← Historia plastyki, architektury, ogrodów i symboliki kwiatów, kaligrafii, mebli, zabawek, tkaninHistoria literatury i retoryki →

Historia muzyki, instrumentów i tańca

Dźwięki oraz odpowiednie postawy i skorelowane z dźwiękami ruchy ciała są znane i ludziom, i wielu zwierzętom. Zazwyczaj mają znaczenie przy szukaniu partnera do rozrodu, są sygnałem erotycznym i sposobem zaznaczenia swojego terytorium, aby nie dopuścić innych osobników konkurujących o pożywienie. Przykładem mogą być między innymi tańce godowe ptaków, dźwięki wydawane przez jelenie podczas rui, śpiew ptaków, żab, cykad, świerszczy i innych owadów. U siamangów samiec i samica tworzą swoiste duety, aby śpiewem ogłosić, że są parą i do nich należy określony fragment puszczy. U gibbonów powstają wręcz małe chóry, kiedy samiec i jego dwie partnerki wspólnie śpiewają, synchronizując swoje głosy i rytmikę dźwięków.

Czasem jednak te czysto utylitarne praktyki przeradzają się w sztukę uprawianą dla samej sztuki, dla przyjemności i jako wyraz zadowolenia danego osobnika, jego poczucia siły i ważności. Tak postępują niektóre ptaki, które śpiewają nawet poza okresem poszukiwania partnera, budowania gniazda i opieki nad potomstwem. Robią to bowiem dla przyjemności. Podobnie postępują wspomniane siamangi.

Szympansy zaś okresowo urządzają „festiwale”, na których skaczą, wydają głośne dźwięki, bębnią w sporządzone wcześniej gliniane powierzchnie i rytmicznie uderzają dłońmi lub kijami. Niektóre szympansy z zachodniej Afryki skaczą i krzyczą również w pobliżu płonącej sawanny (zamiast po prostu uciec) oraz podczas burzy z piorunami, dając wyraz swoim emocjom wobec potęgi żywiołów i prezentując własną odwagę oraz siłę, aby zaimponować współplemieńcom. Sugeruje to swoiste tańce „ku czci” ognia i deszczu. Szympansy potrafią też bębnić w pnie drzew wysyłając zindywidualizowane sygnały dźwiękowe typowe tylko dla danego osobnika. Informują w ten sposób o swojej obecności, nawiązują kontakt, lub się nawołują.

Również delfiny są znane z muzycznych zamiłowań: wydają określone sekwencje dźwięków i poruszają się zgodnie z ich rytmem. Herodot zaś opowiada o pieśniarzu Arionie wyrzuconym do morza przez zbuntowaną załogę statku. Delfiny zachwycone ponoć jego śpiewem zaniosły go na grzbietach aż do przylądka Matapan (Peloponez). Według innej wersji Arion był śpiewakiem na dworze Periandra króla Koryntu: został obrabowany i wyrzucony do morza, lecz uratował go delfin, który wcześniej słyszał jego śpiew.

Podobne opowieści o muzycznej wrażliwości (a może tylko o sympatii do człowieka?) delfinów snują również ludy Azji Wschodniej, Polinezji i Australii.

Więksi krewniacy delfinów wieloryby słyną ze skomplikowanych pieśni wykonywanych na bardzo niskich częstotliwościach niesłyszalnych dla człowieka. Pieśni mają charakter indywidualnych dzieł tworzonych przez konkretne osobniki, co pozwala je identyfikować. Co więcej, style wielorybich pieśni są związane z grupami rodzinnymi lub mieszkańcami danej części wszechoceanu. Z drugiej zaś strony poszczególne osobniki uczą się od siebie określonych melodii i modyfikują je, a melodie najbardziej atrakcyjne stają się przebojami chętnie śpiewanymi przez wieloryby na całej planecie.

Również u ludzi ruchy ciała (taniec, gest) i dźwięki służą do porozumiewania się, są symbolami o charakterze magicznym lub religijnym, a nawet narzędziem zdobywania pozycji społecznej. Określone dźwięki i melodie a czasem instrumenty, zrytualizowane tańce i pieśni stanowią część mitów i tajemnicę, świętą własność określonych plemion, rodów lub grup społecznych. Poznaje się je dopiero podczas inicjacji (rytuału przejścia od nieświadomości i dzieciństwa do świadomości i dorosłości), ponieważ decydują one o tożsamości danej grupy i dają moc twórczą na wzór mocy bóstw. Dźwięk i ruch są rozumiane jako oznaki życia i działania, a cisza i bezruch oznaczają śmierć (na przykład w Andach flety i fletnie Pana będą wkładane do grobów jako symbol ponownego odrodzenia do życia). Brzmienie i układ dźwięków aktywują określone ośrodki w mózgu, niosąc informacje o świecie i emocjach na równi z przekazem wizualnym (na przykład w plastyce) i językowym. Wspomina o tym A. Carpentier w Podróży do źródeł czasu, gdzie bohater szukający w dżungli pradawnych indiańskich instrumentów odkrywa świat zatrzymany w epoce dźwięków wyrażających elementarne uczucia, nieuchwytne dla pojęć logiki, a jednak zrozumiałe w języku sztuki. Idea magicznej mocy muzyki znajdzie potem wyraz między innymi w opowieści o grajku z Hemelin i o czarodziejskim flecie.

Na całym świecie znane są też pomieszczenia o szczególnych własnościach akustycznych, gdzie szept może stać się głośnym krzykiem, a głos człowieka nabiera mocy przypisywanej bogom. Czasem powstają tam niesłyszane świadomie infradźwięki, które jednak oddziałują na ludzką psychikę, zwłaszcza na prawą półkulę mózgową odpowiedzialną za stany emocjonalne. Mogą wywoływać u ludzi niepokój a nawet panikę oraz niejasne poczucie czyjejś obecności lub kontaktu ze światem duchów i bóstw. Takie cechy mają niektóre naturalne jaskinie i wykute przez człowieka podziemia, na przykład maltańskie Hypogeum, oraz sanktuaria i miejsca kultu jak wyrocznia delficka czy podziemia Majów uznawane za łącznik ze światem bogów.

Na całym świecie istnieją tańce jako uporządkowane ruchy wykonywane w określonej kolejności i rytmie. Są to tańce myśliwskie, kultowe, magiczne (przynoszące sukces w polowaniu, szczęście i płodność) lecznicze (szczególnie w wykonaniu szamanów), wojenne (taniec imituje walkę) i tańce władzy wykonywane przez wodzów. Przykładem rozwiniętego tańca społeczności zbieracko-myśliwskiej jest palga z rejonu Kimberley w Australii. Jest to baletowa opowieść, w której ruch opowiada określone historie. Narracyjny charakter mają też rozliczne rytualne tańce w Melanezji i innych częściach Oceanii praktykowane jeszcze w XVIII-XX w., tańce amerykańskich Indian, Buszmenów i murzyńskich plemion w Afryce, a także baletowe opowieści w Europie lub w Azji Wschodniej.

Często tancerz wytwarza dodatkowo rytmiczne dźwięki: tupanie nogami w ziemię, klaskanie (uderzanie o siebie otwartych dłoni). Taniec na dziurze w ziemi przykrytej płaskim kawałkiem kory lub drewna (Afryka Równikowa, Melanezja) albo na wygiętej do góry desce (Nowe Hebrydy) dodatkowo wzmacnia dźwięk przez rezonans powietrza pod spodem. Z czasem pojawią się specjalne deseczki na stopę (Polinezja) lub drewniane buty (Europa), służące do wystukiwania rytmu, a po tysiącleciach z takich praktyk rozwinie się stepowanie - wystukiwanie określonego rytmu stopami podczas tańca za pomocą odpowiednio przygotowanych butów (na przykład we flamenco i jazzie).

Dźwięk jest wytwarzany w jamie gębowej i nosie (powstaje muzyka wokalna) lub rękoma i za pomocą przeznaczonych do tego przedmiotów, czyli instrumentów (powstaje muzyka instrumentalna). Człowiek rozróżnia hałas i muzykę: hałas bowiem to dźwięki niepożądane, nieprzyjemne, czasem nawet szkodliwe (na przykład przez zbyt duże natężenie) i nieuporządkowane w spójną całość. Muzyka zaś jest kompozycją - zespołem dźwięków uporządkowanych według określonych reguł (symboliczny porządek świata) i wywołuje rozmaite emocje, zależnie od intencji wykonawcy oraz nastawienia słuchacza.

Istotne są przy tym cechy człowieka warunkujące tworzenie i odbiór muzyki. Pierwotnie uznaje się je za dar duchów (bogów) predestynujący do szczególnej pozycji w społeczeństwie (na przykład szaman). Dopiero wiedeński chirurg T. Billroth w 1895 r. opracuje teorię muzykalności jako połączenia słuchu, pamięci (proceduralnej) i poczucia rytmu. Jego idee rozwiną twórcy psychologii eksperymentalnej: Niemcy H. von Helmholtz, W. Wundt i C. Stumpf, a Amerykanin szwedzkiego pochodzenia C. E. Seashore (uczeń Stumpfa) założy w Iowa (1919) laboratorium do określania zdolności muzycznych. Uprawianie muzyki rozwija określone części mózgu, uaktywnia połączenia nerwowe i pobudza te same lub zbliżone ośrodki mózgowe, które są odpowiedzialne za przyjemność czerpaną z oglądania miłych obrazów, z jedzenia, narkotyków czy seksu. Dlatego wielu artystów mówi o barwach, które kojarzą się im z danym dźwiękiem czy utworem muzycznym, o zapachach i smakach odpowiadających wrażeniom wzrokowym lub słuchowym.

