Instytucje prawa i sprawiedliwości
Wydawaniem wyroków, czyli osądzaniem, czy dane zachowanie jest zgodne z obowiązującym prawem w najstarszych społeczeństwach zajmują się ich przywódcy lub osoby uznane za godne zaufania. W społecznościach bardziej zaawansowanych zaś powstaje wyspecjalizowana instytucja sądu, gdzie pracują znawcy prawa. W wielu społecznościach, na przykład w dawnych Chinach, jest tylko sędzia, który samodzielnie rozpatruje przedstawianą mu sprawę i autorytatywnie orzeka o winie lub niewinności oraz decyduje o sposobie wymierzenia sprawiedliwości. W Chinach aż do XX w. sędzia jest też osobą przeprowadzającą dochodzenie, czyli samodzielnie zbiera informacje na temat rozpatrywanej sprawy.
W przeciwieństwie do Chińczyków Rzymianie wypracowali dużo bardziej złożoną i sformalizowaną, a przez to zobiektywizowaną strukturę sądu: sędzia wydaje wyrok na podstawie procesu, gdzie prokurator oskarża, przedstawiając swoje argumenty i dowody, a adwokat broni oskarżonego, również używając dowodów. Później w europejskich sądach pojawiają się jeszcze ławnicy wybierani spośród ludzi, którzy nie mają wykształcenia prawniczego, lecz cieszą się dobrą opinią i nigdy nie byli karani. Ławnicy mają na ogół głos doradczy.
Sposób działania sądów mieści się między dwoma skrajnymi formami znanymi jako sądy inkwizycyjne i kontradyktoryjne. W sądzie typu inkwizycyjnego sędzia zbiera informacje, czyli dowody, i to on podejmuje decyzję, jaki ma zapaść wyrok (sądy chińskie, inkwizycja kościelna). W sądzie kontradyktoryjnym zaś prokurator i adwokat są zobowiązani do zebrania dowodów na winę lub niewinność oskarżonego i mają je przedstawić w czasie rozprawy sądowej, aby przekonać sędziego i ławników (większość sądów europejskich opartych na prawie rzymskim). W takim wypadku sędzia ma rozważyć wagę argumentów obu stron i rozstrzygnąć, kto ma rację, ale w oparciu o dostarczone informacje.
Fundamentalnym elementem sądownictwa jest sposób zapisania prawa. W przypadku niewielkich społeczności wystarczy pamięć o tradycyjnych sposobach osądzania i wymierzania sprawiedliwości. To prowadzi z czasem do ukształtowania prawa precedensowego, kiedy sąd kieruje się wcześniejszymi wyrokami odnoszącymi do podobnych spraw. Z czasem może pojawić się zapis procesów sądowych i wyroków, dzięki czemu następne sądy mogą powoływać się na te zapisy, czyli odnosić się do nich jako do precedensów (klasycznym przykładem są sądy brytyjskie). Z drugiej strony pojawia się prawo kodeksowe, które możliwie szczegółowo opisuje zasady postępowania w różnych dziedzinach życia społecznego, a także definiuje rodzaje przestępstw i określa kary przewidziane za te przestępstwa. Te regulacje są dla sądu podstawową przesłanką do wydawania wyroków (przykładem są sądy europejskie).
Z drugiej strony prawa spisane w kodeksach bywa niejasne, ponieważ rzeczywistość jest bogatsza od wyobraźni prawodawców. Pojawia się zatem sztuka interpretowania przepisów kodeksowych znana jako egzegeza lub wykładnia prawa. W najprostszej postaci jest to wykładnia gramatyczna (językowa), czyli odnosząca się do literalnego rozumienia zapisu prawa. Wykładnia logiczna zaś odwołuje się do zasad prawidłowego rozumowania. Wykładnia historyczna łączy konkretną sytuację historyczną z analizowanym przestępstwem, wykładnia funkcjonalna pokazuje daną sytuację jako część szerszego zjawiska, a wykładnia systemowa koncentruje się na rozumieniu całego obowiązującego systemu prawnego.
Obok sądu wyodrębnia się wyspecjalizowana instytucja policji, której zadaniem jest pilnować przestrzegania prawa, chwytać przestępców i dostarczać sądowi informacji o danej sprawie, czyli przeprowadzić kryminalistyczne dochodzenie. Sąd zaś ma tylko analizować otrzymane informacje i sprawiedliwie ocenić, kto i w jakim stopniu może być uznany za winnego lub nie.
Obok zwykłej policji powstają służby specjalne zwane też tajną policją zajmujące się kontrwywiadem, czyli zwalczaniem szpiegów i działaniami tajnymi skierowanymi wobec przeciwników politycznych i wrogów państwa. Z drugiej zaś strony one same prowadzą tajną działalność wywiadowczą na rzecz swoich mocodawców, w tym swojego państwa.
Z czasem w zaawansowanych społeczeństwach rozwija się odrębny system penitencjarny, czyli wyspecjalizowane instytucje zajmujące się egzekwowaniem sankcji nałożonych na osoby uznane za winne. Należy tu kat przeprowadzający tortury i wykonujący karę śmierci, służba więzienna zajmująca się osobami skazanymi na karę pozbawienia wolności oraz komornik, który egzekwuje kary finansowe (zabór mienia lub pobieranie karnej opłaty, czyli grzywny).