Święci i teologowie arian, nestorian, monofizytów z Syrii oraz monoteletów
Wszystkie te kościoły uznawały większość świętych otaczanych kultem przez ogół chrześcijan do Soboru nicejskiego (325 r.) i Soboru chalcedońskiego (451 r.). Poza tym wspominały oczywiście osoby zasłużone dla poszczególnych wspólnot. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa rozgraniczenia między kościołami lub prądami w chrześcijańskiej teologii były często nieostre i wielu myślicieli skłaniało się ku różnym interpretacjom. Przykładem może być Apolinary Młodszy, który z jednej strony był przeciwnikiem arianizmu i przyjacielem Atanazego jako zwolennika diofizytyzmu, z drugiej sam wypracował koncepcję chrystologiczną bliską monofizytyzmowi i odrzuconą przez diofizytów.
We wczesnym średniowieczu arianizm zdominował Europę, ponieważ przyjęła go większość ludów germańskich. Dopiero Frankowie szukający ideologii zdolnej spoić ich państwo przyjęli chrześcijaństwo w wersji rzymskiej, które zyskało potem nazwę katolicyzmu. W rezultacie militarnej ekspansji Franków katolicyzm wyparł arianizm.
Na wschodzie zaś liczne kościoły przetrwały wysiłki Bizancjum, zmierzające do religijnej unifikacji zachodniej Azji. Co więcej, w czasach odpowiadających europejskiemu średniowieczu kościoły nestoriańskie rozprzestrzeniły się aż do Indii, Mongolii i Chin, monofizycki Kościół syryjski dotarł do Afganistanu. Potem jednak ich wyznawcy przyjmowali inne religie, zwłaszcza islam. Patriarchaty melchickie zaakceptowały jedność z ortodoksyjnym Konstantynopolem, maronici podporządkowali się papiestwu w Rzymie. Kościół malabarski uległ rozbiciu pod wpływem europejskich władz kolonialnych i misjonarzy - część wyznawców zaakceptowała unię z Kościołem katolickim.
Apolinary Młodszy z Laodycei (ok. 310 - 390) -. Razem z Atanazym zwalczał arianizm i w 342 r. został wygnany z Laodycei w Syrii przez arian. W 361 r. wybrano go na biskupa Laodycei. Od 352 r. głosił własną wersję chrystologii, według której Chrystus miał pełną naturę boską i tylko częściowo ludzką, ponieważ dusza człowieka roztopiła się w Bogu. Jego poglądy spotkały się z szeregiem oficjalnych potępień ze strony diofizytów w Rzymie (374 i 377 r.), Aleksandrii (378 r.), Antiochii (379 r.) i Konstantynopolu (381 r.). Został wygnany w 388 r.
Ariusz (ok. 256/260 - 336) - Był Libijczykiem urodzonym w Cyrenajce. Uczył się w Antiochii. Achillas wyświęcił Ariusza na diakona w Aleksandrii, lecz wykluczono go ze wspólnoty z powodów dyscyplinarnych. Po ponownym przyjęciu do grona duchownych został proboszczem Baukalis, portowej dzielnicy Aleksandrii. Jako uczestnik toczącej się dyskusji na temat natury Jezusa wypracował własną koncepcję chrystologiczną, według której Jezus nie był współistotny z Bogiem, lecz od niego pochodził. Miał więc być szczególną istotą stojącą tuż poniżej Boga i całkowicie odmienną od wszystkich innych bytów. Ten pogląd spotkał się z potępieniem ze strony aleksandryjskiego biskupa Aleksandra ok. 318 r. W odpowiedzi Ariusz oskarżył biskupa o sabelianizm (poglądy Sabeliusza). W 325 r. Sobór nicejski potwierdził heretycki charakter nauk Ariusza, skazał go na wygnanie i nakazał spalenie jego dzieła Thalia (Uczta). Arianizm jednak nie upadł, ponieważ szerzyli go Euzebiusz z Nikomedii i Wulfila.
Po grecku „arios”po łacinie „arius” to przymiotnik od boga wojny Aresa lub od prowincji Aria zamieszkanej przez Ariów czyli Medów.
Auksencjusz z Durostorum - Uczeń Wulfili i ariański biskup Durostorum w Mezji (późniejsze miasto Silistra w Bułgarii). W 380 r. opuścił Mezję i ok. 382 r. trafił do Mediolanu, gdzie został przywódcą arian. Popierany przez cesarzową Justynę toczył spór z Ambrożym o zwrot ariańskich świątyń w mieście.
Barsauma - Biskup Nisibis znany pod przydomkiem Bar Sula. Pobierał nauki między innymi u Ibasa, biskupa Edessy, zwolennika nestorianizmu uznanego za herezję przez sobory w Efezie i Chalcedonie. Po śmierci Ibasa w 457 r. jego zwolennicy opuścili terytorium Bizancjum zdominowanego przez zwolenników Soboru chalcedońskiego i przenieśli się do sassanidzkiej Persji.