Węgierski psycholog G. Revesz (1949) rozróżni muzykalność jako cechę osobowości pozwalającą odbierać muzykę, oraz uzdolnienia muzyczne, czyli praktyczną umiejętność produkowania muzyki. Cechy te są uwarunkowane zarówno genetycznie jak też społecznie i kulturowo. Rozmaite czynniki przekładają się na muzykalność począwszy od anatomicznych i fizjologicznych właściwości mózgu, poprzez trening rozwijający określone szlaki nerwowe w mózgu i pozytywne nastawienie danego człowieka do własnych uzdolnień aż do muzycznych tradycji rodzinnych i kulturowych. Historia odnotowuje wiele przykładów samorodnego talentu muzycznego, jak choćby Susan Boyle, brytyjska gospodyni domowa bez jakiegokolwiek wykształcenia, która w roku 2009 zachwyciła świat niebywałym głosem dorównującym najlepszym śpiewaczkom operowym i przewyższającym niejedną zawodową artystkę, która otrzymała muzyczne wykształcenie i stale ćwiczy głos. W skrajnym wypadku znawcy mówią o słuchu absolutnym. Jest to zdolność rozpoznawania tonacji bez odwoływania się do jakichkolwiek dźwięków jako wzorców. Im wcześniej dziecko zaczyna się uczyć muzyki, tym większe są jego szanse na wykształcenie słuchu absolutnego, czego przykładem może być Mozart, który karierę muzyczną zaczął mając zaledwie kilka lat. Z drugiej zaś strony języki tonalne, na przykład chiński, w naturalny sposób zwiększają prawdopodobieństwo powstania słuchu absolutnego. Nieprzypadkowo poszczególni kompozytorzy często swoją muzyką naśladują rytm i brzmienie języka, którym się posługują (czasem próbują robić to świadomie jak na przykład L. Janáček).

Badania przeprowadzone w początkach XXI w. wykazują wyraźną zależność muzykalności od cech genetycznych. Zdolności muzyczne i wrażliwość na muzykę są dziedziczone genetycznie w ponad 50%, a resztę stanowi odpowiednie wykształcenie. Pokazują to badania bliźniaków jednojajowych, czyli posiadających identyczny zestaw genów. Bliźniaki wychowane nawet niezależnie od siebie przejawiają podobne zainteresowania i uzdolnienia muzyczne. Nieprzypadkowo dzieci muzyków mają zdecydowanie większe szanse zostać muzykami niż dzieci ludzi reprezentujących inne zawody. Stąd też znane rodziny muzyków, gdzie przez kilka pokoleń pojawiają się talenty kompozytorskie lub wykonawcze, jak na przykład Bachowie lub Straussowie.

Muzyka łączy kilka elementów. Dźwięk to drgania powietrza odbierane przez ucho; wysokość dźwięku - częstotliwość tych drgań; rytm - proporcja między czasem trwania dźwięków oraz przerw między nimi; melodia - wysokość kolejnych dźwięków, czas ich trwania oraz następstwo w czasie; harmonia - jednoczesne współbrzmienie kilku dźwięków, a barwa dźwięku wynika z brzmienia charakterystycznego dla danego głosu bądź instrumentu. Rytm i tempo (szybkość) muzyki wyznacza metrum, to znaczy proporcja między czasem trwania (długością) dźwięku i rozkładem akcentów (mocniejszych dźwięków) w obrębie taktu. Muzyk określa bowiem podział utworu lub jego fragmentu na równoczasowe odcinki, czyli takty nadające utworowi pewien rytm dzięki powtarzalnemu rozkładowi akcentów w kolejnych taktach, co może przekładać się na przykład na rytm tańca.

Pierwotna muzyka ma charakter głównie wokalny (śpiew) - opiera się na dźwiękach produkowanych przez powietrze drgające w krtani, gardle, ustach i nosie modulowane przez tak zwane struny głosowe, czyli dwa fałdy znajdujące się wewnątrz krtani, język w jamie gębowej oraz wargi. Zależnie od tego, która część ciała wykazuje największy rezonans można wyróżnić kilka rejestrów głosu człowieka. W najniższym rejestrze piersiowym dominuje rezonans w klatce piersiowej typowy również dla ludzkiej mowy. W wyższym rejestrze głowowym śpiewak odczuwa dodatkowo rezonans w czaszce. Rejestr gwizdkowy zaś jest skrajnie wysoki (powyżej 1046,5 Hz nawet do ok. 5000 Hz) i można go osiągnąć poprzez szczególnie szybkie drgania struny głosowej przy zablokowaniu części jej długości. Głos przypomina wtedy dźwięk gwizdka lub flażoletu.

Zależnie od zakresu wysokości dźwięków, jakie człowiek potrafi produkować są rozróżniane rozmaite skale ludzkiego głosu od najwyższych głosów do najniższych. U kobiet: sopran (od włoskiego sopra - ponad), mezzosopran (po włosku mezzo i sopra - średnio i ponad), alt (od łacińskiego altus - wysoki) i kontralt (inny alt), a u mężczyzn: kontratenor (inny tenor), tenor (od włoskiego tenere - podtrzymywać, bo podtrzymywał śpiew cantus firmus), baryton (od greckiego barytonos - głęboko lub ciężko brzmiący) i bas (ze średniowiecznej łaciny bassus - gruby). Poza tym u chłopców przed okresem dojrzewania, występuje dyszkant (łacińskie dis i cantus - nie i śpiew) porównywalny z sopranem, lecz nie osiągający aż tak wysokich tonów. Szczególnym rodzajem głosu jest męski falset (od włoskiego falso - fałszywie), czyli śpiew na niedomkniętych strunach głosowych, które drgając tylko częścią swojej długości dają głos wysoki, lecz nie tak ostry i jasny jak kontratenor (przykładem śpiewu falsetem jest jodłowanie znane w Alpach).

Pierwotnie śpiew to dźwięki nieartykułowane składające się na bezsłowną wokalizę (od łacińskiego vocalis - samogłoska) zwykle opartą na jednej głosce, najczęściej a. Należy tu rytmiczne „buczenie” Indian i australijskich Aborygenów, mormorando (tworzenie dźwięków w krtani przy zamkniętych ustach), śpiew gardłowy w Tybecie i Mongolii (tworzenie dźwięków w krtani przy otwartych ustach), naśladowanie głosem instrumentów muzycznych (jak scat w jazzie) lub tworzenie całych pieśni, czyli dłuższych sekwencji dźwięków (na przykład joiku Saamów). Pieśni mogą zawierać części bezsłowne, onomatopeiczne (dźwiękonaśladowcze) oraz słowne (śpiew sylabiczny). Powstaje śpiew białym głosem (śpiewokrzyk), który jest wykonywany pełnym głosem typowym dla zwykłej mowy, lecz dużo głośniej i bez wytrenowanej intonacji. Biały głos jest typowy dla muzyki ludowej na całym świecie, a od XX w. n.e. bywa również wykorzystywany w muzyce folkowej.

Dźwięki wydawane ustami łączy się z rytmicznym uderzaniem dłoni, stóp lub przedmiotów-instrumentów, na przykład kijów, pałek lub bumerangów, które stukają uderzane jeden o drugi (takie instrumenty są nazywane klaskankami), o ziemię i skałę (Australia, Afryka Równikowa, Ameryka, Melanezja), na przykład podczas tańca lub o kamienne płyty. Klaskanki czasem zastępują klaskanie dłońmi, czego dowodem mogą być wyrzeźbione w drewnie egipskie klaskanki w kształcie dłoni. Od pradziejów znane są też rury z bambusa lub trzciny (Polinezja, Indonezja), gdzie dźwięk powstający przy uderzaniu jest wzmacniany przez rezonans powietrza zawartego wewnątrz instrumentu. Innym wczesnym instrumentem jest płaska drewniana deseczka lub kamień przywiązany do sznura, które kręcone nad głową produkują furkoczący dźwięk (ryczywół, australijska czuringa) odstraszający wrogów i złe moce. W niemal wszystkich kulturach magiczną ochronę zapewniają także różne kołatki, gdzie uderzają o siebie dwa przedmioty złożone w jedno urządzenie (hiszpańskie kastaniety na rączce lub trzymane wewnątrz dłoni), oraz gruchawki - pojemniki z małymi ruchomymi przedmiotami wewnątrz (na przykład wysuszony duży strąk w Australii, jajko lub tykwa z pestkami). W grzechotkach sprężysty element obraca się wokół osi i przeskakuje po wyżłobieniach produkując ostry dźwięk (Chiny, Tybet, Indie, Azja Zachodnia, Europa). We wszystkich kulturach popularna jest także tarka, czyli szorstka lub pocięta bruzdami powierzchnia do pocierania lub na przykład kość z nacięciami na powierzchni, po której przesuwa się patykiem lub kamieniem, aby uzyskać turkoczący dźwięk. Rozwinięciem tarki jest chiński yü (1. - 2. tysiąclecie n.e.) składający się z dużego drewnianego klocka z karbami na górnej powierzchni, często bogato zdobiony lub przyjmujący postać fantastycznych zwierząt. Wszystkie kultury znają też bęben, czyli puste wewnątrz pudło rezonansowe do uderzania ręką lub pałeczkami. Prymitywną formą tego instrumentu jest bęben tunelowy powstający przez wykopanie kanału tuż pod ziemią, a uderza się w jego powierzchnię (Nowa Gwinea. Etiopia). Proste bębny to przecięte puste skorupy orzechów kokosowych lub bębny szczelinowe znane między innymi we wschodniej Azji, Oceanii, Afryce i Ameryce Południowej. Powstają z wydrążonych wewnątrz pni drzew (mogą mieć nawet kilka metrów długości) i są zaopatrzone w otwory biegnące wzdłuż pnia (Australia) lub w poprzek (Nowe Hebrydy). Z czasem powstaje bęben w formie drewnianego cylindra zamkniętego z jednej strony przez naciągniętą skórę zwierzęcą (elastyczną membranę), w którą uderza się ręką lub pałeczką. Do tego arsenału instrumentów odstraszających złe moce dojdą jeszcze kamienne i metalowe gongi oraz dzwonki. Wszystkie te instrumenty są atrybutami szamana, a bęben staje się nawet fantastycznym pojazdem przenoszącym w świat duchów. Na przykład u Kamczadali, ludów Ałtaju i Syberii, wśród Indian Ameryki Północnej, Aleutów i Eskimosów szaman używa często tamburynu. Jest to trzymany w ręku płaski bęben z pojedynczą membraną uderzany drugą dłonią lub pałeczką. W Tybecie (1. - 2. tysiąclecie n.e.) zaś dwustronny bębenek damaru z dwóch połączonych szczytów ludzkich czaszek obciągniętych skórą ma podkreślać nicość materialnego życia i wzmacniać magiczną siłę kapłana. Bęben jest też pierwszym instrumentem wojskowym zagrzewającym do boju na przykład w Mezopotamii, Egipcie, Europie, Turcji, Indiach, Chinach, Andach i Afryce.

