Wybrane demonologie
Konsekwencją magicznej wizji świata może być przypuszczenie, że za konkretnymi zjawiskami kryją się moce spersonifikowane, które mają świadomość, osobowość, inteligencję, niepowtarzalne indywidualne cechy i działają celowo. Tak pojawia się pojęcie demona jako bytu lub osoby ze świata nadnaturalnego, która reprezentuje określone siły i procesy. Co więcej, obserwacja rzeczywistości pokazuje, że najczęściej funkcjonują w niej przeciwstawne tendencje, które wzajemnie się wykluczają, lub utrzymują równowagę. To zaś oznacza, że również demony uosabiające różne siły należy postrzegać w kategoriach ścierania się przeciwieństw. W rezultacie kształtuje się idea demonów ciemnych i jasnych lub złych i dobrych. Z czasem zaś demony stają się nieodłącznym elementem religii, gdzie zazwyczaj występują jako antyteza dla bóstw. Jednak w przeciwieństwie do bóstw demony nie należą do sfery sacrum, czyli nie są przedmiotem kultu religijnego, chociaż są uznawane za istoty nadnaturalne, a niektóre mogą nawet przekształcić się w bóstwa.
W systemach związanych z zaawansowanymi cywilizacjami świat demonów jest zwykle uporządkowany, poszczególne demony są „odpowiedzialne” za określone dziedziny życia, a nawet powstaje hierarchia demonów niższych i wyższych.
Demonologie Azji Zachodniej
Sumerowie, Babilończycy, Asyryjczycy i Izraelici rozwinęli bogaty świat dobrych i złych duchów, który przenika się ze światem czczonych bóstw. Demony są uznawane za potomstwo bogów, na przykład Enki i Marduka, a czasem są utożsamiane z bóstwami.
Sumerowie i inne ludy Mezopotamii znają demony przybierające postać człowieka ze skrzydłami (zapowiedź przyszłych aniołów).
Dobre babilońskie demony opiekują się ludźmi, pilnują domów i pomagają w kłopotach. Zwykle są niewidzialne, a kiedy się pojawiają, przybierają postać dziwacznych hybryd. Na przykład lamassu to skrzydlaty byk z głową brodatego mężczyzny, szedu ma formę człowieka z elementami ciała ptaka, a muszhuszu to monstrum o ciele psa, głowie węża i długim ogonie.
Utukku, czyli babilońskie demony nieprzychylne ludziom, robią zamieszanie, bywają złośliwe i uciążliwe, chociaż nie zawsze są naprawdę niebezpieczne. Ewentualnie wywołują nienawiść między ludźmi, lub doprowadzają do ich opętania przez złe duchy. Utukku noszą czasem zbiorczą nazwę Siedmiu, chociaż liczba tych demonów bywa zmienna.
Złowrogi sumeryjski demon Asag, w Akadzie zwany Asakku, przynosi cierpienie, ból i chorobę. Może być przedstawiany w postaci potwora o ciele byka z łapami lwa i skrzydłami. Przy użyciu ognistych piorunów pokonał go bóg Ninurta lub w innej wersji Adad.
Pazuzu - Męski demon znany jako król złych wiatrów, wywodzący się ze świata podziemnego, odpowiedzialny za susze, nieurodzaj i głód oraz inne nieszczęścia. Z drugiej jednak strony wizerunki Pazuzu stanowią amulety chroniące przed złymi mocami. Pazuzu ma ogólną postać człowieka, ale ze skrzydłami, ptasimi stopami, łapami zamiast dłoni i głową psa lub ptaka.
Znany w Mezopotamii żeński demon Lamasztu jest groźny dla kobiet w ciąży i tuż po porodzie oraz dla niemowląt. Lamasztu przybiera postać wilczycy lub nagiej kobiety o ptasich stopach i głowie lwa lub drapieżnego ptaka. Lamasztu była córką niebiańskiego boga Enki, ale została wypędzona na ziemię za jej awanturnictwo. Zamieszkuje trudno dostępne zakątki lasu.
Z tradycji sumeryjsko-babilońskiej wywodzi się podobny do Lamasztu bardzo niebezpieczny żeński upiór Lilit znany w Izraelu.
Do złych babilońskich demonów należą też nocne upiory edimmu, czyli mściwe duchy zmarłych, które nie załatwiły wszystkich swoich spraw na ziemi, lub nie zostały właściwie pochowane. Edimmu napadają ludzi i mogą ich nawet pożerać.
