Język
Najbardziej skomplikowanym, wszechstronnym i wielopoziomowym systemem symboli jest język mówiony jako złożenie odpowiednich dźwięków składających się na słowa oraz przypisanych im znaczeń czyli pojęć wyrażanych za pomocą słów.
Język nie jest jednak narzędziem myślenia. Świadczą o tym procesy logicznej analizy rzeczywistości obserwowane u zwierząt, które nie rozwinęły własnego języka, na przykład u psów czy kotów. Do podobnych wniosków prowadzi obserwacja niemowlaków, kiedy pokazuje się im rysunki figur niemożliwych czyli nieistniejących w normalnej trójwymiarowej przestrzeni. Niemowlę nie posługuje się językiem, ale rozumie, że to, co widzi nie może istnieć. Nie potrafi nazwać tego, co robi, ale dokonuje logicznej analizy rzeczywistości w dostępnym mu zakresie.
Ostatecznej wskazówki, że logiczne myślenie jest niezależne od języka dostarcza analiza działania mózgu. W trakcie myślenia pracują przede wszystkim przednie ośrodki mózgu, zwłaszcza ewolucyjnie najmłodsze kresomózgowie. Natomiast obszary odpowiedzialne za język, w tym ośrodki Broki i Wernickego, to samodzielne i odrębne części mózgu inne niż ośrodki logicznego myślenia.
Język służy do tłumaczenia rezultatów logicznej analizy na sygnały, które można przekazać innym czyli służy do komunikowania się. Ma więc wymiar przede wszystkim społeczny i kulturowy, a nie poznawczy. Dlatego język jest jednym z najważniejszych elementów tożsamości danej osoby i społeczeństwa oraz znakiem przynależności do określonej kultury. Odebranie komuś jego języka i zastąpienie go innym na ogół oznacza dekulturację.
Z drugiej jednak strony język sprzyja poznawaniu rzeczywistości, ponieważ każdy jego użytkownik może dzielić się swoimi przemyśleniami z innymi i może korzystać z przemyśleń innych. W rezultacie można analizować rzeczywistość w oparciu o doświadczenie i wiedzę całej społeczności, co byłoby niemożliwe bez konwencjonalnych pojęć zakodowanych w słowach. Za pośrednictwem słów przemyślenia jednej osoby trafiają nie tylko do innych osób żyjących w tym samym czasie, lecz mogą oddziaływać na następne pokolenia użytkujące dany język. Tak więc, chociaż sam język nie warunkuje bezpośrednio zdolności umysłowych, ogromnie poszerza zasób pojęć, które mogą być podstawą rozumowania. Co więcej, pojęcia zakodowane w języku krążą nie tylko między osobami sobie współczesnymi, ale są też przekazywane następnym pokoleniom. Język okazuje się więc jednym z podstawowych elementów tradycji jako społecznej pamięci budującej kulturę.
Ten aspekt języka może być dodatkowo wzmocniony przez wynalazek pisma, które pozwala utrwalać pojęcia językowe za pomocą konwencjonalnych znaków (zwykle graficznych).
Równolegle lub niezależnie od języków fonicznych kształtują się też języki migowe o strukturze zasadniczo podobnej do języków mówionych, ale opartych nie na dźwiękach, lecz na gestach wykonywanych przede wszystkim rękami.
Co ciekawe, człowiek w transie może używać języka w szczególny sposób, zmieniając znaczenie słów i łamiąc zasady gramatyki. Tak się dzieje, kiedy dana osoba jest pod wpływem środków halucynogennych jak grecka Pytia, przeżywa ekstazę religijną jak św. Teresa, lub została „opętana” przez demony.
Bywa też, że człowiek w transie zdaje się mówić w obcym języku. Jednak słowa wymawiane przez taką osobę w rzeczywistości niekoniecznie reprezentują jakikolwiek prawdziwy język. Zwykle są tylko ciągiem nieartykułowanych dźwięków, których nikt nie potrafi zrozumieć, chociaż dla świadków obserwujących rzekomo „mówiącą” osobę brzmią bardzo wiarygodnie. Takie zjawiska często bywają związane z przeżyciami szamanów i mistyków pogrążonych w religijnej ekstazie.