Odrębną kategorią są wyrabiane z trzciny, kości, rogu, muszli lub drewna a potem także z gliny i metalu instrumenty dęte (aerofony), w których elementem tworzącym dźwięk jest powietrze wdmuchnięte do instrumentu. Najprostsze instrumenty dęte to gwizdki produkujące tylko jeden dźwięk oraz flety (świstawki, fujarki, piszczałki) zaopatrzone w kilka małych otworów, które zasłaniane zmieniają pojemność pudła rezonansowego dając różną wysokość dźwięku. Flety mogą być podłużne, kiedy powietrze jest wdmuchiwane przez otwór zadęciowy znajdujący się na końcu instrumentu oraz flety poprzeczne, w których otwór zadęciowy umieszczono z boku. W ramach instrumentów dętych wyróżnia się grupa fletów naczyniowych z szerokim pojemnikiem powietrznym jak na przykład okaryna mająca kilka otworów do modulowania dźwięku oraz gwizdek od 1878 r. stosowany jako sygnał w footballu, a potem także w innych sportach. Flet naczyniowy jest też używany w Indiach podczas pokazów rzekomego zaklinania węży (w rzeczywistości wąż „tańczy” nie w rytm muzyki, lecz śledząc ruchy fletu, którym był bity podczas tresury). Istnieją flety ustne i nosowe, zależnie od tego, jak wdmuchuje się w nie powietrze, a szczególne aerofony to trąba (prosta) i zwierzęcy róg (zakrzywiony) - rury, które nie tworzą, lecz wzmacniają dźwięk powstający przez wibrację ust.

Rozwijając instrumenty dęte człowiek odkrywa alikwoty, czyli dodatkowe dźwięki składowe powstające na skutek wibracji poszczególnych części słupa powietrza, wtórne w stosunku do wibracji całości. Alikwoty wzbogacają brzmienie instrumentów, tworząc barwę dźwięku. W XIX wieku fizyk B. S. Ohm w oparciu o teorię C. M. Fouriera (ok. 1881 r.) odnoszącą się do fal elektromagnetycznych rozwinie koncepcję wielotonu, która zakłada, że każdy dźwięk jest w istocie sumą wielu tonów, czyli dźwięków składowych. Pojawia się strojenie instrumentu - ustalanie wysokości (tonacji) i wzajemnego stosunku poszczególnych dźwięków produkowanych przez dany instrument.

• 60 - 40 tysięcy lat p.n.e. - Człowiek neandertalski buduje instrumenty.

Przykładem jest flet podłużny z kości udowej młodego niedźwiedzia jaskiniowego znaleziony potem w jaskini Divje Babe (Jaskinia Czarownicy) w późniejszej Słowenii. Jest to otwarta z dwóch stron rurka, do której z jednego końca wdmuchuje się powietrze. Dźwięk jest modulowany przez zatykanie palcami dziurek wywierconych wzdłuż fletu.

Potem pojawią się kolejne instrumenty dęte, na przykład konchy (muszle przekształcone w instrument) koło Nebit-Daga w Azji Środkowej oraz gliniany gwizdek-flet z Jaskini Denisowa w Ałtaju.

• Przed 10. tysiącleciem p.n.e. - Zaczyna się muzyka zespołowa. Jeżeli gra dwóch muzyków, zespół jest nazywany duetem, trzech to trio, czterech - kwartet, pięciu - kwintet a sześciu - sekstet. Kilku do kilkudziesięciu artystów grających razem tworzy kapelę (orkiestrę). W najprostszym przypadku członkowie kapeli grają na instrumentach tego samego rodzaju, ewentualnie różniących się rozmiarami i wysokością dźwięku. Ten rodzaj kapeli utrzyma się bardzo długo: zespoły fletów na Nowej Gwinei (do XXI w. n.e.), afrykańskie zespoły ksylofonów (1. - 2. tysiąclecie n.e.) i fletów pigmejskich, gdzie każdy muzyk tworzy tylko jeden dźwięk oraz eskimoskie orkiestry grające na bębnach.

Muzykowanie kilku artystów doprowadzi z czasem do polifonii: organum, gdzie równoległe melodie są realizowane przez dwa lub więcej głosów, oraz ostinato (po włosku uporczywy), gdzie jeden z głosów wielokrotnie powtarza tę samą strukturę muzyczną, a inne głosy produkują nową. Formą ostinato jest refren (z francuskiego refrain - przyśpiewka), fragment utworu cyklicznie powtarzany w równych odstępach czasu.

• 10. - 4. tysiąclecie p.n.e. - W Azji Zachodniej, Indiach, Chinach, Ameryce i innych rejonach rozwijają się tańce rolnicze mające podnosić płodność ziemi. Jest to wyraz wiary w kosmiczny porządek znajdujący odbicie w harmonii muzycznej. W tym kręgu pojęć rozwinie się pierwotna muzykologia, czyli nauka o muzyce oraz empiryczne badanie dźwięków a szczególnie ich matematyczna analiza i ustalanie wzajemnych stosunków.

Powstaje jeden z najprostszych instrumentów strunowych - łuk muzyczny (przodek fideli). Naciągnięta cięciwa (struna) łuku jest potrącana lub pocierana i zostaje wprawiona w drgania, które wytwarzają dźwięk. Brzmienie jest wzmacniane, jeśli grający trzyma koniec łuku w ustach, ponieważ jama gębowa staje się pudłem rezonansowym. Z czasem zaś twórcy łuków muzycznych zaczną doczepiać do nich wydrążony, suchy owoc lub inny pojemnik, aby uzyskać w ten sposób pudło rezonansowe wzmacniające dźwięk (zasada rezonatora Helmholtza). Pojawia się też cytra jamowa. Jest to pojedyncza struna rozpięta między dwoma kołkami wbitymi w ziemię nad dołkiem przykrytym kawałkiem skóry pełniącym rolę rezonatora (Afryka i południowo-wschodnia Azja do XX w. n.e.). Cytry mające szereg strun rozpiętych na desce lub nad pudłem rezonansowym są typowe dla Afryki, lecz występują również w innych częściach świata. W Azji Zachodniej powstaną z nich cymbały, w których wiele strun rozpiętych na desce jest uderzanych za pomocą odpowiednich pałeczek. Usta są natomiast wykorzystywane jako pudło rezonansowe w idiofonie znanym jako drumla. Jest to mała ramka trzymana w ustach z wystającą elastyczną deseczką (później blaszką) szarpaną lub pocieraną palcami (Melanezja, Indonezja, Polinezja, Syberia, Indie, Chiny, Europa, Afryka, Ameryka).

Co najmniej od 4. tysiąclecia p.n.e. w Azji Zachodniej jest znany gong, czyli zawieszona na sznurze płyta z kamienia (potem z metalu), która po uderzeniu zazwyczaj specjalną miękką pałką daje charakterystyczny wibrujący dźwięk. Gong zyska popularność w całej Azji Wschodniej, stając się elementem medytacji i ćwiczeń uzdrawiających związanych z jogą oraz taoizmem (idea harmonia mundi i kosmicznej równowagi).

• 3. tysiąclecie p.n.e. - W Egipcie znane są liczne tańce religijne, wojenne, pogrzebowe. Charakterystyczną cechą egipskich tancerek są małe ciężarki na włosach, które pozwalają im otaczać głowę efektownie wirującą koroną z włosów. W egipskich szkołach uczą się dworscy tancerze, w tym Pigmeje specjalnie sprowadzani z południa. Podobne tańce (często ekstatyczne) ku czci bóstw są znane w Azji Zachodniej, na przykład w Fenicji. Jedną z najczęstszych form muzycznych tej epoki jest hymn, czyli uroczysty śpiew ku czci bóstwa lub ewentualnie władcy. Bębny, grzechotki, talerze (dwie płaskie metalowe płyty uderzane o siebie), flety i rogi zwierzęce akompaniują (towarzyszą dźwiękowo) śpiewakom i tancerzom. Poza tym używane są rozmaite instrumenty strunowe: cytra, cymbały, harfa, lira i lutnia (na przykład w Egipcie trójstrunowa). W harfie struny są rozpięte w powietrzu między poziomą podstawą i pionową, ukośnie ustawioną belką. W mniejszej, trzymanej w ręku lirze struny biegną pionowo w czworobocznej ramie jedną krawędzią opartej o niewielkie pudło rezonansowe. Lutnia zaś składa się z pudła rezonansowego i szyjki, czyli deski wystającej poza to pudło, a struny biegną przez całą długość szyjki i pudła. Pokrewny instrument to fidel, czyli lutnia smyczkowa, gdzie dźwięk jest wytwarzany przez pocieranie struny smyczkiem to znaczy napiętą linką (mały łuk) lub patykiem. Drewniane i rogowe (na przykład róg szofar u Izraelitów) instrumenty dęte zostaną z czasem uzupełnione o metalowe trąby typowe dla Azji Zachodniej. Trąby to rury wąskie od strony zadęcia (gdzie jest wdmuchiwane ustami powietrze) i lejkowato rozszerzone na przeciwnym końcu stosowane w Mezopotamii od Sumerów i Akadów po Asyryjczyków i Babilończyków, a potem przez mieszkańców Iranu, Izraela, Syrii i krajów ościennych. (w XII w. n.e. podczas krucjat metalowa trąbka z Azji Zachodniej dotrze do Europy)

Niektóre ludy ograniczają swoje instrumentarium i formy muzyczne ze względów religijnych, jak na przykład w Izraelu. Opowiada się tam o prostych instrumentach służących chwaleniu Jahwe, które traciły jednak słodycz i piękno brzmienia, kiedy próbowano je ozdabiać złotem lub ulepszać wbrew tradycji. Według pewnej hagady egipska żona Salomona złamała niegdyś obyczaje, sprowadzając nowe instrumenty i nowe utwory, które służyły kultowi różnych bogów. Król nie zaprotestował, lecz archanioł Gabriel poczuł się obrażony. Wrzucił do morza rózgę, a wokół niej zgromadził się piasek i powstał ląd, gdzie założono potem Rzym, który za kilka wieków stał się światowym imperium, podbił Izrael i doprowadził do wygnania Narodu Wybranego.

