Skale czasowe w kosmologii, astronomii, astrologii, geologii, demografii i historii
Skale czasowe w kosmologii, astronomii i astrologii
1. W kosmologii w XX wieku są wyróżniane ery dominacji kolejno powstających form materii, przy czym pierwsze ery są bardzo krótkie, trwające zaledwie ułamki sekund, a ostatnia to kilkanaście miliardów ziemskich lat
Era Plancka - tuż po początku czasu wyznaczanym przez moment zero istnieje jedno uniwersalne pole zdominowane przez efekty kwantowe. Fluktuacje kwantowe powodują lokalne zmiany gęstości w obrębie przestrzeni, której rozmiary ledwo przekraczają wartość zerową;
Era Wielkiej Unifikacji - ułamek sekundy od momentu zero oddziaływania silne (wiążące kwarki), jądrowe (wiążące nukleony) i elektrosłabe (elektromagnetyczne oraz słabe między leptonami i kwarkami) tworzą jedno zunifikowane pole, a w rozszerzającym się wszechświecie zaczynają się ujawniać efekty relatywistyczne;
Era Inflacji - ułamek sekundy od momentu zero wyodrębniają się oddziaływania jądrowe, powstają masywne cząstki, a wszechświat przechodzi fazę błyskawicznej ekspansji (rozdęcia), która w dużym stopniu zaciera lokalne różnice gęstości wynikające z fluktuacji kwantowych. Pod koniec tej ery dominującym czynnikiem stają się oddziaływania elektrosłabe;
Era Promienista - kilkaset tysięcy lat od momentu zero materia rzednąca w wyniku rozszerzania się przestrzeni uwalnia promieniowanie elektromagnetyczne, które odtąd przenika cały wszechświat jako promieniowanie tła (promieniowanie reliktowe);
Era Atomów lub Era Rekombinacji - zaczyna się nukleosynteza, czyli tworzenie jąder atomowych przez łączenie części nukleonów. Jednak rozszerzanie się wszechświata coraz bardziej obniża temperaturę i gęstość materii, ograniczając proces nukleosyntezy tylko do niewielu lekkich jąder. Powstają atomy, a następnie molekuły chemiczne. Niemal 100% powstających atomów to wodór, a resztę stanowi głównie hel i z połączenia tych dwóch atom ów powstają pierwsze molekuły w postaci jonów wodorku helu HeH+;
Era Galaktyk i Gwiazd - kilkaset milionów lat od momentu zero oddziaływania grawitacyjne stają się dominującym czynnikiem, który kształtuje masywne obiekty wszechświata od gwiazd, planet i galaktyk po megastruktury Kosmicznej Sieci, przy czym rozmieszczenie megastruktur odpowiada fluktuacjom kwantowym z Ery Plancka. Trwa ekspansja przestrzeni, a ponad 10 miliardów lat od momentu zero postępuje przyspieszanie tej ekspansji związane z rozpychającym oddziaływaniem ciemnej energii.
W Erze Galaktyk i Gwiazd zawierają się całe dzieje Ziemi, ziemskiego życia i historia człowieka.
2. W astronomii czas określa liczba dni od godziny 12 w południe 1 stycznia 4713 r. p.n.e. z podaniem kolejnego numeru dnia JD (data juliańska).
Skalę opracował Joseph J. Scaliger w roku 1583, a wybrał 1 stycznia 4713 r. p.n.e., ponieważ była to najbliższa data, kiedy zbiegły się ze sobą początki trzech cykli o długości 28, 19 i 15 lat. Co 28 lat pierwszy dzień roku słonecznego przypada na pierwszy dzień tygodnia. Co 19 lat pierwszy dzień roku słonecznego pokrywa się z pierwszym dniem miesiąca księżycowego (cykl Metona). Co 15 lat zaś w pierwszy dzień roku słonecznego była aktualizowana podstawa opodatkowania w Imperium Rzymskim, w Bizancjum a potem w średniowiecznej Europie.
W XX wieku system Scaligera zostaje uzupełniony o algorytm, który uwzględnia lata przestępne. Poza tym od roku 1925 astronomowie przestają uznawać godzinę 12 w południe za początek doby.
