Społeczeństwa rolnicze - plemiona, ludy i państwa
Dzięki powstaniu technologii pozwalającej produkować żywność w pewnym stopniu niezależnie od naturalnych zasobów środowiska (rewolucja neolityczna) społeczeństwa rolnicze mogą być dużo liczniejsze niż społeczeństwa zbieracko-myśliwskie. Na tym samym obszarze żyje zatem większa liczba ludzi, co przekłada się na większą złożoność kultury. Gospodarka opiera się na hodowli zwierząt, które są źródłem mięsa, mleka i surowców (na przykład skóry, kości, futro) oraz na uprawie roślin użytkowych przez rolników i wytwarzaniu potrzebnych przedmiotów przez rzemieślników.
W środowiskach ubogich społeczeństwa rolnicze osiągają określoną liczebność, która nie zakłóca równowagi ze środowiskiem i na tym poziomie ulegają stagnacji. To oznacza, że takie społeczeństwa raczej nie poszukują nowych rozwiązań technologicznych, więc zatrzymują się w rozwoju, ponieważ nie mają dość żywności, żeby utrzymać rosnącą liczbę ludzi.
Inaczej jest w sprzyjających warunkach środowiska, kiedy powstają nadwyżki żywności, których dane społeczeństwo nie potrafi natychmiast skonsumować. Może więc rosnąć liczebność plemienia, a przy większej gęstości zaludnienia rośnie tempo rozwoju kulturowego. Pojawiają się jednostki, rodziny lub całe grupy społeczne gromadzące nadwyżki i wyróżniające się bogactwem, które wyraża się głównie posiadaniem ziemi uprawnej lub bydła. Zgromadzone zasoby przekładają się na wysoki społeczny status bogatych rodów, co oznacza, że ich głos jest silniejszy od głosu biednych i to oni stają się arystokracją decydującą o losach plemienia.
Kształtują się wyspecjalizowane zawody rzemieślnicze, co oznacza, że rzemieślnicy produkują rozmaite wyroby, które wymieniają na żywność, ponieważ sami już jej nie wytwarzają. Intensywna wymiana nadwyżek żywności, wytworów rzemiosła i surowców, czyli handel powoduje ukształtowanie się kupców jako odrębnej grupy społecznej zajmującej się nie produkcją, lecz wyłącznie wymianą towarów. Ujawnia się podstawowy mechanizm rynku: cena towaru rośnie, kiedy rośnie popyt, czyli zapotrzebowanie na ten towar. Cena maleje, kiedy rośnie podaż, to znaczy ilość towaru dostępnego na rynku. Inaczej ujmując to zjawisko, można stwierdzić, że największy zysk ma ten, kto nabywa najrzadszy towar, a im częściej dany towar występuje na rynku, tym niższy zysk przynosi kupującemu (ujęcie marginalistyczne). Handel wymaga powstania płacideł, czyli czegoś, co pozwala porównywać ceny i wymieniać się towarami; początkowo to może być sól, bydło, muszle, ziarna wybranych roślin lub kawałki metalu. Z czasem, gdy handel staje się jednym z głównych elementów ekonomii, pojawia się pieniądz jako uniwersalny miernik wartości wszelkich towarów na rynku oraz szczególny rodzaj towaru, który można wymieniać za dowolny inny towar. Początkowo wartość pieniądza jest oparta na wartości metalu, z jakiego został wykonany, najczęściej złota lub srebra. Taki pieniądz można łatwo przewozić lub przechowywać jako zakumulowaną wartość do wykorzystania w przyszłości na zakup określonych towarów. Bardzo szybko rządzący przejmują kontrolę nad metalowym pieniądzem oraz metalami, z jakich jest wykonywany. To zaś nieuchronnie prowadzi do zjawiska znanego jako psucie monety (prawo Kopernika-Greshama), czyli zaniżanie ilości cennego metalu w monecie. To oznacza dewaluację - spadek realnej wartości, czyli siły nabywczej pieniądza.
Wojny są toczone przede wszystkim o ziemie uprawne, pastwiska i bydło, czyli o środki produkcji, a zarazem podstawowe bogactwo na tym etapie rozwoju ekonomicznego. Poza tym walczy się o surowce oraz o szlaki handlowe zapewniające dostęp do tych surowców.
Ponieważ mężczyźni zajmują się hodowlą bydła i uprawą roślin, zdobywają przewagę nad kobietami zajętymi rodzeniem i wychowaniem dzieci. Im większe, bardziej złożone i bogatsze są społeczeństwa rolnicze, tym wyraźniejsza jest dominacja mężczyzn. Kształtuje się patriarchat.
Mężczyźni ograniczają i kontrolują seksualną swobodę kobiet, które są ich partnerkami, aby mieć pewność, że wychowują swoje dzieci i swoim dzieciom przekażą zgromadzone dobra (konsekwencja zasady samolubnego genu). Tak powstaje typowa dla patriarchatu instytucja małżeństwa poligynicznego oraz małżeństwo monogamiczne.