• XXI - XVIII w. p.n.e. - Muzyka i taniec są częścią egipskich misteriów ku czci Ozyrysa. Popularne są tańce świeckie wykonywane przez niewolników na dworach dla zabawienia widzów a nie w celach religijnych.

• Od 3. tysiąclecia p.n.e. - W indiańskich kulturach na zachodnich stokach Andów istnieją liczne, dość zróżnicowane instrumenty muzyczne: między innymi bębny, flety gruchawki i grzechotki. Obok drewnianych, kościanych i skórzanych pojawiają się instrumenty z gliny, na przykład terakotowe rożki u Mochica.

• Przed 2. tysiącleciem p.n.e. - Na świecie dominują systemy 2-3 dźwiękowe, które zostaną potem zastąpione przez skale bardziej rozbudowane. Te najprostsze systemy przetrwają aż do XX w. n.e. wśród Szoszonów (w Ameryce Północnej), w izolowanych regionach Amazonii, w Australii, w centrum Borneo i Sumatry, w części Nowej Gwinei, u Ajnów, ludów paleoazjatyckich i wśród Eskimosów.

• 2. tysiąclecie p.n.e. - W północnej Afryce, zachodniej Azji (legendarny izraelski muzyk Iubalus), Indiach, Chinach i południowej Europie szeroko stosowana jest pentatonika (od greckiego penta - pięć), czyli muzyka budowana z pięciu dźwięków. Stąd rozpowszechni się ona w całym Starym Świecie. Niezależne centra muzyki pentatonicznej pojawiają się też w Ameryce. Do XX w. n.e. pentatonika zachowa się w Azji Wschodniej, wśród ludów laponoidalnych, w Indonezji, na Nowej Gwinei, w południowej Afryce u Khoikhoi (Hotentotów) i Buszmenów, w Etiopii, w północnej Amazonii a także w celtyckiej Szkocji i północnej Irlandii. Lokalnie będzie też występować w muzyce ludowej. Czasem kompozytorzy świadomie będą stosować pentatonikę, żeby uzyskać efekt stylizacji utworu na przykład na muzykę dalekowschodnią.

Obok podziału skali muzycznej na pięć tonów znana jest też bogatsza skala ośmiostopniowa, na przykład w Mezopotamii, skąd przedostaje się do wszystkich krajów Azji Zachodniej a potem do Europy.

Rozwija się muzyka polifoniczna (od greckiego poly phone - wiele głosów), polegająca na jednoczesnym wykonywaniu kilku, pozornie niezwiązanych ze sobą, linii melodycznych przez różne instrumenty lub śpiewaków. Jej najprostszą postacią jest burdon, gdzie głównej melodii towarzyszy monotonne tło w postaci nuty basowej. Z czasem powstają dwie niezależne melodie (chóralna antyfona znana w Mezopotamii), stwarzające wrażenie dialogu. Pierwotna polifonia pojawia się w dwóch ośrodkach - w południowej Eurazji i Ameryce Środkowej - ale potem rozpowszechnia się i rozwija osiągając coraz bardziej złożone formy muzyczne między innymi w Chinach, Tybecie, Europie, Afryce na południe od Sahary, w Górach Skalistych i na Alasce.

Odrębną formą jest monodia - śpiew solowy (pojedynczego śpiewaka), ewentualnie przy akompaniamencie jakiegoś instrumentu. Jest to ulubiona forma bardów i wędrownych aktorów opowiadających i śpiewających tradycyjne eposy.

• 2. tysiąclecie p.n.e. - Powstaje flet wielokrotny (Ameryka Środkowa, Andy, Azja Zachodnia) - kilka rurek ma wspólny wlot powietrza (otwór zadęciowy), więc jeden muzyk może wydobywać kilka dźwięków jednocześnie. Zwykle flety wielokrotne są wykonywane z gliny (na przykład w Ameryce Środkowej i w Andach), rzadziej z drewna lub kości.

• 2. tysiąclecie p.n.e. - W Chinach zostaje opisana harmonijka szeng. Jest to zestaw piszczałek o różnym brzmieniu połączonych wspólną podstawą, do której wnika rurka ustnika służąca do wdmuchiwania powietrza. Grając na harmonijce zamyka się palcami poszczególne otwory, co uruchamia wybrane piszczałki. W różnych postaciach harmonijka jest używana w całej Azji Wschodniej: szo (Japonia), khen (Laos) oraz prymitywniejsze formy w Indonezji. Jej zróżnicowane brzmienie i złożona budowa zdają się odpowiadać dalekowschodniej idei religijnej i filozoficznej zakładającej jedność świata jako całości przy jego znacznym wewnętrznym zróżnicowaniu.

• 2. tysiąclecie p.n.e. - W Egipcie i Mezopotamii pojawia się cheironomia, czyli sztuka prowadzenia zespołu śpiewających i grających muzykantów przez dyrygenta za pomocą odpowiednich ruchów rąk. Stąd przedostanie się ona później do Syrii, Grecji, a następnie poprzez Rzym do Bizancjum, Europy i Arabów. Głównym zadaniem dyrygenta jest połączenie brzmienia poszczególnych muzyków w jedną, harmonijną całość. Często dyrygent używa dodatkowej pałeczki lub kija do wystukiwania rytmu lub wskazywania instrumentu, który w danym momencie jest szczególnie ważny.

• 2. tysiąclecie p.n.e. - W Babilonii zostają wynalezione progi, czyli odpowiednio rozmieszczone wypukłości na szyjce chordofonu pod strunami, które odpowiadają zmianie wysokości dźwięku struny, jeśli ją w tym miejscu przycisnąć palcem (czyli skrócić drgający odcinek struny). Na podstawie strojenia chordofonu, to znaczy ustalenia wzajemnego stosunku wysokości dźwięków produkowanych przez poszczególne struny, muzycy mezopotamscy opracowują system zapisu melodii, który utrwalają na glinianych tabliczkach. Stosują skalę ośmiostopniową i znają nie tylko pojedyncze dźwięki, lecz także akordy, czyli jednoczesne brzmienie przynajmniej trzech dźwięków o ściśle określonych wysokościach. Charakterystyczne, że dźwięki tworzące akord różnią się między sobą o wielokrotność tercji, ponieważ tercje łatwo składają się całe tony. Dopiero wiele wieków później w muzyce europejskiej pojawią się akordy kwartowe. Muzycy zauważają też, że zestawiane dźwięków różniących się o oktawę nie jest akordem, ponieważ prowadzi jedynie do wzmocnienia dźwięku niższego. Czasem będą też wyróżniać akord niepełny zbudowany tylko z dwóch współbrzmiących dźwięków.

Tabliczki z mezopotamskimi nutami zostaną odkryte przez archeologów w roku 1919, lecz dopiero pół wieku później Brytyjczyk Oliver Gurney na tabliczce z Ur rozpozna precyzyjny opis strojenia liry i symbole dźwięków. Na podstawie jego ustaleń Amerykanka Anna Kilmer odczyta muzykę do huryckiego hymnu zapisaną na tabliczce z Ugarit w Syrii datowanej na XV/XIV w. p.n.e. Inny amerykański badacz Robert Brown zbuduje lirę według wzorców mezopotamskich, a w roku 1974 A. Kilmer, R. Brown i R. Crocker zaprezentują publiczności muzykę z Ugarit odtworzoną na zrekonstruowanym instrumencie według zapisu na tabliczce. W roku 1976 zaś opublikują nagranie starożytnego hymnu wraz z komentarzem teoretycznym.

• 2. tysiąclecie p.n.e. - Muzycy syryjscy znają między innymi flet, lirę, talerze, tamburyn i fletnię Pana. Fletnia, na której gra później grecki bożek Pan, to zestawione obok siebie flety proste od najdłuższego do najkrótszego. Przesuwając usta nad kolejne flety uzyskuje się dźwięki różnej wysokości.

• 2. - 1. tysiąclecie p.n.e. - Z Egiptu rozpowszechnia się klarnet, czyli flet prosty zaopatrzony w pojedynczy stroik.

Stroik to włożona do przewodu powietrznego elastyczna, wibrująca płytka, która znacząco wzbogaca dźwięk. Klarnety staną się bardzo popularne przede wszystkim w północnej Afryce i Europie.

• XVI w. p.n.e. - Czou-li, chińska księga zasad rytualnych (jednak spisana później) wymienia taniec jako jeden z głównych składników liturgii. Potwierdzi to później Kung Fu-tsy.

• XVI - IV w. p.n.e. - Wzmianki o kultowych tańcach w indyjskich Wedach wskazują na taniec jako formę ekspresji religijnej.