W orszaku sumeryjskiego boga piekieł Nergala kroczą między innymi demony namtaru przynoszące zarazę.
Sumeryjskie demony zwane galla (w Akadzie gallu) - przeprowadzają zmarłych do piekieł i towarzyszą bogini Inannie w jej corocznej podróży między podziemnym światem umarłych i światem żywych.
W Iranie zaś z tradycjami mezopotamskimi spotykają się indoeuropejskie opowieści o demonach daiva lub daeva (odpowiednik indyjskich dewów oraz europejskich określeń bóstwa theos i deus) uznawanych zwykle za byty wrogie człowiekowi. Daiva przynoszą między innymi choroby i nieszczęścia, które może skutecznie zwalczać ogień boga Ahura Mazdy.
Demonologia egipska
Liczne demony są zwykle wrogie człowiekowi. Większość z nich stanowi antytezę dla otaczanych czcią bóstw, a niektóre same bywają ubóstwione.
Apofis - wężowy demon lub bóg reprezentujący pierwotny chaos, zniszczenie i mroczny świat podziemnych piekieł.
Dżaserhotep - grupa demonów, które wyrywają serca zmarłym i przekazują bogu Anubisowi, który je waży, a Ozyrys ocenia, czy dusze zasługują na życie wieczne u jego boku.
Humnun - demony, które męczą dusze grzesznych zmarłych skazane na śmierć.
Am-Mutu (Ammut) - Pożeraczka Zmarłych na sądzie Ozyrysa skazanych na ostateczną śmierć. Am-Mutu ma głowę krokodyla, ciało lwicy i zad hipopotama.
Nehebkau - to męski odpowiednik Am-Mutu, pożeracz dusz przedstawiany jako potwór o ciele węża i kończynach człowieka.
Głodne ka - nocne wampiry, które napadają i pożerają ludzi.
Demonologia chrześcijańska
Chrześcijaństwo zna niezliczoną liczbę demonów, które wywodzą się z mitologii biblijnej lub z rozmaitych religii zwalczanych przez chrześcijan. Złe demony zwykle utożsamiane z diabłami bywają uznawane za anioły, które zbuntowały się przeciw Bogu. Według jednej z wielu klasyfikacji najważniejsze demony reprezentują siedem grzechów głównych.
Lucyfer - demon pychy, król demonów i piekieł, może występować jako piękne dziecko lub mężczyzna.
Szatan - demon czarów, książę piekieł. Pokazuje się zazwyczaj w białym sttroju.
Belzebub lub Baal (dawniej fenicki bóg) - reprezentuje grzech obżarstwa, znany też jako władca much, przywódca czarownic i czarowników.
Asmodeusz - demon pożądania i przyjemności seksualnej. Ma trzy głowy: byka, człowieka i barana. Znany z tego, że kiedyś zakochał się w kobiecie imieniem Sara i zabijał każdego, kto ją poślubił
Abaddon - demon lenistwa, zniszczenia i śmierci.
Lewiatan - demon zazdrości, chaosu i męskich żądz seksualnych. Książę piekieł, czasem występuje jako strażnik piekieł, lub morski potwór prześladujący żeglarzy.
Mamona - demon chciwości, bogactwa i ciemnych mocy ziemi .
Innym znanym demonem jest Amon (Aamon, nawiązanie do egipskiego Amona), patron wróżb i złośliwy duch konfliktu.
Przeciwieństwem złych demonów są dobre anioły, czyli jasne duchy posłuszne Bogu. Zwykle są dzielone na kategorie zajmujące określone miejsca w hierarchii, co Pseudo-Dionizy Areopagita przedstawił jako dziewięć anielskich chórów śpiewających na chwałę Boga. Powstaje nawet angelologia - pseudonaukowa dyscyplina zajmująca się aniołami.
Serafiny - znane w Starym Testamencie duchy znajdujące się najbliżej Boga. Ich domeną jest miłość.
Cherubiny - duchy również wymieniane w Starym Testamencie tworzące drugi najbliższy Bogu anielski chór. Ich domeną jest mądrość boża.
Trzeci chór anielski tworzą Trony, których domeną jest posłuszeństwo Bogu.
Trzy kolejne anielskie chóry grupują duchy rządzące ciałami niebieskimi.
Jeszcze dalej od Boga są umieszczone trzy chóry duchów zajmujących się ziemią i ludźmi: siedem (lub więcej) stojących najwyżej archaniołów, opiekujące się ludźmi anioły oraz anielskie istoty patronujące narodom i krajom.