Społeczeństwa rolnicze zachowują formę wspólnoty, jeżeli są nieliczne i relatywnie ubogie. Większe i bogatsze ewoluują w stronę asocjacji. W asocjacjach relacje między poszczególnymi ludźmi stają się mniej emocjonalne a za to są sformalizowane przez reguły prawa i zracjonalizowane, podporządkowane stosunkom ekonomicznym, zwłaszcza opłacalności. Relacje emocjonalne nadal jednak przeważają w stosunkach rodzinnych.
Społeczeństwa rolnicze występują jako plemiona, ludy i państwa.
Lud to grupa plemion o wspólnej kulturze mających świadomość tej wspólnoty, ale nietworzących jednej trwałej organizacji politycznej.
Państwo zaś jest złożoną organizacją, która zwykle liczy więcej członków niż plemię i ma strukturę hierarchiczną. Podstawę funkcjonowania państwa stanowi system ekonomicznej eksploatacji ludności, co oznacza określone daniny na rzecz rządzących. Z tych danin jest utrzymywany aparat państwowy - władca lub rząd (odpowiedniki wodza i rady starszych), armia i policja, czyli narzędzia przymusu, administracja i sądownictwo.
W społeczeństwach rolniczych państwo rozwija się wtedy, gdy warunki środowiska szczególnie sprzyjają rolnictwu. To bowiem oznacza duże nadwyżki w produkcji żywności, które w postaci danin przejmują najbogatsze rody plemiennej arystokracji oraz najsprawniejsi wojownicy, którzy zapoczątkowują rody szlacheckie. Tak pojawiają się klasa wyższa kontrolująca społeczeństwo oraz klasa niższa zwana też plebsem (ludem) obejmująca rody uboższe i słabsze.
Społeczeństwo państwa rolniczego jest podzielone na warstwy to znaczy klasy ustawione hierarchicznie. O przynależności do danej warstwy decyduje przede wszystkim pochodzenie, czyli pokrewieństwo rodzinne i odziedziczony majątek (najczęściej jest to posiadana ziemia i bydło).
Na szczycie państwa stoi władca (monarcha, dawny wódz) należący do dynastii, czyli szeregu kolejnych władców reprezentujących określony arystokratyczny ród lub klan rządzący państwem. Klasę najwyższą podległą bezpośrednio władcy tworzą feudałowie - wielcy posiadacze ziemi i bydła należący do arystokracji i szlachty. Oddzielną grupą klasy wyższej jest kler, czyli kapłani (duchowieństwo), którzy też mogą należeć do feudałów, jeżeli dysponują własną ziemią. W najstarszych państwach rolniczych władcy są zarazem najwyższymi kapłanami, lecz z czasem te funkcje zostają rozdzielone. Oczywiście w obrębie feudałów i kleru pojawia się dodatkowe rozwarstwienie zależne przede wszystkim od statusu ekonomicznego.
Plebs zaś dzieli się na kilka klas (warstw). Do klasy średniej należą kupcy i mieszczanie, czyli bogaci mieszkańcy miast. Zwykle niżej od nich są stawiani bogaci rolnicy, hodowcy i rzemieślnicy. Klasę niższą tworzą ubodzy rolnicy, hodowcy i rzemieślnicy oraz najemni robotnicy. Najniżej stoją niewolnicy, czyli ludzie pozbawieni wolności, stanowiący czyjąś własność.
Filarem władzy państwowej są wojownicy początkowo tożsami ze szlachtą broniącą własnych interesów. Z czasem jednak powstaje armia funkcjonująca poza ogólną hierarchią warstw społecznych. Armia składa z zawodowych wojowników, czyli żołnierzy opłacanych przez rządzących i podobnie jak gwardia plemiennego wodza ma siłą bronić aktualnego porządku i zwalczać wpływy jego przeciwników zarówno wewnątrz społeczeństwa, jak też na zewnątrz.
Druga grupa stabilizująca państwo to urzędnicy zaliczani zwykle do klasy średniej. Są to przedstawiciele rządzących oddelegowani do poszczególnych zadań i nadzorujący prawidłowość ich wykonania oraz kontrolujący resztę społeczeństwa.
Walkę o zdobycie i utrzymanie władzy politycznej toczą arystokratyczne (szlacheckie) rody oraz kler. To spośród nich zwykle wywodzi się władca (monarcha), czyli osoba stojąca ponad wszystkimi członkami społeczeństwa i mająca decydujący głos przy podejmowaniu decyzji politycznych. Głos doradczy zaś ma rada złożona z osób współpracujących z monarchą i zwykle rekrutujących się spośród arystokracji. Przewodniczący rady (wezyr, kanclerz, premier) jest drugą najważniejszą osobą w państwie.