• Od 2. tysiąclecia p.n.e. - W Chinach bardzo popularne są gongi: wiszące duże płyty z kamienia, drewna a potem metalu, które wydają głośny, wibrujący dźwięk po uderzeniu ich miękką pałką. Istnieje wiele rodzajów gongów i każdy ma odrębną nazwę zależnie od materiału, z jakiego został wykonany i kształtu, jak na przykład tsi-king (dźwięczący kamień). Od początku gongi są uznawane za instrumenty magiczne ze względu na długo trwające wibracje.

• Od XII w. p.n.e. - W Chinach rozwija się skala muzyczna oparta na interwale kwintowym. Znane są gliniane i drewniane bębny, bambusowe flety, strunowe cytry tsin (czin) i gongi z kamienia lub innych materiałów.

• 2./1. tysiąclecie p.n.e. - Fletnia Pana jest znana w Azji Zachodniej, w północnych Andach i Ameryce Środkowej.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Muzyka Elamu silnie oddziałuje na pobliski Iran. W drugiej połowie tysiąclecia działa tu sławny elamicki kompozytor i wykonawca Pazar z Suzy.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Rozwój muzyki greckiej. Ekstatyczne tańce są związane głównie z kultem Dionizosa. Platon (IV w. p.n.e.) pisze o znaczeniu tańca w wychowaniu. W greckiej systematyce sztuk muzyka i taniec tworzą jedność pod nazwą orchestyka. Dość bogate instrumentarium obejmuje bębny, grzechotki, kastaniety (krotala), flety oraz instrumenty strunowe, na przykład kitara. Według tradycji zbudował ją Terpander z Antissy, grecki muzyk aktywny w pierwszej połowie VII w. p.n.e. Struny kitary zrobione z baranich jelit są rozciągnięte nad pudłem rezonansowym zwykle wykonanym ze skorupy żółwia. Natomiast lira forminx ma struny naciągnięte na pionową ramę często w formie stylizowanej głowy byka. Liry używają wędrowni śpiewacy, poeci i aktorzy, a jej kształt ma związek z bohaterskimi eposami.

Sławę zdobywają grecki aulos (podwójny flet) oraz fletnia Pana w Grecji znana jako syrinx od greckiej nazwy trzciny. Według pięknej opowieści Syrinks to nimfa, w której zakochał się leśny bożek Pan, a ona uciekając przed nim zamieniła się w trzcinę. Pan zaś zestawił w jednym szeregu kilka trzcin od najdłuższej do najkrótszej i dmuchając w nie od góry uzyskał dźwięki od niskich do wysokich.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Bogate instrumentarium w Indiach: bębny, grzechotki, flety oraz instrumenty strunowe. Do tych ostatnich należy jednostrunowa tuntina (tuntuna), w istocie łuk muzyczny z małym pudłem rezonansowym. Bardziej złożona dwustrunowa lutnia sitar (citar) zyskuje z czasem więcej strun i często drugie pudło rezonansowe. Natomiast cytra wina zawsze zaopatrzona jest w dwa lub trzy pudła rezonansowe z wysuszonych tykw. Za najpiękniej brzmiący i najtrudniejszy indyjski instrument uchodzi mahati-wina, którą według legendy wynalazł bóg Narada, syn Brahmy i bogini sztuki Saraswati. W północnych Indiach wina ma siedem strun a w Bengalu - cztery.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - W Azji Zachodniej rozwija się długa, monotonna pieśń-opowieść łącząca walory muzyczne i literackie. Znają ją Persowie i Arabowie a potem ludy zamieszkujące Azję Zachodnią oraz podlegające wpływom muzycznej kultury Azji Zachodniej. W zachodniej i wschodniej Azji oraz w Indiach rozpowszechnia się flet poprzeczny. Otwór zadęciowy (do wdmuchiwania powietrza) znajduje się nie na końcu, jak we flecie podłużnym, ale z boku instrumentu. Dzięki temu może produkować szczególne brzmienia chociaż gra jest o wiele trudniejsza. W ciągu następnych tysiącleci flety poprzeczne będą znane w całym Starym Świecie od południowej Afryki (naka ya lethlake) oraz Europy do Chin (ti-tsu) i Japonii (fuye). Równie popularna jest fletnia Pana (cały Stary Świat, Andy, Ameryka Południowa i Środkowa). Nieco mniejszą popularnością cieszy się klarnet (rodzaj fletu prostego z pojedynczym stroikiem) używany przede wszystkim w północnej Afryce i Europie, ale też w Ameryce Południowej. Pojawia się drewniana a potem metalowa szałamaja - długi flet prosty z lejkowato rozszerzonym ujściem i wyposażony w podwójny stroik wbudowany w otwór zadęciowy. Podwójny stroik składa się z dwóch ściśle związanych ze sobą elastycznych, płytek początkowo wycinanych z trzciny. Podczas wdmuchiwania powietrza pomiędzy płytki zostają one odsunięte od siebie i wprawione w silne drganie, produkując ostry i wyrazisty dźwięk. Dlatego szałamaje są zazwyczaj używane na otwartej przestrzeni. Szałamaja w najróżniejszych postaciach znana jest odtąd niemal w całym Starym Świecie, a szczególną różnorodność form osiąga w Azji Wschodniej, Indiach i Azji Zachodniej.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - 2. tysiąclecie n.e. - Rozwój pentatonicznej i polifonicznej muzyki ludów Bantu w Afryce. Obok najstarszych i najprostszych klaskanek jednym z ulubionych afrykańskich instrumentów jest idiofon zwany sanza (canca, zanza) - deska lub drewniane pudło rezonansowe, na którym znajduje się do 22 giętkich patyczków (potem zastąpionych przez metalowe). Te patyczki potrącane i szarpane palcami wydają delikatne, wibrujące dźwięki.

Wszystkie plemiona Bantu znają też łuk z doczepionym pudłem rezonansowym, czyli jednostrunowy instrument (na przykład bagili z Basenu Kongo), na którym można grać szarpiąc napiętą nić lub pocierając ją za pomocą patyka czy mniejszego łuku (smyczek). W Etiopii podobny jednostrunowy instrument smyczkowy nosi nazwę massanego. Natomiast cytra (na przykład w Sudanie i wschodniej Afryce) składa się z pudła rezonansowego (z drewna, wysuszonej skorupy dużego owocu albo skorupy żółwia) i kilku-kilkunastu naciągniętych na nie strun. W wielu częściach Afryki istnieją też różne formy harfy, na przykład kongijskie mangbetu, i liry jak kissar w Ugandzie. We wschodniej Afryce popularna jest duża lira obukano o niskim, mocnym brzmieniu. Harfy, łuki muzyczne i cytry są ulubionymi instrumentami wędrownych śpiewaków i aktorów. Poza tym w równikowej części kontynentu popularne są tam-tamy, czyli drewniane bębny szczelinowe często używane do przesyłania informacji. Znane są też flety, klarnety (zwłaszcza na północy) i szałamaje.

Na Madagaskarze, chociaż zamieszkanym głównie przez ludność wywodzącą się z rejonu malajskiego, instrumenty są na ogół podobne do afrykańskich. Do swoiście madagaskarskich należy valiha - cytra rurowa ze strunami rozpiętymi na zewnętrznej powierzchni grubej pustej wewnątrz trzciny pełniącej rolę rezonatora.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - XIII w. n.e. - Okres klasyczny w muzyce indyjskiej. Obowiązuje jedność słowa, muzyki i tańca w liturgicznych ceremoniach. Wyróżnia się dwa podstawowe style: rigweda i samaweda. W rigwedzie dominuje słowo w formie melorecytacji, a zasięg skali muzycznej nie przekracza trzech dźwięków. Samaweda jest o wiele bardziej rozwinięta, z bogatą melodią obejmującą zakres nawet pełnej oktawy. Obok nich rozwijają się mniej popularne style ajurweda (głównie taniec i pantomima) oraz atarwaweda (nacisk na emocjonalizm przy użyciu wszystkich dostępnych technik). Muzyka religijna zwana marga zakłada jedność twórcy z bóstwem zgodnie z filozofią wedyjską i przekonaniem Śarngadewy (kaszmirski muzyk z XIII w. n.e.), że dźwięk (nada) jest twórczy. Ta stwórcza moc dźwięku zwana nadabrahman odpowiada przekonaniu, że praprzyczyną wszechświata jest święta sylaba OM (wymawiana też jako A, HUM lub AUM) zrodzona na skutek wibracji powstałych ze związku Sziwy i Parwati.

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - Z pierwotnych kołatek rozwija się dzwon - wiszące, otwarte u dołu pudło, które dźwięczy po uderzeniu z zewnątrz za pomocą pałeczki albo luźnego elementu (serce dzwonu) wiszącego wewnątrz pudła. Na ogół dzwon ma walor magicznej ochrony przed złymi mocami. Dlatego tak często używa się go do zabezpieczania świątyń i domów przed duchami. Dzwonki zawieszone na szyi zwierzęcia pozwalają też łatwo odnaleźć krowę czy owcę (Stary Świat). We wszystkich kulturach pojawiają się dzwony zrobione ze skorup owoców (na przykład Melanezja), z drewna (Afryka i Ameryka) lub metalu (Babilonia, Asyria, Egipt, Ameryka Środkowa i Andy). W Chinach dużą popularność zdobywają dzwony uderzane z zewnątrz, które częściowo zastępują płaskie gongi. Z czasem w Chinach powstają całe zespoły dzwonów dobranych według brzmienia. Klasycznym zestawem jest pien-czung składający się z 16 dzwonów. Natomiast pojedynczy duży dzwon nosi nazwę po-czung i zazwyczaj uważa się, że posiada własną duszę. Stąd specjalne procedury przy ich wytwarzaniu a nawet ofiary składane duchom i bogom przed odlaniem instrumentu. Zarówno gongi jak i bardziej złożone dzwony rozprzestrzeniają się w Tybecie, Indiach, Indochinach i Indonezji, początkowo wszędzie stając się istotnym elementem obrzędów religijnych.