3. W astrologii precesja, czyli powolne wirowanie nachylonej osi Ziemi, wyznacza kolejne ery zależnie od gwiazdozbioru zodiaku, gdzie aktualnie znajduje się biegun nieba
Era Byka w 4. - 3. tysiąclecie p.n.e. - kult byka w Egipcie, na Krecie i w Indiach;
Era Barana w 2. - 1. tysiąclecie p.n.e. - kult barana i baran jako ważny symbol w Azji Zachodniej;
Era Ryb w 1. - 2. tysiąclecie n.e. - ryba jako symbol wczesnego chrześcijaństwa;
Era Wodnika w 3. - 4. tysiąclecie n.e. - według New Age okres pokoju i rozwoju duchowości.
Skale czasowe w geologii i paleontologii
1. Chronologia względna określa tylko następstwo zjawisk na podstawie stratygrafii, czyli ułożenia warstw skał i skamieniałości od najstarszych normalnie (czyli bez zaburzeń) leżących najniżej do najmłodszych położonych najwyżej. W oparciu o stratygrafię wyróżnia się w dziejach Ziemi eony, ery i okresy geologiczne. Każdą erę i okres kończą klęski ekologiczne spowodowane różnymi przyczynami, a ich skutkiem są masowe wymierania organizmów. Jest to widoczne w zapisie geologicznym jako zanik określonych skamieniałości i pojawienie się nowego zestawu skamieniałości w kolejnych warstwach geologicznych.
Eon kryptozoiczny (po grecku kryptos i zoe ukryte i życie) lub prekambr (przed kambrem).
Kryptozoik-1 - Era katarchaiczna (greckie kata i archaios w dół i dawny, pradawny) - niemal 5 miliardów lat przed pojawieniem się człowieka powstaje Ziemia jako kula magmy obracająca się wokół własnej osi i krążąca dookoła Słońca razem z wieloma innymi protoplanetami, które powstały w okołosłonecznym dysku akrecyjnym wirującym w płaszczyźnie równikowej Słońca. Oś obrotu pierwotnej Ziemi jest prostopadła do płaszczyzny orbity wokółsłonecznej. Jest to okres chaosu i ciągłych kolizji obiektów wewnątrz dysku akrecyjnego. Ponad 4,46 miliarda lat przed pojawieniem się człowieka Ziemia zderza się z protoplanetą nazwaną potem Teją lub Theą (w greckiej mitologii córka Uranosa i Gai, matka Selene, czyli bogini Księżyca). W wyniku tej kolizji oba obiekty ulegają częściowo roztopieniu. Oś Ziemi zostaje odchylona od pionu (w stosunku do płaszczyzny orbity wokółsłonecznej traktowanej jako poziom) o ponad 23o, a oderwana część ziemskiej materii połączona z materią Tei formuje Księżyc, czyli satelitę Ziemi.
Powstają pory roku, ponieważ nachylona oś Ziemi w ciągu roku zmienia swoje położenie w stosunku do Słońca. Pojawia się też precesja - powolne wirowanie osi Ziemi, która wykonuje pełen obrót w ciągu ok. 26 tysięcy lat.
Stosunkowo duży Księżyc powoduje silne zjawiska pływowe na Ziemi, które cyklicznie nakładają się na pływy wywołane przez grawitację Słońca.
Kryptozoik-2 - Era archaiczna (po grecku archaios - dawny).
Na powierzchni stygnącej Ziemi kształtuje się cienka bazaltowa skorupa ziemska typu oceanicznego. W niej powstają grubsze krystaliczne jądra, czyli tarcze granitowej skorupy kontynentalnej: kanadyjska i grenlandzka, bałtycka (skandynawska), wschodniosyberyjska, chińska, australijska, antarktyczna, indyjska, południowoafrykańska i Madagaskaru, równikowa (środkowoafrykańska), arabsko-nubijska, saharyjska, gwinejska, brazylijska i Gujany. Na ich obrzeżach zastygają kolejne wylewy lawy tworząc sztywne skalne płyty jako jądra przyszłych kontynentów.
Ponad skalną powierzchnią istnieje otoczka gazowa, czyli atmosfera zawierająca między innymi dwutlenek węgla, metan, związki azotu, siarki i chloru.
Bombardujący Ziemię wiatr słoneczny przynosi protony, które stają się jądrami atomów wodoru. Wodór zaś w połączeniu z tlenem tworzy wodę jako parę zawieszoną w atmosferze. Po obniżeniu temperatury poniżej 100oC para skrapla się w postaci gorącego deszczu i wypełnia zagłębienia skorupy ziemskiej tworząc pierwsze, jeszcze gorące oceany.