Archanioły - według Pierwszej Księgi Henocha to: Uriel (w judaizmie Fanuel), Raguel, Michael (Michał), Seraqael, Gabriel, Haniel, Rafael (Rafał). Późniejsze teksty podają inne imiona i inne liczby archaniołów.
Demonologia muzułmańska
W islamie występują trzy kategorie istot rozumnych stworzonych przez Boga: anioły, ludzie i dżiny.
Dżiny - przejęte z przedmuzułmańskich wierzeń Arabów duchy zbudowane z ognia bez dymu. Zasadniczo są niewidzialne, lecz mogą przybrać dowolną postać od przedmiotów po zwierzęta i ludzi. Dobre dżiny służą Bogu i są życzliwe wobec ludzi. Złe dżiny zaś przeciwstawiają się bożej woli.
Ifryty to złośliwe demony pojawiające się jako mocarne olbrzymy. Powstają z duchów ludzi zmarłych nagle i niepochowanych jak należy.
Sile - kobiece dżiny, złośliwe czarownice mieszkające na pustyni.
Ghule - złe pustynne demony, zwykle kobiece, napadające podróżnych i wykradające zwłoki z grobów. Bywają utożsamiane z hienami. Męskie ghule to kutruby (qutrub).
Karin - w islamie demon zawsze towarzyszący człowiekowi i nakłaniający go do zła.
Marid - potężny ifryt związany z żywiołem wody.
Szejtan lub Iblis - czasem uznawany za złego demona lub za odpowiednik diabła.
Azazel, Hazazel lub Asasello (po hebrajsku Ten Się Oddalił) - anioł, który zbuntował się przeciw Bogu.
Przeciwieństwem złych dżinów są anioły uznawane za odrębną kategorię duchowych istot związanych z Bogiem.
Azrael, Azrail - anioł śmierci.
Archanioł Mika’il (Michał) - jeden z najwyższych aniołów w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie.
Archanioł Raguel - anioł znany też w judaizmie.
Archanioł Gabriel - anioł zwiastowania, objawienia, zmartwychwstania i miłosierdzia.
Cherubiny - anioły najbliższe Bogu.
Itra’il - anioł stróż stale towarzyszący człowiekowi i nakłaniający go do dobra.
Marut i Harut - anioły pochodzące mitologii irańskiej i znane judaistom, w islamie uznane za patronów magii.
Izrafil - hebrajski Serafiel, anioł, który wszystkich zmarłych zbudzi dźwiękiem trąby w dniu Sądu Ostatecznego.
Demonologia indyjska
Świat demonów indyjskich dzieli się na dwie zasadnicze kategorie Aszurów (Asurów) i Dewów, którzy nieustannie walczą o panowanie nad światem. Jednak żadna z tych grup nie może ostatecznie wygrać, ponieważ świat jest balansem między sprzecznymi siłami, a ewentualne zwycięstwo jednej strony oznaczałoby zniknięcie świata.
Dewowie są reprezentantami sił jasnych i dobrych sattwa. W przeciwieństwie do Aszurów Dewowie są zwykle bezpostaciowi.
Na czele Aszurów stoi Mahabali zwany też Królem Małp.
Jednym z najpotężniejszych Aszurów jest pięciogłowy Muru, lecz on i jego 7000 synów zostali pokonani przez magiczny ogień Kriszny.
Mahisza miał głowę byka i był wodzem Aszurów walczących z armią Indry, lecz zabiła go bogini Durga.
Rahu zdobył wieczne życie po wypiciu napoju amrita. Wisznu odciął mu głowę i odtąd nieśmiertelny Rahu pojawia się w postaci przerażającej głowy, a jego bezgłowe ciało krąży między Ziemią i niebem.
Kamsa - zaliczany do Aszurów lub uznawany za człowieka tyran rządzący Mathurą. Zabity przez Krisznę.
Demony Daitia (Dajtja) należą do jednej grupy razem z Aszurami, lecz większość z nich zginęła w walce przeciw Dewom.
Na czele Daitia stał Hiranjakaśipu, demon uosabiający brak zahamowań. Nie mógł go zabić żaden człowiek ani zwierzę, ale sprytny Wisznu dokonał tego swoją ogniową bronią, kiedy przyjął postać pół człowieka i pół lwa.
Jednym ze znanych Daitia był Hajagriwa, który próbował ukraść Wedy i został zabity ogniem przez Wisznu.