Imię biskupa jest interpretowane jako „syn postu”.
Diodor z Tarsu - Biskup Tarsu. Wypracował dualistyczną koncepcję dwóch synów w Chrystusie: syna Boga i syna Maryi. Tym samym był prekursorem nestorianizmu, chociaż nie został potępiony przez Sobór chalcedoński. Umarł w 390 r.
Eutyches (ok. 378 - ok. 454) - Zwolennik Cyryla i z Aleksandrii i zagorzały przeciwnik Nestoriusza. Wypracował monofizytyzm czyli nową koncepcję chrystologiczną, według której natura ludzka i boska całkowicie stopiły się w Chrystusie. Sobór zwołany do Efezu w 449 r. zaakceptował interpretację Eutychesa, lecz dwa lata później odbył się kolejny sobór, tym razem w Chalcedonie, który uznał monofizytyzm za herezję. Kontrowersje wokół ustaleń z Chalcedonu przyczyniły się do utrwalenia głębokich podziałów wśród chrześcijan.
Euzebiusz z Nikomedii - Był uczniem Lucjana z Antiochii. Biskup Berytu, Nikomedii w latach 330-339 i Konstantynopola w latach 339-341. Euzebiusz zwołał synod w Bitynii (320 r.), który poparł Ariusza. Na Soborze nicejskim opowiedział się przeciw arianizmowi, lecz nie potępił samego Ariusza, po 330 r. udzielił mu schronienia w Nikomedii. Jego uczniem był Wulfila, którego wysłał na misję do Wizygotów.
Gregorios (Mar Gregorios) - Monofizycki biskup Jerozolimy i zwierzchnik Kościoła malabarskiego od 1665 r. Według tradycji kościół w Indiach założył Tomasz Apostoł. W XV w. przybyli Portugalczycy i w 1599 r. doprowadzili do podporządkowania Kościoła malabarskiego katolickiemu papieżowi w Rzymie. Szybko jednak okazało się, że jezuici zaczęli niszczyć miejscowe tradycje, co doprowadziło do buntu ludności w 1653 r. Indyjscy chrześcijanie poprosili o pomoc patriarchę Kościoła syryjskiego. W rezultacie Gregorios został zwierzchnikiem indyjskich chrześcijan, Kościół malabarski (zwany odtąd syromalabarskim) uzależnił się od monofizytów z Syrii. Kościół malabarski zrzuci tę zależność dopiero w XX w.
Po grecku „gregorios” - „czujny”.
- Jakub Baradai (al-Bardai, Baradeusz, ok. 500 - 578) - Syn Teofila bar Manu, proboszcza parafii w Tella w Syrii. W klasztorze Pesilta był uczniem Sewerusa, patriarchy Antiochii wygnanego za sprzyjanie monofizytom w 518 r. Po śmierci Sewerusa w 538 r. przeniósł się do Konstantynopola pod opiekę cesarzowej Teodory, która chroniła go przed prześladowaniami ze strony bizantyjskiego Kościoła ortodoksyjnego. W 541 r. patriarcha Aleksandrii wyświęcił go na tytularnego biskupa Edessy. Biskup Jakub w przebraniu żebraka wędrował po Syrii, zakładając lokalne struktury monofizyckiego Kościoła syryjskiego zwanego potem syriackim lub jakobickim (nieco obraźliwa nazwa nadana przez ortodoksów). W trakcie swoich wędrówek wyświęcił podobno dwóch patriarchów, osiemdziesięciu dziewięciu biskupów i kilka tysięcy księży. Wspominany 30 VII (jakobici).
Po aramejsku „burd’ono” znaczy „w łachmanach”, co przypomina przebranie Jakuba.
- Kyros z Fazis - Patriarcha Aleksandrii od 631 r. Dwa lata później przyjął monoteletyzm, który zaczął wprowadzać siłą, narażając się zarówno monofizytom, jak też zwolennikom Soboru chalcedońskiego. W 641 r. zawarł rozejm z Arabami, co oznaczało oddanie Aleksandrii muzułmanom.
Kyros to forma imienia Cyrus.
