitpold ogłasza, że Ludwik jest szaleńcem. Ludwik II umiera w tajemniczych okolicznościach w jeziorze Starnberg w 1886 r. Zostaje pochowany w monachijskim kościele św. Michała, a władzę regenta Bawarii obejmuje Luitpold von Wittelsbach (panuje do śmierci w 1912 r.).

• 1864 r. - Wojna Prus i Austrii przeciwko Danii. Helmuth K. B. von Moltke odbiera Danii księstwa Szlezwik i Holsztyn (Schleswig i Holstein) oraz północne Wyspy Fryzyjskie wraz z Halligen.

• 1865 r. - H. von Stephan w Karlsruhe ogłasza projekt pocztówki, która wkrótce pojawi się jako nowa forma przesyłki pocztowej w Niemczech (1868), Austrii (1869) i Francji (1870). Jest to obrazek (potem fotografia), na której z drugiej strony jest umieszczany adres i naklejany znaczek pocztowy oraz można napisać krótki list.

• 1865 r. - Louise Otto-Peters, od roku 1848 działaczka na rzecz równouprawnienia kobiet zakłada organizację kobiet. Popiera ją Wilhelm Adolf Lette, tworząc związek na rzecz przyznania kobietom praw wyborczych (1866).

• 1865 r. - W Krümmel koło Hamburga szwedzki wynalazca i przedsiębiorca Alfred Nobel zakłada fabrykę Alfred Nobel & Co, która wytwarza materiały wybuchowe.

W ciągu następnych lat firma Nobla, od roku 1876 pod nazwą Dynamitaktiengesellschaft (DAG) wyrośnie na jedną z najpotężniejszych w Europie. W różnych krajach powstaną kolejne firmy Nobla: w 1871 r. w Szkocji (British Dynamite Company, od 1877 r. jako Nobel’s Explosives Company), w 1876 r. we Francji (Société Générale pour la fabrication de la Dynamite), w 1880 r. we Włoszech i Szwajcarii.

• 1865 r. - Friedrich Engelhorn zakłada w Mannheim fabrykę farb, która szybko przekształci się w BASF (Badische Anilin und Soda Fabrik). W XX/XXI w. BASF stanie się największą firmą chemiczną świata.

• 1866 r. - Bismarck wywołuje wojnę z Austrią, aby zjednoczyć Niemcy. Włochy popierają Prusy, mając nadzieję na zajęcie austriackiej północnej Italii. Mimo poparcia Austrii przez Bawarię, Badenię, Hanower, Hesję, Saksonię i Wirtembergię, pruski generał H. K. B. von Moltke rozbija przeciwnika pod Sadową (3 VII) na Morawach, gdzie w starciu 450 tysięcy żołnierzy zginęło ok. 16 tysięcy, a raniono 25 tysięcy.

Po tej bitwie po raz pierwszy, zgodnie z Konwencją Genewską, zwycięzcy zapewniają opiekę lekarską również pokonanym.

Głównym czynnikiem, który zadecydował o pruskim zwycięstwie są ładowane odtylcowo karabiny z zamkiem Dreysego, które można szybko przeładować. Karabin tego typu powala wystrzelić do trzech razy na minutę. Natomiast żołnierze austriaccy wyposażeni w karabiny ładowane od przodu oddają tylko jeden strzał w ciągu minuty.

Do sukcesu Prus przyczyniają się też dane zdobyte przez tajny wywiad wojskowy zorganizowany przez Wilhelma J. C. E. Stiebla (1818-1882). Stiebel miał początkowo być luterańskim duchownym, lecz ostatecznie otrzymał wykształcenie prawnicze i okazał się utalentowanym szpiegiem. W latach 1858-1863 pracował w Rosji.