Rakszasowie to stworzone przez Brahmę złośliwe demony-potwory reprezentujące ciemną energię tamas. Najczęściej krążą w nocy w poszukiwaniu zwierząt i ludzi, żeby ich okrutnie rozszarpać i pożreć. Rakszasowie zwykle są jaskrawo kolorowi, mają przerażającą postać, wielkie szczęki, zęby, i pazury.
Rawana - czyli Krzykacz, dziesięciogłowy i dwudziestoręki Rakszasa, który przesunął górę Kajlasz, czym obraził Sziwę. Kiedy oburzony bóg przygniótł jego ręce górą, demon wydał straszny krzyk i stąd jego przydomek. Według Ramajany Rawana porwał Sitę, żonę Ramy.
Wirika to małe, złośliwe lecz raczej mało szkodliwe czerwone demony o ostrych zębach. kryjące się w rozmaitych dziurach za dnia, a w nocy straszące ludzi.
Demonologie Azji Wschodniej
W Chinach świat istot demonicznych jest odbiciem przeciwstawnych energii składających się na rzeczywistość -jasnych, świetlistych i dobrych szen oraz mrocznych i wrogich człowiekowi gui. Rozgraniczenie tych kategorii nie zawsze jest jednoznaczne, bo demony bywają zmienne. Trudne jest też rozdzielenie demonów i bogów. Na przykład Nuba to żeński demon lub bogini suszy; Menszen - dwa demony lub bogowie strzegący wrót do domostwa; Zao-jun - demon lub bóg kuchni i opiekun domu.
Gonggong ma postać węża z ludzką głową, purpurowymi włosami i rogiem na głowie. Walczył niegdyś o władzę nad Chinami, ale przegrał z legendarnym cesarzem Czuan-Siu (Zhuanxu). Wtedy rozwścieczony uderzył rogiem w górę Buczou (Buzhou), która była jednym z czterech filarów podtrzymujących niebo. Buczou stała w północno-zachodnim narożniku prostokątnego nieba. Niebo zaczęło się przechylać, grożąc kosmiczną katastrofą, ale sytuację uratowała bogini Nü-wa, która zbudowała kolumnę zastępującą górę Buczou.
Wyobrażony świat Azji Wschodniej jest pełen najrozmaitszych demonów i duchów związanych z żywiołami, miejscami, zjawiskami i wszelkimi obiektami (animizm); na przykład w Japonii są znane pod ogólnym pojęciem yokai. Japończycy rozróżniają też złośliwe demony nigi-mitama i demony ara-mitama, które przynoszą szczęście, lub pomagają ludziom.
Duchy zmarłych są znane we wszystkich krajach Azji Wschodniej, na przykład w Korei duchy gwisin, czasem stając się demonami lub nawet bogami, zwłaszcza w Japonii.
Gui - niebezpieczne chińskie upiory powstałe z dusz po (materialna dusza odpowiadająca pierwiastkowi in) zmarłych, którzy nie zdążyli przed śmiercią uporządkować swoich spraw, byli zbrodniarzami, nie zostali pochowani we właściwy sposób, lub zostali zapomniani przez rodzinę. Natomiast dusza hun (odpowiadająca pierwiastkowi jang) przenika do pośmiertnej tabliczki przodka przechowywanej na rodzinnym ołtarzu.
Dokkaebi - koreańskie demony, które zawładnęły materialnymi obiektami, na przykład porzuconymi narzędziami lub domami, albo obiektami, które zostały splamione ludzką krwią.
W Japonii są znane złośliwe duchy oni oraz upiory zmieniające się w zwierzęta, zwłaszcza lisy, przerażające kobiety w zielono-szarych szatach, lub pokazujące się jako groźne czarownice.
Czong Kui - w chińskiej demonologii słynący z brzydoty strażnik wejścia do piekieł wyposażony w potężny miecz do zwalczania sił zła. Podlega mu 84 tysiące duchów. Kilka razy, na początku nowego roku i podczas przesileń, jego czujność słabnie, a chwilowo otwarte piekielne bramy uwalniają demony, które mogą zagrażać ludziom.
Demonologie Ameryki Środkowej
Według Majów siedzibą przerażających duchów i demonów jest kraina Xibalba (Miejsce Strachu), do której prowadzi kilka wejść. Zwykle są to naturalne jaskinie (na przykład w Gwatemali), zalane wodą skalne studnie cenotes (na Jukatanie) lub ciemna przerwa w Drodze Mlecznej na niebie. Demony często opuszczają swoje siedziby, aby wędrować po ziemi powodując choroby i nieszczęścia.
