Znak jako narzędzie poznania
Znak jest reprezentacją określonego zjawiska postrzeganą przez poznający umysł i zazwyczaj wynikającą bezpośrednio z samej natury tego zjawiska, lub wręcz stanowi jego integralną część. Na przykład widziany nawet z pewnej odległości dym może być uznany za oznakę ognia, ponieważ powstaje podczas spalania. Zapach zaś może być znakiem dymu. Znalezienie i określenie tego rodzaju powiązań między obiektywnie zaistniałym zjawiskiem i jego postrzeganą reprezentacją umożliwia poznawanie świata.
W społeczeństwach zarówno ludzkich jak i zwierzęcych rozwijają się systemy konwencjonalnych znaków służących do porozumiewania się począwszy od postawy całego ciała i gestów wykonywanych rękami, poprzez mimikę, czyli zmiany układu twarzy, aż po złożone sygnały dźwiękowe jak pokrzykiwania czy gwizdy. Gestem typowym dla naczelnych, w tym też dla człowieka, jest podniesienie ręki, żeby zwrócić uwagę, a zwłaszcza wyciągnięcie ramienia lub palca w określonym kierunku, czyli wskazanie czegoś. Pokazanie genitaliów przez samca u ssaków a więc także ludzi, szczególnie w stanie erekcji, to oznaka siły, a przez samicę znak podporządkowania. Zajęcie wyższego miejsca oznacza dominację, a spuszczenie wzroku, pochylenie głowy lub położenie się na ziemi wskazuje na poddaństwo. Szczególnie bogaty repertuar znaków u naczelnych wynika z mimiki twarzy. Szerokie otwarcie ust to uśmiech, radość lub życzliwość, ale pokazanie zębów oznacza agresję i złość. Opuszczenie kącików ust to smutek. Zmarszczenie czoła i brwi wyraża skoncentrowaną uwagę lub negatywne uczucia jak złość. Szeroko otwarte oczy skierowane na drugą osobę wyrażają zainteresowanie i nastawienie na kontakt, a przymknięcie powiek i odwracanie wzroku sugerują senność, obojętność lub niechęć.
Symbol jest szczególnym rodzajem znaku, który wykazuje charakterystyczną wielowarstwową strukturę: ma jedno łatwo zauważalne znaczenie dosłowne wynikające bezpośrednio z natury danego zjawiska oraz wiele znaczeń nieoczywistych, określanych przez konwencję, czasem wzajemnie sprzecznych. Na przykład ogień może być symbolem zniszczenia lub życia, ciepła i światła lub piekielnych mocy i przekleństwa. Dym zaś to nie tylko znak ognia, ale bywa też symbolem niepewności, ulotności i nieuchwytności. Z drugiej zaś strony dym może symbolizować ofiarę spaloną dla uczczenia nadludzkich mocy. Natomiast ofiarowanie czegoś jest nie tylko fizycznym przekazaniem ofiarowanej rzeczy, lecz może być także uznane za wyraz sympatii, czasem podporządkowania lub szacunku i kultu. Podobnie wizerunek bóstwa to jednocześnie konkretny istniejący fizycznie przedmiot, przykładowo obraz lub rzeźba, a zarazem samo bóstwo, czyli hipotetyczna istota nieuchwytna zmysłowo, ponieważ z założenia wykracza poza ramy świata materialnego (nadnaturalna), lecz ma wyrażać ludzkie wyobrażenia i pragnienia.
Symbole składają się zazwyczaj na wielopoziomowe i wieloznaczne struktury umocowane w społecznej tradycji, często uzasadniane przez mity. Wtedy powstają asocjacje, czyli grupy powiązanych symbolicznych znaczeń jako produkt odczuwania i myślenia określonej jednostki lub rezultat powszechnie przyjętej społecznej konwencji.
Poza tym znaki, symbole i ich kombinacje często są istotnym elementem sztuk dywinacyjnych, czyli wróżbiarstwa.
Alegoria jest rodzajem złożonego znaku, lecz w przeciwieństwie do symbolu jej interpretacja jest dość ściśle określona przez konwencję. Na przykład ogień płonący w lampie może być alegorią poznania, lub w innej konwencji alegorią upływającego życia. W tym ujęciu dym oznacza przemijanie i odejście w nicość, zapomnienie i daremność wszelkich wysiłków.
Istotną częścią alegorii są atrybuty, czyli elementy wskazujące, o jaką alegorię chodzi. Światło ognia bywa rozumiane jako rozum i wiedza, a sama lampa to poznający umysł. Dlatego atrybutem greckiej bogini mądrości Ateny bywa płonąca lampa a z drugiej strony sowa, której przypisuje się nadzwyczajną inteligencję. Ta sama bogini jest też patronką wojowników, więc jej atrybutami stają się tarcza, miecz i hełm. To atrybuty wskazują, o który aspekt Ateny chodzi. Alegoria jest jednym z najważniejszych elementów sztuki pojawiającym się zarówno w malarstwie czy literaturze jak też w muzyce lub teatrze.
Z symboliką wiążą się kulturowa ikona i topos. Ikona to wyidealizowany wzorzec, przedmiot podziwu, a nawet uwielbienia lub kultu, słynni artyści, reformatorzy religijni, twórcy państw... Z ikoną zawsze łączą się symboliczne atrybuty jak na przykład korona króla, gitara muzyka rockowego, określony strój znanej aktorki…
Topos to ustalony temat, powszechnie znany w danej społeczności, czego przykładem może być motyw wędrówki jako alegoria losów człowieka lub sen traktowany jako alegoria śmierci. Samo użycie określonego toposu przywołuje szereg skojarzeń, odwołań do tradycji, powszechnie znanych alegorii i związanych z nimi emocji.