• IX w. p.n.e. - Babilończycy stosują znaki klinowe, aby zapisać wskazówki dotyczące sposobu wykonania muzyki, co stanowi prymitywny i dość niedokładny sposób utrwalania muzyki oraz przekazywania jej nie tylko w formie bezpośredniej prezentacji.

• IX - I w. p.n.e. - Etruskowie kultywują żywiołowe, szybkie tańce wywodzące się głównie z zachodniej Azji. Znają różne odmiany bębnów i fletów oraz szałamaje i trąby.

Zaczyna się rozwój muzyki arabskiej, choć jej rozkwit przypadnie na okres muzułmański. Powstają śpiewy (piosenki) złożone z powtarzanego refrenu (tarji) i kontrastowego wobec niego epizodu (jawab) stanowiącego część zasadniczą, oraz przeciągających ostatnie dźwięki tryli (tuhdri). Typowe są długie, monotonne pieśni o charakterze opowiadania z życia codziennego, mitologii i historii lub tradycji. Metrum wyznaczają bębenki, grzechotki i inne instrumenty perkusyjne.

• VIII w. p.n.e. - W Grecji powstaje siedmiostopniowy system dźwięków znacznie bogatszy i trudniejszy od pentatoniki. Są to siedmiostopniowe skale muzyczne budowane od dźwięku najwyższego do najniższego z interwałami kwintowymi: dorycka, frygijska i lidyjska. Skale mogą być dodatkowo podwyższone o kwintę i otrzymują wtedy przedrostek -hyper lub obniżone o kwintę, a do nazwy wyjściowej jest wtedy dodawany przedrostek -hypo. Na przykład skala dorycka może być modyfikowana do skali hyperdoryckiej (miksolidyjskiej) lub hypodoryckiej (eolskiej). Zatem łącznie Grecy używają dziewięciu skal muzycznych, które przejmą potem Rzymianie, a chrześcijańska Europa będzie używać w wersji zmodyfikowanej aż do XV w. n.e.

• VIII - VI w. p.n.e. - Tańce wojenne (pyrriche, embaterion) i sportowe (gymnopedia) dominują w militarystycznej Sparcie.

• VIII - III w. p.n.e. - Rzymianie znają głównie spokojne, często wręcz monumentalne, tańce religijne i wojenne. Dopiero później przejmują od Etrusków oraz ludów północnej Afryki i zachodniej Azji wesołe tańce służące zabawie. Wtedy też powstają rzymskie szkoły tańca.

• Od ok. VII - V w. p.n.e. - Dżiniści i buddyści a potem hinduiści rozwijają mistykę dźwięku i muzyki w sposób zbliżony do nieco późniejszych idei Pitagorasa. Dźwięki A (otwarte usta, moc wyrażona i najprostszy dźwięk wydany ustami człowieka już w momencie narodzin) oraz Hum (zamknięte usta, moc ukryta, czyli potencjalna) są świętymi symbolami początku i końca, a wymawiane razem jako A-Hum wyrażają jedność świata (analogia do greckiej alfy i omegi) i służą często za narzędzie medytacji dla wyznawców różnych religii w Indiach i w krajach podlegających kulturowym wpływom Indii.

• VI w. p.n.e. - Epigonus z Ambrakii w Epirze wprowadza do Grecji instrument znany jako epigonion. Jest to harfa z 40 strunami o różnej długości i grubości. Król Juba II (I w. p.n.e.) napisze potem, że Epigonus przywiózł swój instrument z Egiptu.

• VI - III w. p.n.e. - Poszczególne chińskie rody mają własne, strzeżone przed obcymi tańce dynastyczne służące magicznej komunikacji z kosmosem. Każdy ród rozwija odrębne, utrzymywane w tajemnicy figury, ściśle symboliczne gesty, konwencjonalną mimikę oraz muzykę tworzoną przy udziale określonych przez tradycję instrumentów.

• VI/V w. p.n.e. - Chińczycy pod wpływem muzyki Azji Środkowej do systemu pentatonicznego dodają półtony, przekształcając go w heptatoniczny, lecz pentatonika wciąż pozostaje wiodąca ze względu na tradycję, która jest szczególnie mocna w Azji Wschodniej. Pięć dźwięków stanowi rodzinę: gung (mąż, c), szang (syn, d), djua (wnuk, e), dżi (żona, g) oraz ju (synowa, a). Nie może być związków między nimi, a więc półtony powinny być zakazane.

W Chinach popularne są dzwony uderzane z zewnątrz, a potem ich zestawy grające proste melodie (kuranty).

• VI/V w. p.n.e. - Kung Fu-tsy uznaje taniec za element wychowawczy. Dynastia Czou podnosi go nawet do rangi symbolu cesarskiej władzy w Chinach i porządku wszechświata.

• Od połowy 1. tysiąclecia p.n.e. - W Indiach powstają ragi, schematy melodii mające znaczenie symboliczne i przeznaczone do celów określonych przez konwencję. Najogólniejszy podział wyróżnia ragi męskie i żeńskie. Równolegle powstają tali, umowne rodzaje rytmu. Do XX w. n.e. powstanie aż 35 różnych tali.

• V w. p.n.e. - Damon z Aten w traktacie Areiopagitos wykłada estetyczną teorię ethosu (po grecku obyczaj) wskazując na wychowawcze i społeczne walory muzyki traktowanej jako zrównoważona harmonia i symetria. Jego idee przejmą potem Platon, Arystoteles, Cycero i myśliciele chrześcijańscy, a będą je krytykować sceptycy i epikurejczycy. Ci ostatni w większym stopniu akcentują dynamizm i swobodę.

• V w. p.n.e. - Legendarny ojciec muzyki greckiej Philolaos, uczeń Pitagorasa. Pitagorejczycy prowadzą teoretyczne badania nad monochordem (po grecku monos i chorde - jedna i struna), czyli instrumentem mającym tylko jedną strunę rozciągniętą w powietrzu między dwoma skrajnymi punktami podparcia. Szarpanie lub uderzanie struny daje określoną częstotliwość jej drgań i określoną wysokość dźwięku, to znaczy częstotliwość drgań powietrza. Przesuwając specjalny bloczek, na którym opiera się struna, można zmieniać długość odcinka zawieszonego w powietrzu, zmieniając tym samym częstotliwość drgań struny i wysokość dźwięku. Monochord pozwala więc grać melodie złożone z kolejno następujących pojedynczych dźwięków. Podczas przesuwania bloczka, żeby uzyskać nowy dźwięk występuje zjawisko zwane glissando (od włoskiego glissare - ślizgać się), czyli płynne przejście poprzez wszelkie dźwięki pośrednie między dźwiękiem pierwotnym i końcowym. Ten efekt dla niektórych muzyków będzie potem problemem, a inni świadomie go wykorzystają w swoich kompozycjach (na przykład glissando na klarnet w Błękitnej rapsodii G. Gershwina).

Pitagorejskie badania monochordu pozwalają ustalić matematyczną zależność między długością struny i wysokością dźwięku. Pitagorejczycy opisują dźwięki harmoniczne, czyli takie tony składające się na dany dźwięk, że ich częstotliwość pomnożona przez określoną liczbę całkowitą daje dokładnie częstotliwość podstawowego tonu tego dźwięku. Proporcje poszczególnych dźwięków harmonicznych w stosunku do dźwięku podstawowego wyrażają się więc ułamkami ½, 1/3, ¼ i tak dalej. Z dźwiękami harmonicznymi wiąże się flażolet wytwarzany po stłumieniu głównego tonu struny oraz tonów harmonicznych poprzez dotknięcie palcem węzła jednego z tonów harmonicznych. Węzeł to punkt przecięcia fal tonu składowego i tonu głównego, co w praktyce odpowiada punktowi dzielącemu strunę na części zgodnie z proporcją harmoniczną.

Pitagorejczycy rozwijają ideę interwału muzycznego, czyli sekundy (po łacinie secunda - wtórna, drugiego rzędu) jako odległości między kolejnymi stopniami w skali muzycznej. Będą zatem rozróżniane sekundy wielkie, czyli interwały obejmujące cały ton oraz sekundy małe to znaczy półtonowe. Oprócz tego sekundy mogą być dodatkowo zmniejszane lub powiększane.

Jeśli stosunek dwóch częstotliwości drgania struny odpowiadających dwóm dźwiękom jest równy 2:1, interwał między nimi nosi nazwę oktawy. Oktawa dzieli się na 12 półtonów. Inne stosunki częstotliwości to: 1:1 - unison, 2:3 - kwinta i 3:4 - kwarta. Zestawienia dźwięków zgodne z tymi czterema proporcjami częstotliwości zostają uznane za konsonanse (po łacinie zgodnie brzmiący), czyli dobrze współbrzmiące ze sobą i przyjemne dla ucha, a nawet święte. Inne, określane bardziej złożonymi proporcjami (na przykład 17:18) ze względu na nieprzyjemne brzmienie i nieelegancką postać matematyczną, stają się nielubianymi lub wręcz wyklętymi dysonansami (po łacinie niewspółbrzmiące). Z konsonansów Grecy budują harmonię, której zasady przetrwają potem u Rzymian, Arabów i w Europie oraz w całej strefie cywilizacji zachodniej.

Zafascynowani matematycznymi podstawami muzyki pitagorejczycy tworzą filozoficzną koncepcję harmonii kosmicznej (późniejsza łacińska harmonia mundi). Zakłada ona, że planety wytwarzają dźwięki (muzyka sfer niebieskich) o częstotliwości monochordu. Wykorzysta to Kepler określając odległość planet od Słońca jako podwajające się interwały muzyczne. Późniejsze badania astronomiczne tylko z grubsza potwierdzą założenia Keplera: Merkury - ok. 3,9 miliona km (0), Wenus - ok. 7,2 miliona km (1), Ziemia - ok. 10 milionów km (2), Mars - ok. 15,2 miliona km (4), Jowisz - ok. 26,5 miliona km (8), Saturn - ok. 52 miliony km (16) a potem także Uran - ok. 95,4 miliona km (32), Neptun - ok. 192 miliony km (64) i Pluton - ok. 307 milionów km (128).