Elitę wśród strasznych mieszkańców Xibalby stanowi dwanaście demonów działających w parach.
Hun-Came (Pierwsza Śmierć) i Vucub-Came (Siódma Śmierć) to najważniejsi sędziowie w Xibalbie;
Xiquiripat (Pętla) i Cuchumaquic (Władca Krwi) pozbawiają ludzi krwi, aby ich zabić;
Ahalpuh lub Ah Puh (Ten, Który Tworzy Ropne Bąble) i Ahalgana (Ta, Która Tworzy Żółć) wywołują choroby i śmierć;
Chamiabac (Pałka z Kości Nogi) i Chamiaholom (Pałka z Czaszki) uzbrojeni w pałki strzegą wejścia do Xibalby, a u ludzi powodują wychudzenie aż do śmierci;
Ahalmez (Ten, Który Powoduje Odrazę) i Ahaltocob (Ten, Który Powoduje Cierpienie) napadają, ranią i mordują ludzi w pobliżu domu;
Xic (Sęp) i Patan sprowadzają nagłą śmierć ludzi w podróży, wywołując u nich krwotok, zwłaszcza z ust.
Władcom Xibalby służą cztery demoniczne sowy-posłańcy zwane ogólnie Ahpop Achich oraz dwie sowy Ixpurpuvec i Puhuyu, które są strażnikami ogrodu kwiatowego.
Poza tym w Xibalbie zamieszkują tysiące pomniejszych demonów jak Camazotz (Nietoperz-Śmierć), Ixguc (Kobieta-Krew) oraz wróżbici Xulu i Pacam.
Według Majów obok demonów szkodliwych istnieją też nieliczne dobre, a każdy człowiek ma swojego ducha opiekuńczego nahual występującego w postaci zwierzęcia.
Ludy meksykańskie wierzą w liczne demony zwykle wywodzące się od bogów, związane z określonymi miejscami i obiektami. Na przykład Aztekowie opowiadają o Momixcoa, czyli czterystu Wężach Chmur urodzonych przez boginię Chalchiuhtlicue. Kiedy Momixcoa nie chcieli szukać ofiar dla słonecznego boga Nanahuatl, zostali przez niego wymordowani.
Mixcoatl (Chmurny Wąż) jako jedyny przetrwał zagładę Momixcoa, a nawet zyskał status bóstwa gwiazd. Pojawia się pod postacią pędzącej chmury lub olbrzyma z ciałem pomalowanym w pasy.
Tzitzimime - krwiożercze żeńskie demony gwiazd dzielone na białe, czerwone, niebieskie i żółte. Noszą suknie z muszli i mają wielkie oczy oraz ostre zęby. Zagrażają kobietom w ciąży, które w tym stanie same mogą stać się demonami. Tzitzimime chętnie napadają dzieci, zwłaszcza nocą i podczas zaćmienia Słońca oraz w momentach przesileń i równonocy. Zagrożenie ze strony demonów wzrasta w ciągu pięciu ostatnich dni w roku, ponieważ te dni nie należą do żadnego miesiąca, czyli nie podlegają bogom. Natomiast co 52 lata (cykl kalendarza w Ameryce Środkowej) demony w sposób szczególny zagrażają światu, bo wtedy mogą zejść na ziemię i ją całkowicie zniszczyć, a ludzi pożreć.
Demonologia andyjska
Podobnie, jak w większości kultur świata również w strefie andyjskiej znane są liczne nadnaturalne byty związane z określonymi miejscami (genius loci) lub obiektami.
Apu - demon lub bóstwo zajmujące określoną górę, które może być pomocne i przyjazne lub szkodliwe czy wręcz wrogo nastawione do ludzi, jeżeli nie zostało odpowiednio potraktowane. Moc apu jest związana z wielkością góry - im większa góra, tym większa jest siła apu.
Waka (huaka - świętość) to demony lub pomniejsze lokalne bóstwa zwykle przyjaźnie nastawione do ludzi. Opiekują się poszczególnymi polami, dolinami, jaskiniami i innymi elementami krajobrazu.
Huallallo Carhuincho (Wallallo Karwanchu) - najwyższy demon waka.
Suq’a Machula - niebezpieczne duchy zmarłych gotowe napadać ludzi lub opętać człowieka, co jest związane z wiarą w reinkarnację.