Moltke zdobywa Pragę i Brno, przypieczętowując austriacką klęskę. W rezultacie tego zwycięstwa Prusy zakładają Związek Północnoniemiecki 22 państw, rządzony przez pruskiego króla, parlament (Reichstag) i radę związkową (Bundesrath), której przewodniczy kanclerz Prus Otto von Bismarck. Bawaria nadal jest rządzona przez Wittelsbachów, lecz zostaje podporządkowana Prusom.

Symbolem nowego organizmu politycznego Związku Północnoniemieckiego a potem Cesarstwa Niemieckiego (1871-1918) jest flaga z poziomymi pasami czarnym, białym i czerwonym oraz czarny pruski orzeł.

Następuje likwidacja kierowanego przez Austrię Związku Niemieckiego, Austria traci Wenecję na rzecz Włoch i płaci odszkodowania wojenne. Cesarz Austrii zaczyna obawiać się o całość swego państwa, gdzie mieszkają Niemcy, Węgrzy, Rumuni, Serbowie, Chorwaci, Czesi, Słowacy, Ukraińcy, Polacy, Słoweńcy i Włosi. Liechtenstein ogłasza niepodległość, aby uniknąć pruskiej dominacji i jeszcze ściślej wiąże się ekonomicznie i politycznie z Austrią Habsburgów.

• 1867 r. - Powstaje federacja Cesarstwa Austriackiego i Królestwa Węgier (każde z własną konstytucją) rządzona przez cesarza Franciszka Józefa (koronuje się na króla Węgier) i cesarzową Elżbietę (Sisi). Kilka obszarów, na przykład Galicja i Chorwacja, otrzymuje autonomię; chodzi o neutralizację tendencji odśrodkowych rozsadzających państwo Habsburgów.

• 1867 r. - W Jenie mechanik Carl Zeiss i optyk Ernst Abbe (autor prac o mikroskopach) przekształcają firmę Zeissa (istniejącą od 1846 r.) w koncern, który zasłynie z produkcji świetnych przyrządów optycznych.

• 1868 - 1934 r. - Fritz Haber, niemiecki Żyd z Wrocławia (w 1893 r. przechodzi na luteranizm).

Genialny chemik, współtwórca elektrochemii, wraz z Boschem opracowuje metodę produkcji amoniaku i nawozu amonowego z atmosferycznego azotu (Nagroda Nobla w roku 1918).

Swoją żonę Clarę, chociaż jest doskonałą chemiczką, ambitny i bezwzględny Fritz zmusza do rezygnacji z kariery, porzucenia dla niego judaizmu i przejścia na luteranizm (1901). Opracowuje dla armii gaz bojowy nazwany potem iperytem i osobiście nadzoruje jego użycie pod Ypres (22 IV 1915 r., 10 tysięcy ofiar). Kiedy 2 V 1915 r. Haber urządza w Berlinie przyjęcie, aby uczcić swój kontrowersyjny sukces pod Ypres, Clara popełnia samobójstwo na znak sprzeciwu. Później Haber nawet nie uczestniczy w pogrzebie „żony-zdrajczyni” i jako niemiecki patriota bez wyrzutów sumienia kontynuuje swoją działalność. Po wojnie zaś szuka metody wydobywania złota z wody morskiej, aby spłacać kontrybucję nałożoną na Niemcy i syntetyzuje trujący gaz cyklon-B przeznaczony do zwalczania owadów. Zasługi naukowca-patrioty okazują się jednak nieważne, kiedy do władzy dochodzi Hitler: Haber jako Żyd musi wyjechać z Niemiec (umiera w Szwajcarii). Za to cyklon-B okaże się doskonałym środkiem do mordowania ludzi, paradoksalnie głównie Żydów, w komorach gazowych

Jego syn, także chemik, popełni samobójstwo tuż po II wojnie światowej.

• 1870 r. - Konflikt Prus i Francji na tle kandydatury do tronu Hiszpanii.

Wilhelm I wysyła z Ems do Bismarcka depeszę celowo obraźliwą wobec Francji, aby ją sprowokować do wojny.