Ponad powierzchnię wody wystają grube płyty kontynentalne jako pierwsze lądy.
Dryfujące płyty kontynentalne stopniowo formują zwartą masę lądów, czyli „superkontynent” Kenorland, który rozpada się kilkaset milionów lat później.
Pod koniec tej ery powstają pierwotne formy życia.
Kryptozoik-3 - Era proterozoiczna (greckie proteros i zoe - pierwotne życie).
Kształtuje się kolejny „superkontynent” Rodinia.
Powstają komórki bezjądrowe, a fotosynteza doprowadzi do ukształtowania atmosfery tlenowej. Następnie kształtują się komórki jądrowe, organizmy wielokomórkowe, pierwsze grzyby i glony a pod koniec ery proste zwierzęta.
Erę kończy rozpad Rodinii oraz zlodowacenie całej planety, które przeżywają tylko nieliczne organizmy w głębi oceanów.
Eon fanerozoiczny (po grecku phaneros i zoe - jawne życie).
Fanerozoik-1 - Era paleozoiczna (po grecku palaios i zoon - stare i zwierzę, według G. Arduino okres skał pierwotnych) dzielony na okresy od kambru do permu.
Kambr - gwałtowny rozwój życia w wodzie, wiele zwierząt wytwarza twarde szkielety.
W późnym kambrze zaczyna się Orogeneza Kaledońska.
Ordowik - w wodach istnieją wszystkie zasadnicze typy zwierząt od mięczaków, pierścienic i stawonogów po strunowce, a grzyby żyją też na lądzie.
Sylur - szczyt Orogenezy Kaledońskiej: powstają Góry Kaledońskie, Skandynawskie i Kazachstanu. Grzyby, porosty, mszaki i paprotniki a po nich stawonogi zasiedlają lądy. W wodzie żyją pierwotne kręgowce.
Dewon - początek Orogenezy Hercyńskiej. Liczne ryby w tym rekiny, pierwsze lasy na lądach, rozwój owadów, pierwsze płazy.
Karbon - płyty kontynentalne łączą się w zwartą masę znaną jako Pangea (po grecku Wszechziemia), a większość powierzchni planety zajmuje superocean Panthalassa (po grecku Wszechocean). Szczyt Orogenezy Hercyńskiej: Harz, Sudety, Góry Iberyjskie, Ural, Ałtaj, Tien Szan, Wielkie Góry Wododziałowe, Appalachy. Rozkwit paprotników formujących lasy, pierwsze rośliny nasienne, gady.
Perm - większość lądów jest zgrupowana w postaci Pangei. Ekspansja roślin nagozalążkowych w tym benetytów i sagowców, rozwój gadów, początek synapsydów.
Koniec permu wyznacza wymarcie niemal wszystkich organizmów na planecie spowodowane przez erupcje wulkaniczne, zmianę poziomu wody w oceanach, zatrucie oceanów i atmosfery oraz globalne zachwianie klimatu.
Fanerozoik-2 - Era mezozoiczna (greckie mesos i zoon - średnie zwierzę, u Arduino okres skał drugorzędowych) dzielona na okresy od triasu do kredy.
Trias - Pangea dzieli się na dwie wielkie masy lądowe: Laurazję na północy i Gondwanę na południu rozdzielone przez Ocean Tetydy. Rozpad Laurazji zaś prowadzi do powstania wąskiego morza północnego Atlantyku. Największym akwenem nadal jest dawny ocean Panthalassa, czyli przyszły Pacyfik. Początek Orogenezy Alpejskiej. Żółwie, synapsydy, w tym pelykozaury, terapsydy i pierwsze ssaki, gady naczelne, ichtiozaury, praptaki.
Jura - stopniowy rozpad Gondwany, pojawia się wąski południowy Atlantyk między Ameryką Południową i Afryką. Ląd Indii-Madagaskaru odrywa się od Afryki. Rozkwit sagowców, dominacja dinozaurów i latających pterozaurów reprezentujących gady naczelne oraz wodnych plezjozaurów i ichtiozaurów.