Pojawiają się też próby podziału ciała człowieka zgodnie z zasadami harmonii muzycznej: nogi/reszta ciała = ½, głowa-brzuch/reszta ciała = 1/3, głowa-mostek/reszta ciała = ¼, głowa-ramiona/reszta ciała = 1/5.

W XX w. n.e. niektórzy zauważą analogie między muzyczną oktawą i znanym z chemii układem okresowym, gdzie cechy pierwiastków powtarzają się cyklicznie po dodaniu kolejnych ośmiu elektronów.

• Od V w. p.n.e. - Niewielkie możliwości monochordu skłaniają do budowy sprawniejszych instrumentów strunowych. Stosunkowo prostą konstrukcję wykazuje polichord, który właściwie składa się z ośmiu identycznych monochordów, a każdy z nich może produkować inny dźwięk dzięki innemu ustawieniu bloczka podpierającego strunę. Tak powstają cymbały, na których można grać uderzając pałeczką odpowiednie struny. Inny prosty instrument związany z polichordem to cytra, gdzie dźwięk jest wydobywany przez szarpanie strun.

• Od V w. p.n.e. - Grecy rozwijają taniec związany z teatrem i tworzą eurytmię rozumianą jako naturalne ruchy taneczne zgodne z ludzką fizjologią.

• IV w. p.n.e. - Pitagorejczyk Archytas z Tarentu według tradycji jako pierwszy twierdzi, że dźwięk jest drganiem powietrza, a jego wysokość zależy od częstotliwości tego drgania i oblicza odpowiednie interwały (odległości między dźwiękami). Jego oponentem jest Arystoksenes z Tarentu (ok. 354 - ok. 300), uczeń Arystotelesa. Zwalcza pitagorejską teoretyczną (zmatematyzowaną) estetykę muzyczną, w zamian akcentując praktyczną stronę muzyki. Arystoksenes pisze dzieło obejmujące całość ówczesnej wiedzy o muzyce.

• IV w. p.n.e. - Grecki matematyk Euklides pisze rozprawę Podział monochordu, gdzie pokazuje liczbowe związki między długością struny i dźwiękiem.

• III - I w. p.n.e. - W państwach hellenistycznych następuje rozdział muzyki, tańca i poezji.

Złoty okres muzyki syryjskiej: powstają słynne amfiteatry, działają znani wirtuozi (mistrzowie) fletu, słynne tancerki i dworskie śpiewaczki. W II-IV w. n.e. mezopotamski śpiew antyfonalny (wykonywany przez dwa równoległe chóry lub w duecie, czyli przez dwóch śpiewaków) stanie się typowy dla kościelnego chorału w Antiochii.

• Druga połowa III w. p.n.e. - Grek Ktesibios z Aleksandrii buduje organy zwane hydraulis, ponieważ woda jest czynnikiem pompującym powietrze do zestawu piszczałek różniących się długością (czyli pojemnością pudła rezonansowego), a przez to wysokością dźwięku. Dopływ powietrza do piszczałek jest regulowany przez naciskanie palcami klawiszy.

• 221 r. p.n.e. - 221 r. n.e. - Centralizacja władzy w Chinach sprzyja powstawaniu ogromnych baletowych widowisk ku czci cesarza, opowiadających legendarne dzieje dynastii i świata. Z czasem ustala się określona w dworskiej etykiecie liczba i rodzaj tańców przewidzianych na różne okazje.

• II w. p.n.e. - Bharata Muni pisze najlepsze w tym czasie dzieło o muzyce, tańcu i teatrze Indii Bharata-Natyaśastra.

• Od II w. p.n.e. - Chiński system pentatoniczny rozwija się w 60 rozmaitych tonacji, lecz równolegle stosuje się też heptatonikę, która powoli zdobywa coraz więcej zwolenników.

• 150 r. p.n.e. - Scypion Afrykański każe zamknąć w Rzymie szkoły tańca jako szkodliwe dla wojskowego ducha.

• I w. p.n.e. - Grek Didymos z Aleksandrii pitagorejskie interwały kwintowe zastępuje tercjowymi.

• Od I w. p.n.e. - W Chinach rozwija się prosty system notacji muzycznej.

• I w. p.n.e. - I w. n.e. - W Indiach powstaje taniec odwołujący się do symboliki ruchów i gestów. Wtajemniczony widz rozumie konwencjonalne ułożenie dłoni i nóg (mudra), pozy całego ciała (karana), ruchy głowy i rodzaj kroków, które składają się na opowieść.

Na przykład dłonie z wyprostowanymi palcami uniesione na wysokość piersi i złożone wewnętrznymi stronami oznaczają pozdrowienie, powitanie i szacunek. Uniesiona dłoń zwinięta w pięść z wyprostowanym palcem wskazującym to ostrzeżenie lub groźba (gest częsty w przedstawieniach bóstw nieprzyjaznych człowiekowi). Uniesiona otwarta dłoń skierowana wnętrzem ku drugiej osobie to odpychanie, uciszanie i narzucanie swojej woli. Ramię opuszczone luźno ukosem w poprzek piersi naśladuje trąbę słonia, co oznacza siłę i władzę. Luźno złożone otwarte dłonie z rozstawionymi palcami naśladują kwiat lotosu, pokazując piękno, prawdę, dobro i harmonię. W pewnym sensie przeciwieństwem lotosu jest poroże jelenia jako symbol wewnętrznej sprzeczności. Palec wskazujący i mały lewej dłoni są wyprostowane, a serdeczny i środkowy zginają się do zetknięcia z kciukiem. Druga dłoń może być trzymana poziomo, sugerując ciało jelenia. Lekko pochylona głowa z twarzą zwróconą ku drugiej osobie to skoncentrowana uwaga, odwrócenie się od drugiego tancerza - odrzucenie, niechęć, szybkie, drobne kroki - kobieta, długie kroki i mocno stawiane stopy - władca...

Mimo szerokiego stosowania w indyjskim tańcu i teatrze mudra nie jest tylko formą ekspresji artystycznej, lecz ma także wyrażać koncepcje religijne i filozoficzne. Uwidacznia się to w symbolice związanej między innymi z tathagatami w buddyzmie wadżrajana oraz w hinduistycznych i buddyjskich dziełach plastycznych pokazujących bóstwa w tanecznych pozach. Na przykład tańczący Sziwa opiera się na palcach lewej nogi (depcząc Marę), a druga noga jest uniesiona i zgięta w taki sposób, aby stopa była skierowana do lewej łydki. Ten taneczny układ nóg oznacza radość ze zwycięstwa. Jeżeli zaś tancerz czy też bóstwo chce wyrazić złość, opór i gotowość do walki, siada na podwyższeniu z prawą nogą opuszczoną. Druga noga leży wtedy płasko na siedzisku, przy czym stopa styka się z udem prawej nogi.

• 1. tysiąclecie n.e. - Muzyka obu Ameryk rozwija się niezależnie od Starego Świata, z wyjątkiem przekraczającej Cieśninę Beringa wspólnoty muzycznej ludów paleoazjatyckich, Eskimosów i Aleutów. W Ameryce istnieją instrumenty zasadniczo podobne do tych ze Starego Świata, chociaż rozwijają się niezależnie: rozmaite bębny, okaryna, flety podłużne i poprzeczne w Ameryce Środkowej i Andach oraz święte flety w Amazonii, według miejscowych mitów otrzymane niegdyś od bóstw solarnych i używane podczas obrzędów ku czci Słońca. Poza tym znane są flety wielokrotne (na przykład w Ameryce Środkowej), klarnety (Ameryka Południowa), klarnety wielokrotne (na przykład wielki klarnet podwójny urua plemienia Kamajura z Brazylii pod koniec 2. tysiąclecia n.e.) i fletnie Pana (Andy). Gliniane fletnie Pana w Andach są instrumentami o szczególnym znaczeniu i bywają składane do grobów razem ze zmarłymi - wtedy łamie się ich piszczałki na znak oddania duchom i jako symbol śmiertelnej ciszy. Indiańscy muzycy znają i świadomie stosują dysonanse podczas obrzędów religijnych, aby podkreślić, brak pełnego porządku, nieprzewidywalność i niedokończenie świata, chaos lub czasem śmierć.

• 1. - 2. tysiąclecie n.e. - Ludność Indonezji i Polinezji zna bębny, ksylofony, muszle-trąby (konchy) i rozmaite flety. Oryginalnym instrumentem jest flet nosowy (powietrze wdmuchiwane nosem) uznany potem za narodowy instrument wielu archipelagów Polinezji. Według wierzeń ma on siłę magiczną większą od fletu ustnego i dlatego często służy podczas ceremonii religijnych, na przykład na Borneo i Tahiti.

• I - II w. n.e. - Tańce stają się powszechną rozrywką w domach rzymskich, chociaż tradycjonaliści potępiają je jako obce rzymskiemu duchowi naśladownictwo Etrusków i Greków.

• I - VII w. n.e. - W państwach koreańskich rozwija się taniec magiczny i obrzędowy, często wykonywany w maskach. W Silla znane są trzy rodzaje tańca w maskach: Taniec Czho Jonga, Pięć Tańców i Taniec z mieczami w masce Hwang Czhanga. Według legendy Hwang był młodzieńcem, który tańcząc z mieczem przed królem Pekdze, podstępnie zabił go w akcie zemsty za krzywdy wyrządzone państwu Silla. Z czasem ten męski taniec będzie wykonywać grupa kobiet bez masek i z małymi mieczykami w dłoniach (do końca XIX w.).

• I - XVI w. n.e. - Taniec jest częścią chrześcijańskiej liturgii odziedziczoną po starszych religiach. W Kościele koptyjskim, syryjskim i hiszpańskim taneczna liturgia utrzyma się do XX w.