W niektórych państwach feudalnych powstaje dodatkowo parlament jako grupa reprezentantów poszczególnych rodów, grup zawodowych, warstw społecznych i organizacji, która ma przynajmniej do pewnego stopnia tworzyć przepisy prawne obowiązujące w państwie. O tym, kto trafi do parlamentu w państwie feudalnym decydują zazwyczaj monarcha i arystokracja.
Ważnym elementem życia politycznego jest głoszona głównie przez klasy wyższe ideologia odwołująca się do etyki, religii oraz państwowego prawa, zwłaszcza odnoszącego się do własności i dziedziczenia majątku, w tym ziemi. Państwo bowiem ma zapewniać władzę polityczną dominującej grupie społecznej na określonym terytorium. Nieprzypadkowo Jean Bodin uznaje, że suwerenność (niepodległość) państwa to w rzeczywistości ciągłość władzy określonej grupy lub rodu. Chodzi oczywiście o ród lub rody klasy wyższej a nie plebsu.
Jednostka odgrywa zwykle niewielką rolę w społeczeństwach rolniczych liczących setki a potem tysiące członków. Pojedynczy człowiek czuje się poddany władcy lub państwu (lojalność wobec panującego porządku i społecznie akceptowanego systemu wartości często nazywana honorem), organizacjom strzegącym interesów grup zawodowych, czyli cechom (lojalność zawodowa) oraz organizacjom religijnym i kapłanom odwołującym się do sił nadnaturalnych (człowiek pobożny posłuszny nakazom religii i kapłanów). Systemy etyczne w społeczeństwach rolniczych mają przede wszystkim utrzymywać społeczną hierarchię odwołując się do nakazów religii (klerykalizm, teocentryzm) i tradycji (konserwatyzm).
Rytualizacja zachowań przejawia się w postaci obyczajów oraz etykiety, obowiązującej zwłaszcza na dworach arystokratów i władców państw, a także obrzędów religijnych i świątecznych. Święta nadal odzwierciedlają ważne wydarzenia z życia osobistego i wspólnotowego oraz okazje religijne. Jednak rolnicy rozwijają dodatkowo cykliczne święta religijne związane z kalendarzem, ponieważ są zależni od naturalnego rytmu zmieniających się pór roku, cyklu wegetacyjnego roślin i płodności zwierząt hodowlanych. Stąd na przykład doroczne celebrowanie równonocy wiosennej i jesiennej oraz przesilenia letniego i zimowego.
Zasadnicze typy państw
Państwo plemienne - założone i zdominowane przez określone plemię, w zasadzie oparte na plemiennych strukturach władzy ze słabo zaznaczoną hierarchią (trybalizm, czyli tożsamość plemienna w opozycji do innych plemion).
Państwo feudalne - rządzone przez hierarchię wielkich posiadaczy ziemskich od stojącego na szczycie monarchy, poprzez podległych mu lokalnych władców aż do chłopów mających najniższą pozycję. Zgodnie z feudalną ideologią każda klasa społeczna ma do odegrania określoną rolę, aby całość działała prawidłowo (organizmalna koncepcja państwa, konfucjanizm).
Państwo narodowe - oparte na ideologii narodowej w opozycji do innych państw narodowych (kontynuacja trybalizmu, nacjonalizm, patriotyzm).
Państwo legalistyczne - jego podstawę stanowi ustalone prawo uznawane za wartość najwyższą (legalizm, konstytucjonalizm).
Państwo autorytarne - władza narzuca ludności swoją wolę, co oznacza, że ludzie nie mają realnego wpływu na rzeczywistość polityczną, a jedynie ograniczają się do wykonywania swoistych rytuałów społecznych i politycznych, na przykład uczestniczą w sterowanych wyborach. Cechą charakterystyczna jest centralizacja wszelkich instytucji i skupienie władzy w jednym ręku (absolutyzm, dyktatura, oligarchia, totalitaryzm).
Państwo obywatelskie - obywatele, czyli ludzie dysponujący określonymi prawami i świadomi swoich praw wybierają oraz kontrolują władzę polityczną. Charakterystyczną cechą państwa obywatelskiego jest istnienie samorządów lokalnych, czyli rozproszonych ośrodków władzy, które służą lokalnym społecznościom niezależnie od centralnej władzy państwowej (demokracja).
Państwo unitarne - całe państwo jest politycznie jednolitym terytorium pod kontrolą centralnego rządu.
Państwo federacyjne lub unia - państwo jest złożone z kilku jednostek (księstw, prowincji) autonomicznych, czyli samodzielnych na swoim obszarze, mających swoje władze i prawa, lecz ze wspólnym rządem, czyli centralną władzą polityczną reprezentującą całą federację na przykład na arenie międzynarodowej.
Konfederacja państw - odrębne państwa z własnymi rządami, które uzgadniają wspólne działania w zakresie określonym międzyrządowymi umowami, lecz poza tym prowadzą własną politykę.