Kreda - ostateczny rozpad Laurazji na Amerykę Północną, Europę, Kazachstan i lądy wschodniej Azji. Gondwana zaś jest podzielona na Afrykę-Arabię, Madagaskar-Indie-Seszele oraz Amerykę Południową połączoną przesmykiem z Antarktydą, od której zaczyna się oddzielać Australia, a na wschód od Australii istnieje wielka wyspa Zelandia. Coraz mniejszy Ocean Tetydy rozpada się na Ocean Indyjski, przyszłe Morze Śródziemne i przyszłe Morze Karaibskie. Poszerza się Ocean Atlantycki. Na północy kształtuje się przyszły Ocean Arktyczny. Na całej planecie dominuje klimat ciepły, a lasy rozciągają się prawie do biegunów. Dominują rośliny okrytozalążkowe i gady naczelne, rozwój ptaków i ssaków.
Koniec ery wiąże się ze wzmożoną aktywnością wulkaniczną, kolizją Ziemi z dużym meteorytem i gwałtownym wieloletnim załamaniem klimatu, co wywołuje masowe wymieranie, w którym giną wszystkie większe zwierzęta.
Fanerozoik-3 - Era kenozoiczna (po grecku kainos i zoon - nowe zwierzę, u Arduino okres skał trzeciorzędowych od paleocenu do końca pliocenu oraz czwartorzędowych obejmujących plejstocen i holocen).
Paleogen dzielony na paleocen, eocen i oligocen - Australia jest izolowanym lądem, Zelandia zapada się pozostawiając nad wodą Nową Kaledonię, Nową Zelandię, wyspy Campbell i Chatham. Zanika lądowy przesmyk między Ameryką Południową i Antarktydą, co otwiera drogę dla zimnego prądu znanego jako Dryf Wiatrów Zachodnich, który odcina Antarktydę od ciepłego powietrza z północy zapoczątkowując ochładzanie a potem zlodowacenie tego kontynentu. Oderwany od Antarktydy masyw kergueleński zapada się pozostawiając nad wodą Wyspy Kerguelena. Pomiędzy Ameryką Północną i Południową kształtuje się wąski Przesmyk Panamski. Madagaskar staje się wyspą, a potem Seszele odrywają się od Indii i zaczyna powstawać Morze Czerwone. Następnie Indie zderzają się się z Azją powodując powstanie Himalajów i Tybetu. Morze Śródziemne zostaje odcięte od Oceanu Indyjskiego. Rośnie szerokość Oceanu Atlantyckiego: fragment skorupy kontynentalnej pozostały po rozdzieleniu Europy i Ameryki Północnej zapada się, a jej szczyt to wyspa Jan Mayen. Na Grzbiecie Środkowoatlantyckim kształtuje się wulkaniczna Islandia. Szczyt Orogenezy Alpejskiej: Alpy, Pireneje, Atlas, Kaukaz, Himalaje, Andy, Kordyliery. Dominacja roślin nasiennych, rozkwit ssaków i ptaków.
Neogen dzielony na miocen, pliocen i plejstocen oraz holocen czyli współczesność.
W miocenie i pliocenie Morze Śródziemne łączy się z Atlantykiem przez Cieśninę Gibraltarską, a większość flory i fauny przybiera kształt znany potem człowiekowi. Następuje silne zróżnicowanie wyższych ssaków naczelnych: powstaje wiele form człekokształtnych w Afryce, a potem także w południowej Eurazji.
W plejstocenie dochodzi do globalnego ochłodzenia: ogromne lądolody pokrywają Antarktydę, ponad połowę Ameryki Północnej i dużą część północnej Eurazji, a we wszystkich wysokich górach na całej planecie istnieją lodowce. W rezultacie obniża się poziom oceanów. Rozwijają się człowiekowate.
Fanerozoik-4 - Era antropogeniczna lub antropozoiczna (antropogen, od greckiego anthropos - człowiek) według tradycyjnej stratygrafii tożsama z holocenem.
W porównaniu do późnego plejstocenu średnia temperatura na Ziemi rośnie o ok. 2-3oC. Zanikają lądolody w Ameryce Północnej i Eurazji, lecz rejony okołobiegunowe (Antarktyda i Ocean Arktyczny) oraz wysokie góry nadal są pokryte lodem. Podniesienie poziomu mórz po roztopieniu większości plejstoceńskich lodowców odcina od kontynentów wiele wysp, w tym Nową Gwineę, Archipelag Malajski, Filipiny, Japonię, Cejlon, Wyspy Brytyjskie, Antyle. Powstają jeziora i morza basenu Aralsko-Kaspijsko-Czarnomorskiego oraz Wielkie Jeziora Ameryki Północnej. Czynnikiem coraz ważniejszym, a z czasem dominującym, staje się człowiek.
