Religia oraz pojęcia sacrum, kultu i modlitwy
Centralną kategorią religii jest sacrum (po łacinie - świętość) w opozycji do profanum (po łacinie - przed świątynią). Sacrum to coś nadzwyczajnego, związanego z nadludzkimi mocami, ze szczególnymi miejscami (na przykład góra, las), obiektami (skała, drzewo, szczególne zwierzę) i świątyniami, gdzie są odprawiane religijne ceremonie. Sacrum jest otaczane kultem i czczone poprzez ceremonie przewidziane przez liturgię. Natomiast profanum stanowi coś zwyczajnego, związanego z codziennym życiem ludzi i coś świeckiego, czyli nienależącego do świątyni. Pojęciem pochodnym jest profanacja, czyli obraza sacrum, które zostało potraktowane jako element rzeczywistości na równi z obiektami materialnymi lub przynajmniej niezwiązanymi z religią.
Typową dla religii formą sacrum jest bóstwo, czyli bóg - personifikacja sił rządzących światem rozwinięta z typowej dla magii koncepcji demona. Doskonale to widać we wspólnej dla wszystkich religii idei walki dobra ze złem, przy czym dobro reprezentują zwykle bogowie światła, a zło to domena bogów mroku lub wprost demonów przeciwstawiających się bogom.
W religiach politeistycznych (od greckich słów poly i theos oznaczających wielu bogów) występują liczne bóstwa współkierujące światem, a w monoteizmie (greckie monos i theo - jeden bóg) jest tylko jedno bóstwo panujące nad całą rzeczywistością.
Idea bóstwa to rezultat uznania pojęć językowych, jak dobro, prawda czy szczęście, za realne byty. Chodzi o pojęcia które opisują ludzkie wyobrażenia o tym, co przerasta człowieka, jest antytezą człowieka lub odnosi się do idei tego, co jest spełnione w sposób najwyższy lub absolutny. Wiąże się z tym tendencja ludzkiego mózgu do antropomorfizacji - nadawania rozmaitym obiektom cech ludzkich i doszukiwania się wizerunków ludzi w różnych obiektach. Na początku XXI w. tak uważają kognitywiści między innymi amerykański psycholog Justin Barrett i Francuz Pascal Boyer w ludzkim mózgu szukający wyjaśnienia rzekomych objawień boskich wizerunków na drzewach, szybach czy ścianach. W tym samym czasie amerykańscy psychologowie Deborah Kelemen i Paul Bloom obserwują podobne tendencje wśród dzieci widzących świadome osobowości w przedmiotach, roślinach i zwierzętach (typowe dla baśni). Antropomorfizacja jest bowiem najprostszym sposobem wyjaśniania rzeczywistości i wskazaniem, że zjawiska nie są przypadkowe lub obojętne wobec człowieka, ponieważ wynikają z celowego działania fantastycznych istot, duchów, bogów lub demonów otaczających ludzi i przenikających świat. Freud zaś zgodnie z jego założeniem, że decydującym czynnikiem jest podświadomość opowiada dziwaczną historię o zabójstwie ojca-tyrana dokonanym niegdyś przez jego synów. Zbrodnia ojcobójstwa wypchnięta ze świadomej pamięci miała rzekomo doprowadzić do powstania idei ojca-boga, którego należy się obawiać, a zarazem trzeba go czcić.
Oczywiście, rzeczywistość duchowa, gdzie funkcjonują duchy, demony i bóstwa, nie jest bezpośrednio dostępna ludzkim zmysłom. Religie uczą jednak, że można do niej dotrzeć w szczególnych stanach psychiki znanych jako ekstaza, czyli wyjście poza własne ciało, które jest związane ze światem materialnym. Szamani, czarownicy i mistycy, którzy potrafią osiągać ekstazę i dzięki temu kontaktować się ze światem duchów stają się pośrednikami między wyznawcami danej religii, czyli zwykłymi ludźmi oraz istotami nadnaturalnymi, bóstwami. Religia ma zawsze charakter intersubiektywny, ponieważ jest rodzajem ideologii porządkującej i jednoczącej społeczeństwo. Kapłani sprawują kult, na który składa się szacunek okazywany sacrum, czyli bóstwu, oraz liturgia, czyli rytuały przeprowadzane zgodnie z określonymi regułami. Podobnie jak w magicznej wizji świata również w religii prawidłowo zrealizowany rytuał ma wpływać na rzeczywistość, stabilizować ją i porządkować. Wśród religijnych rytuałów wywodzących się z magicznej wizji świata jest między innymi ofiara jako dar złożony siłom wyższym, wspólna uczta jednocząca wyznawców, procesje, czyli wspólne marsze wyznawców, pielgrzymki jako podróże do miejsc uznawanych za święte oraz modlitwa. Modlitwa to połączenie ceremonii magicznych, które służą realizacji określonych celów (modlitwa jako prośba), oraz szacunku dla sacrum, zwykle bóstwa (modlitwa jako hołd). Modlitwa kierowana do sił nadnaturalnych może przybierać rozmaite formy: określone formuły słowne, często poetyckie, śpiew, muzyka instrumentalna, taniec, wchodzenie w stany ekstatyczne, medytacja... W różnych kulturach jest praktykowane odmawianie kolejnych modlitw według ustalonego schematu (na przykład różaniec), kręcenie młynka modlitewnego z zapisanymi na nim tekstami modlitw (Indie, Tybet), wspinaczka na piramidę (Meksyk, Majowie), wysoką świątynię (Borobudur) lub górę uznaną za świętą (większość religii), obchodzenie świętego miejsca (buddyjskie stupy, Mekka), malowanie obrazu (prawosławne ikony).
W religiach mity budujące wspólną wizję świata są przetwarzane w święte teksty. Kształtują się dogmaty, czyli przyjęte w danej religii opinie, które uznano za prawdziwe (Feuerbach podkreśla, że bez logicznego dowodu), a opinie przeciwne dogmatom są określane jako herezja (odstępstwo od przyjętej interpretacji religijnej) lub bluźnierstwo (obraza sacrum). Powstaje pojęcie grzechu - jest to nieposłuszeństwo wobec bóstwa, a właściwie wobec kapłanów. Kapłani bowiem wpajają wyznawcom przekonanie, że posłuszeństwo tradycji i autorytetom oraz wiara (irracjonalizm) są lepsze od krytycyzmu i rozumu, co przekłada się na obawę przed nowinkami (konserwatyzm), opowieści o cudach (zjawiskach nadnaturalnych, czyli sprzecznych z prawami natury) i kult świętych przedmiotów (talizmany, amulety, relikwie, wizerunki bóstw), które mają rzekomo pomagać wyznawcom i powstrzymywać złe moce. Zło jest zazwyczaj reprezentowane przez demony, które w zaawansowanych systemach tworzą złożoną hierarchię i zajmują się różnymi dziedzinami życia.