- Nestoriusz (384 - 451) - Z pochodzenia Syryjczyk. Słynął z ogromnej wiedzy teologicznej oraz zdolności krasomówczych. W 428 r. został patriarchą Konstantynopola. Próbując przezwyciężyć poglądy Apolinarego z Laodycei, oparł się na naukach Diodora z Tarsu (nauczyciel Jana Chryzostoma) i Teodora z Antiochii. Wypracował dualistyczną koncepcję, według której Jezus był człowiekiem, w którym zamieszkał Bóg. Obie istoty zachowały jednak odrębność. To oznacza, że Maryja może być nazywana Christotokos czyli matką Chrystusa, lecz nie jest Theotokos czyli matką Boga, ponieważ Bóg nie mógł narodzić się w Betlejem, ani potem umrzeć na krzyżu. Nestoriusz ogłosił swoją koncepcję w 429 r., wywołując liczne protesty, między innymi ze strony patriarchy Aleksandrii Cyryla. Nestoriusz ogłosił wtedy dwanaście powodów, dla których patriarcha Aleksandrii powinien być wykluczony z Kościoła. Cyryl odpowiedział w ten sam sposób, żądając wykluczenia Nestoriusza, w 431 r. doprowadził do zwołania soboru w Efezie. Obradujący tam teologowie potępili Nestoriusza i pozbawili go urzędu patriarchy. Sobór chalcedoński potwierdził te ustalenia w 451 r., przypieczętowując rozłam wśród chrześcijan. Prześladowani nestorianie musieli uciekać z Bizancjum pod władzę Persji. W następnych wiekach naestoriańskie wspólnoty ogarnęły ogromny obszar od Morza Śródziemnego po Indie i Chiny.
Nestoriusz to rozbudowana wersja imienia Nestor.
Paweł II - Patriarcha Konstantynopola w latach 642-653. Zwolennik monoteletyzmu.
Pyrrus I - Monoteleta. Patriarcha Konstantynopola w latach 638-641 i 654. Został odsunięty, ustępując Pawłowi II. Umarł w Konstantynopolu w 654 r.
Po grecku „pyrrhos” - „barwa ognia” od „pyr” - „ogień”.
- Rabban bar Sauma (1220 - 1294) - Nestoriański mnich i pielgrzym pochodzący z Pekinu. Wraz ze swoim uczniem Rabbanem Markosem odbył podróż wzdłuż Szlaku Jedwabnego do Persji, Armenii, Konstantynopola, Neapolu, Rzymu, Paryża i Bordeaux. W drodze powrotnej zatrzymał się w Bagdadzie i tam umarł.
W języku syryjskim „rabban” znaczy „mistrz”,„bar sauma” to „syn postu”.
- Rabban Markos - Uczeń i towarzysz Rabbana bar Saumy. W Bagdadzie został wybrany na patriarchę miejscowego kościoła nestoriańskiego jako Yahballaha III (1281-1317).
Imię tłumaczone jako „mistrz Marek”.
- Sabeliusz - Pochodził z Libii. ok. 215 r. przybył do Rzymu. Głosił modalizm, według którego Bóg jest jednością, która tylko przejawia się jako substancja czyli Stwórca Bóg Ojciec, myśl czyli Syn Chrystus i wola znana jako Duch Święty. Odrzucił więc koncepcję Trójcy Świętej. Ten pogląd został potępiony przez trynitarzy na Soborze nicejskim, lecz później wpłynął na poglądy zielonoświątkowców.
Imię nawiązujące do imienia Saba.
Sergiusz z Konstantynopola - Pochodził z syryjskiej rodziny wyznającej monofizytyzm. W 610 r. został wybrany na patriarchę Konstantynopola. Poszukując sposobów pogodzenia teologów chalcedońskich i monofizyckich wypracował oryginalną formułę chrystologiczną. Zgodnie z nią natura boska i ludzka współistniały w Chrystusie, lecz nie uległy stopieniu, zachowując swoją odrębność, co odpowiadało koncepcji diofizytyzmu. Jednak z drugiej strony zasada działania lub wola Chrystusa stanowiła niepodzielną całość. Sergiusz uznał, że o jedności woli Chrystusa zaświadcza Paweł z Tarsu w Liście do Filipian (2, 13). Tak powstał monoteletyzm. Cesarz Herakliusz przyjął go z entuzjazmem, rzymski papież Honoriusz i wyraził swoje poparcie, choć nie rozumiał szczegółów idei. Kiedy Sergiusz umierał w 638 r., mogło się wydawać, że konflikt między chalcedońskimi diofizytamimonofizytami został zażegnany. Wielu teologów było jednak bardzo krytycznych wobec monoteletyzmu, jak na przykład patriarcha Jerozolimy Sofroniusz I.
Teodor z Antiochii (Teodor z Mopsuestii, 350 - 428) - Uczeń Diodora z Tarsu. Zwalczał apolinaryzm. Był prekursorem nestorianizmu twierdząc, że boska natura nie zmieszała się z ludzką duszą Jezusa, chociaż sam Jezus był jedną osobą.
Wulfila (310 - 383) - Jego ojciec był Gotemmatka Greczynką. Jako uczeń Euzebiusza z Nikomedii przyjął arianizm. W 341 r. został biskupem Taurydy (Krymu) i zaczął działalność misyjną wśród Wizygotów nad Dunajem. Za jego sprawą Goci odrzucili trynitaryzm uznany przez Sobór nicejski. Mimo soborowych postanowień Wulfila dożył starości w Mezji (rzymska prowincja między Dacją i Dalmacją). Wybitnym uczniem Wulfili był Auksencjusz z Durostorum.
Wulfila w języku gockim to „mały wilk”.