Ta tradycyjna, ukształtowana historycznie chronologia dziejów Ziemi może być ewentualnie umieszczona w szerszej, uogólnionej chronologii rozwoju planety zależnie od osiągniętego poziomu organizacji materii z podziałem na eony znacznie różniące się czasem trwania
Eon gwiazdowy – od uformowania się dysku akrecyjnego wokół Słońca do wyodrębnienia planety – według tradycyjnej chronologii odpowiada mu era katarchaiczna;
Eon geologiczny – zaczyna się wraz z powstaniem litosfery, czyli warstwy twardych skał na powierzchni stygnącej planety – w tradycyjnej chronologii era archaiczna;
Eon biologiczny – zaczyna się w momencie powstania życia i obejmuje czas istnienia biosfery na Ziemi – odpowiadają mu koniec ery archaicznej, era proterozoiczna i niemal cały eon fanerozoiczny;
Eon noogeniczny – od powstania istoty rozumnej, która na Ziemi tworzy noosferę jako obszar zdominowany przez cywilizację – era antropogeniczna. W tradycyjnej chronologii odpowiednikiem antropogenu jest holocen lub ewentualnie późny plejstocen i holocen, a w koncepcji P. Crutzena zbliżoną jednostką jest antropocen liczony jednak dopiero od połowy XX w.
2. Chronologia bezwzględna jest dokładniejsza od względnej, ponieważ określa wiek obiektów i zjawisk geologicznych w odniesieniu do procesów przebiegających według w miarę dobrze poznanego i w danym zakresie stałego rytmu. Na przykład zliczanie rocznych przyrostów w pniach drzew, czyli dendrochronologia; zliczanie rocznych przyrostów w szkieletach koralowców; rozpad określonych izotopów radioaktywnych, czyli radiochronologia i pomiar fotoluminescencji minerałów zależnej od czasu izolacji danego obiektu od światła. Odrębną metodą chronometrii jest badanie paleomagnetyzmu, czyli polaryzacji namagnesowanych cząstek w skałach wynikające z polaryzacji biegunów magnetycznych Ziemi w czasie twardnienia skały.
W radiochronologii za punkt odniesienia przyjmuje się zazwyczaj 1950 r. n.e. zapisywany jako 1 BP (z angielskiego Before Past).
3. Epoki magnetyczne w historii Ziemi
Polaryzacja biegunów magnetycznych Ziemi w porównaniu do polaryzacji obserwowanej w XX w. i nazywanej „normalną”. W obrębie poszczególnych epok (chronów) trwających kilka milionów lat są wyróżniane zmiany polaryzacji znane jako epizody trwające kilka tysięcy lat i jeszcze krótsze ekskursje magnetyczne.
Epoka Brunhesa (francuski geofizyk) - polaryzacja normalna - od ok. 780 tysięcy lat p.n.e.;
Epoka Matuyamy (japoński geolog i geofizyk) - polaryzacja odwrotna - ok. 2,6 miliona - ok. 780 tysięcy lat p.n.e.;
Epoka Gaussa (niemiecki matematyk i fizyk) - polaryzacja normalna - ok. 3,4 - 2,6 miliona lat p.n.e.;
Epoka Gilberta (angielski lekarz i fizyk) - polaryzacja odwrotna - ok. 5 - 3,4 miliona lat p.n.e.;
Wcześniejsze epoki otrzymują nazwy w postaci kodów cyfrowo-literowych.
Skala czasowa w demografii
Jedno pokolenie (generacja) to 20-25 lat między narodzinami rodziców i narodzinami ich dzieci.
Homo habilis - 135-150 tysięcy pokoleń do początku XXI w.;
praczłowiek opuszcza Afrykę i dociera do południowej Azji - ok. 90-100 tysięcy pokoleń do XXI w.;
pojawia się neandertalczyk - ok. 40 tysięcy pokoleń do XXI w.;
początki plastyki - ponad 10 tysięcy pokoleń do XXI w.;
człowiek zaludnia niemal całą planetę - ok. 1500-2500 pokoleń do XXI w.;
rolnictwo - ok. 480-600 pokoleń do XXI w.;
powstanie państwa - ok. 240-300 pokoleń do XXI w.;
wielkie odkrycia geograficzne - ok. 15-25 pokoleń do XXI w.;
uprzemysłowienie - ok. 8-10 pokoleń do początku XXI w.;
idea państwa dobrobytu - 4-3 pokolenia do początku XXI w.;
lądowanie człowieka na Księżycu - 2 pokolenia przed początkiem XXI w.
