Konformizm wiary instytucjonalnej

Kiedy liczba wyznawców jest duża, przestaje być możliwy bezpośredni kontakt między duchowym przywódcą i każdym wiernym. W takiej sytuacji konieczna staje się instytucja Kościoła, czyli sformalizowana wspólnota religijna z określonymi zasadami postępowania, znormalizowaną liturgią, a nawet z własnym systemem prawa. Kościół rozwija hierarchię duchownych, którzy trzymają pieczę nad liturgią i kontrolują wiernych w imię czystości wiary, a wierni uczą się właściwego zrytualizowanego zachowania, uczestnictwa w liturgii i posłuszeństwa wobec hierarchów. Ci, którzy wyłamują się z ustalonego porządku, narażają się na konsekwencje od społecznego ostracyzmu po agresję otoczenia, a nawet kary przewidziane prawem chroniącym instytucję Kościoła. Religia staje się częścią państwa i może być formalnie ogłoszona religią państwową, jak to zrobił Damazy I w roku 380.

Co więcej, tytuł świętego bywa przyznawany władcom, jeśli jest to wygodne dla kościelnych hierarchów. Przykładem mogą być cesarzowa Helena, Brychan, Glywys, Seazana z Aksum, Dawid IV Budowniczy, Tamara Bagration, Stefan Dragutin, Edmund Męczennik, Edward Wyznawca, Eryk IX Święty, polski królewicz Kazimierz, Kanut IV Święty, Ludwik IX, Stefan I Węgierski, car Mikołaj II i wielu innych. Czasem władca wspominany jako święty wsławił się okrucieństwem i bezwzględnością jak Igor II z Kijowa, Olga Kijowska, Henryk II Święty i Stefan Milutin. Bywa też, że święty władca nie był chrześcijaninem jak choćby izraelscy królowie Dawid i Salomon oraz Abgar V z Edessy. Z drugiej zaś strony bywa tak, że nawet chrześcijańscy władcy, którzy zginęli za wiarę nie mogą doczekać się kanonizacji. Tak było z królem Polski i Węgier Władysławem III (1424-1444), który zyskał przydomek Warneńczyka, ponieważ zginął pod Warną w walce z Turkami. Pozornie Władysław spełniał wymogi stawiane męczennikom za wiarę: za namową wysłannika papieża zerwał rozejm z Turcją, ogłosił krucjatę przeciw islamowi i poniósł śmierć na polu bitwy. Niestety, zmarły władca był znany jako homoseksualista, co nie odpowiadało ideologii Kościoła katolickiego. Poza tym nigdy nie odnaleziono jego zwłok, a to wykluczało kult relikwii i ewentualne pielgrzymki do grobu męczennika.