Francja wypowiada więc wojnę, Niemcy oblegają Paryż, a pod Sedanem H. K. B. von Moltke zwycięża i bierze do niewoli Napoleona III. Niemcy wygrali między innymi dzięki 500 armatom Kruppa odlanym ze stali. Wcześniej Krupp proponował swój wynalazek Napoleonowi III (1868), lecz cesarz odmówił uznając, że można zaufać tylko stali kutej, co jednak ogromnie podraża koszty produkcji.

Sedan dobitnie pokazał wartość wynalazku Kruppa. Niemcy okupują część Francji, choć muszą borykać się z silną francuską partyzantką zwaną franc-tireurs. Niemieccy żołnierze przynoszą z Francji epidemię ospy, która zabija ok. 60 tysięcy Niemców. Będzie to istotny asumpt do wprowadzenia obowiązkowych szczepień (1874), mimo oporu konserwatystów, klerykałów i papieża Piusa IX.

• 1870 r. - Powstaje Deutsche Zentrumspartei, czyli partia Centrum (Zentrum) mająca reprezentować niemieckich katolików.

• 1871 r. - W Wersalu zwycięski król Wilhelm I proklamuje się cesarzem Niemiec (18 I), a Oto von Bismarck zostaje kanclerzem zjednoczonych Niemiec zwanych odtąd II Cesarstwem lub II Rzeszą Niemiecką stanowiącą federację wielu państw uznających zwierzchność cesarza rezydującego w Berlinie.

Trzon cesarstwa tworzą cztery królestwa: Prusy ze stolicą w Berlinie; Bawaria, stolica Monachium; Saksonia, stolica Drezno i Wirtembergia ze stolicą w Stuttgarcie. W skład II Rzeszy wchodzi też sześć arcyksięstw: Badenia (stolica w Karlsruhe), Hesja (Darmstadt), Meklemburgia-Schwerin, Meklemburgia-Strelitz (stolica w Neustrelitz), Oldenburg i Saksonia-Weimar-Eisenach (stolica Weimar). Poza tym do Rzeszy należą też księstwa Lippe, Reuss-Gert, Reuss-Greiz, Schaumburg-Lippe, Schwarzburg-Rudolstadt, Schwarzburg-Sondershausen i Waldeck-Pyrmont oraz hrabstwa Anhalt (stolica Dessau), Brunszwik, Saksonia-Altenburg, Saksonia-Koburg-Gotha (stolica Koburg) i Saksonia-Meiningen. Odrębną kategorię tworzą trzy miasta hanzeatyckie, Hamburg, Bremen i Lubeka. Poza tym podziałem znajduje się terytorium Alzacji-Lotaryngii (Alsass-Lothringen) ze stolicą w Strassburgu niedawno odebrane Francji.

Godłem cesarstwa zostaje pruski czarny orzeł, a stolicą jest Berlin. Jedną z najważniejszych osób w militarystycznym państwie jest Helmuth Karl Bernhard von Moltke, dotychczas szef sztabu generalnego Prus, a od 1871 r. do emerytury w 1888 r. szef sztabu generalnego Cesarstwa Niemieckiego.

Po raz pierwszy od kilkuset lat powstaje państwo obejmujące większość ludności posługującej się językiem niemieckim od Wysp Wschodniofryzyjskich po Memel (Kłajpeda) i od Renu po Górny Śląsk. Pokonana Francja musi zapłacić kontrybucję, aby przerwać okupację i oddaje Niemcom wschodnią Lotaryngię oraz Alzację.

Kształtuje się narodowa świadomość Niemców zdominowana przez militarystyczne, protestanckie Prusy.

Świadomość Austriaka buduje zaś katolicyzm, habsburski cesarz oraz państwo politycznie i kulturowo zdominowane przez Niemców, lecz zamieszkane w większości przez Słowian, Węgrów i Rumunów.

← FrankoniaNiemcy, Austria i Luksemburg po 1871 r. →