Niektóre specjalne skale czasowe stosowane w historii i archeologii
1. Zależnie od ilości zużywanej energii według N. Kardaszewa
cywilizacje typu 0 - prosta technika, handel, pismo, państwo, energia czerpana z lokalnych zasobów,
cywilizacje typu 1 - panują nad swoją planetą,
cywilizacje typu 2 - opanowały swoją gwiazdę i czerpią z niej energię,
cywilizacje typu 3 - panują nad swoją galaktyką i wykorzystują jej zasoby energetyczne.
Kolejne hipotetyczne etapy rozwoju opisuje I. Asimov
cywilizacje typu 4 - panują nad gromadą galaktyk.
cywilizacje typu 5 - panują nad całym wszechświatem.
Zakładając zaś istnienie wszechświatów równoległych można dodać następne hipotetyczne etapy
cywilizacje typu 6 - korzystają z energii wielu wszechświatów,
cywilizacje typu 7 - są zdolne do kreacji nowych wszechświatów i określania rządzących nimi praw fizycznych.
2. Zależnie od surowców używanych przez człowieka (różnie w różnych regionach)
według Lukrecjusza epoka kamienia, brązu i żelaza;
epoka przedceramiczna (brak naczyń glinianych) i ceramiczna (po wynalezieniu ceramiki);
epoka osteodontokeratyczna (narzędzia z kości, zębów, rogów), epoka kamienna dzielona na paleolit (narzędzia z kamienia łupanego), mezolit jako okres przejściowy i neolit (narzędzia z kamienia gładzonego, rolnictwo), epoka metalu dzielona na okres chalkolityczny (narzędzia z miedzi i kamienia), brązowy i żelazny, epoka plastików (narzędzia z syntetycznych polimerów).
3. Zależnie od dominującego typu gospodarki
epoka zbieracko-myśliwska, rolnicza, kapitalistyczno-przemysłowa, epoka dominacji usług.
4. Zależnie od organizacji społeczeństwa
epoka hord, epoka plemienna, epoka feudalna i niewolnicza, epoka liberalna i kapitalistyczna, epoka demokratyczna i socjalna;
5. Zależnie od kulturowego zaawansowania
według Demokryta - epoka społeczeństw pierwotnych (ogień, odzież, dom) i epoka cywilizacji (państwo);
epoka przedpiśmienna (brak pisma, prehistoria) i piśmienna (historia pisana);
w etnologii XIX w. - dzikość (okres przedceramiczny), barbarzyństwo (znana ceramika), cywilizacja (pismo).
6. Wybrane podziały lokalne
Afryka - epoka przedkolonialna, kolonialna i postkolonialna;
Sumer - epoka przedpotopowa i po potopie;
Egipt - Maneton (ok. 280 r. p.n.e.) dzieli historię kraju na 31 dynastii;
Egipt - Stare Państwo, Średnie Państwo, Nowe Państwo, okres hellenistyczny i rzymski;
Indie - epoka przedaryjska i aryjska;
Indie - epoka wedyjska, bramińska, buddyjska, muzułmańska i hinduska;
Chiny - kolejne dynastie: Sia, Szang, Czou, Okres Wiosen i Jesieni, Okres Wojujących Państw, Cz’in, Han, Sui, Tang, Sung, Jüan, Ming, Cin, Republika;
Europa - Od XVII w. wyróżnia się prehistorię (do powstania pisma), starożytność lub antyk (do upadku Rzymu), średniowiecze (V-XV w.) i nowożytność (od powstania humanizmu na przełomie XV/XVI w.);
Ameryka - era prekolumbijska (do 1492 r.), kolonialna (1492 - ok. 1820) i postkolonialna;
Majowie - okres preklasyczny (2. tysiąclecie p.n.e. - III w. n.e.), okres klasyczny lub Starego Państwa (do IX w.), okres poklasyczny lub Nowego Państwa (do XVI w.), okres konkwisty (XVI-XVII w.);
Australia - epoka przedkolonialna (do XVIII w.) i po europejskiej kolonizacji.