• II w. n.e. - Grek Lukian z Samosaty pisze dialog o tańcu. Ogromny szacunek Lukiana dla tej sztuki potwierdzi potem Atenajos z Naukratis (Egipt, II/III w. n.e.). .

• II w. n.e. - Muzykolog syryjski, Nikomachos z Gerazy, pisze dzieło pod tytułem Wielka księga muzyki. Prezentuje w nim idee muzyki sfer niebieskich i analogię siedmiu planet oraz siedmiu podstawowych dźwięków.

• 150 - 235 r. n.e. - Dio Cassus, sławny teoretyk muzyki egipskiej.

• II - V w. n.e. - Rozkwit klasycznego tańca Indii. Mitycznym praźródłem tańca jest tandawa, kosmiczny taniec Sziwy Nataradży (tańczącego) opracowany przez niebiańskiego muzyka Tandu. Czwororęki Sziwa tworzy świat zjawisk, prawą stopą depcze karła Mulajakę, symbol zła i ludzkich namiętności. W lewej dłoni trzyma bębenek damaru jako symbol przemijania, drugą lewą wskazuje ziemię, w prawej zaś trzyma ogień poznania, a drugą prawą dłonią odsuwa złudzenia. We włosach Sziwa Nataradża nosi Księżyc, w uszach kolczyki męskie i żeńskie (jedność przeciwieństw), a za jego głową płynie święty Ganges. Inne boskie wzorce tańca pochodzą od Kriszny oraz Ramy i jego żony Sity tańczących z radości. Tańcząc, hinduiści modlą się i zbliżają do bóstw. Najlepsi całe życie podporządkowują tańcowi, ponieważ mogą w ten sposób uwolnić się od codzienności, od biedy i nieszczęść, a barwny mityczny świat bogów i bohaterów staje się dla nich prawdziwszy od szarości świata, w którym przyszło im żyć. Podczas tańca wprawiają się w trans, we własnym odczuciu stając się bóstwami, które przedstawiają. Taniec-modlitwa zapewnia im odmienny stan świadomości. Tradycyjna indyjska muzyka wyróżnia cztery ragi przypisywane Sziwie i 30 melodii (ragina) uważanych za kompozycje Brahmy. Rozwijają się indyjskie instrumenty strunowe, między innymi: jednostrunowy esrar (ektar), kilkustrunowy esrar ze smyczkiem, czterostrunowa tambura (rodzaj lutni o kulistym pudle rezonansowym), 15-strunowe sarangi, na których się gra za pomocą smyczka oraz cymbały santoor, gdzie struny uderza się drewnianymi pałeczkami. Stopniowo kształtuje się typowa indyjska kapela, w której skład wchodzą zwykle bębny, kilkustrunowy sitar (często z dodatkowym pudłem rezonansowym), wina i instrumenty smyczkowe, jak na przykład sarangi.

• II/III w. n.e. - Aristides Quintilianus pisze wielkie greckie kompendium muzyczne Peri musikes.

• III - VI w. n.e. - Okres pierwszego rozwoju teorii muzyki w Persji. Zaznaczają się silne wpływy greckie.

• III - IV w. n.e. - W Syrii o tradycyjnie wysokiej kulturze muzycznej powstaje pierwszy chrześcijański styl chóralny (chorał syryjski) z antyfoną wprowadzoną przez Ignacego Antiocheńskiego (biskup Antiochii w II w.) i religijne hymny naśladujące psalmy (pieśni) żydowskie. Tradycja wiąże ten styl z osobą św. Efrema Syryjskiego i jego ucznia Narsaja z Edessy (V w.). W III-IV w. Syryjczycy opracowują sposoby przybliżonej notacji muzyki pozwalającej z grubsza zapisać dźwięki. Muzyka syryjska silnie oddziałuje na Bizancjum i chrześcijańską Afrykę. W Italii zaś powstaje chorał ambrozjański zapoczątkowany przez św. Ambrożego (biskup Mediolanu od roku 374), bardzo ozdobny i z licznymi melizmatami, kiedy podczas śpiewania jednej sylaby płynnie przechodzi się na kolejne tony.

• III - XIII w. - W Indochinach i Indonezji krzyżują się wpływy Chin (pentatonika slendro dzieląca oktawę na 5 równych części), Indii (melodie i teksty pieśni, heterofonia) a potem Arabii. Drugim po pentatonice charakterystycznym indonezyjskim typem skali jest heptatoniczny (siedmiostopniowy) pelog o różnych interwałach. Przeważa rytm nad melodią i, co za tym idzie, instrumenty perkusyjne. Przykładem jest anklung z Jawy - pionowe rury bambusowe uderzane pałeczką, aby wydały wibrujący dźwięk. Popularny jest gong, który może występować w postaci indonezyjskiego kenong o silnie wypukłej, metalowej czaszy ustawionej otworem w dół na dwóch skrzyżowanych strunach ponad pudłem rezonansowym. Zestawy gongów to na przykład chiński yün-lo (9-10 pionowo wiszących gongów w drewnianej ramie), wietnamski tam am la (trzy gongi na stojaku, w dworskiej orkiestrze od XVIII w.) albo jawajski bonang (dwa rzędy poziomych gongów na drewnianej ramie). Na Jawie powstaje kapela (orkiestra) gamelan obejmująca wiele rozmaitych instrumentów: zestawy dzwonków kenong i bonang, wiszący gong, ksylofon gambang kayu (poziome drewniane deseczki uderzane pałeczkami), saron (poziome metalowe płytki uderzane pałeczkami), metalowe talerze czengczeng, ringczik (jeden metalowy talerz jest umocowany na podstawce, drugi trzyma muzyk), bębny i smyczkowy dwustrunowy chordofon rebab. Często przy gamelanie odbywają się tańce o charakterze rytualnym bądź rozrywkowym.

Indochińską ciekawostką muzyczną są automatyczne instrumenty napędzane przez płynącą wodę budowane przez wietnamskie plemię Sedang.

• IV w. - Rzymianie opisują organy napędzane powietrzem z miechów odmienne od hydraulicznych znanych wcześniej w Grecji. Miechy w organach są poruszane przez ludzi pomagających muzykowi.

• IV - V w. - Na dworze Guptów powstają baletowe przedstawienia Mahabharaty i Ramajany. Wraz z buddyzmem indyjski taniec i język gestów mudra dociera do Chin.

Na obszarze Chin rozpowszechniają się miedziane trąby i gongi.

• IV - VI w. - Dzwon (z ruchomym sercem wewnątrz) jest na razie jedynym instrumentem zaakceptowanym przez chrześcijańskie duchowieństwo. W IV w. potwierdza to biskup Paulin z Noli w Italii, a w VI w. dzwony są używane przez kler we Francji. W ciągu następnych kilkunastu wieków dźwiękiem dzwonu ogłasza się początek obrzędów religijnych i powiadamia o wszelkich ważnych wydarzeniach. Dzwon ostrzega między innymi przed napaścią lub pożarem oraz uświetnia rozmaite uroczystości. Służy nawet do odmierzania czasu w miastach, gdzie nie ma zegarów. W Europie rozróżnia się sześć rodzajów dzwonów, są to: squilla w refektarzu (klasztornej jadalni), cymbellum w klasztornej kaplicy, nola w chórze, nomula podczas pogrzebów, campana w kościołach oraz signum w zamkach.

• IV - XVII w. - W Azji Środkowej i na stepach Eurazji rozwija się muzyka ludów tureckich i mongolskich. Dominuje w niej rytm oraz instrumenty perkusyjne: kotły (stojące lub niesione bębny o zaokrąglonym dnie), metalowe talerze (czynele), dzwonki i piszczałki. Charakterystycznym instrumentem strunowym jest mongolska fidel z ośmiobocznym pudłem rezonansowym. W XVII w. na obszary Azji Środkowej i stepów stopniowo przenika, a od XVIII-XIX w. dominuje muzyka rosyjska.

• V - VI w. - Boecjusz pisze pierwszą w chrześcijańskiej Europie poważniejszą rozprawę o muzyce De Institutione Musica. Inny teoretyk, Kasjodor (Cassiodorus), wyróżnia dziedziny muzyki: scientia harmonica (harmonia) traktująca o melodii, rhythmica (rytmika) o rytmie i metrica (metrum) określająca czas trwania poszczególnych dźwięków.

Siedem podstawowych dźwięków skali muzycznej skali jest oznaczanych symbolami literowymi od najniższego do najwyższego: C-D-E-F-G-A-H(lub B), a potem pojawia się kolejne C zaczynające następną skalę, która jest podobna, lecz wyższa o oktawę. Jeżeli przyjęta w danym utworze skala nie jest dodatkowo modyfikowana, nosi nazwę skali diatonicznej (greckie diatonos - rozciągnięcie).

• V - VII w. - Rozwija się chorał galijski związany z Kościołem galijskim. Zlikwiduje go Pepin, wprowadzając do Frankonii chorał gregoriański Kościoła katolickiego.

W Hiszpanii zaś istnieje chorał mozarabski (V-XI w.) opracowany przez św. Leandra (VI w.), Izydora z Sewilli (VI/VII w.) i św. Ildefonsa (VII w.).

W Europie kształtują się nawiązujące do skal greckich kościelne skale muzyczne zwane też modalnymi lub średniowiecznymi. Są to skale siedmiostopniowe, których nazwy wywodzą się od nazw skal greckich (doryckiej, frygjskiej i lidyjskiej), lecz w przeciwieństwie do tamtych są budowane od dźwięku najniższego do najwyższego. Do XV w. powstanie osiem skal kościelnych znacznie modyfikujących dawne skale greckie.

• V - XV w. - Żydzi, Arabowie, Syryjczycy, Ormianie i Bizantyjczycy znają zapis ekfonetyczny, który określa intonację, akcenty i zatrzymania w melorecytacjach tekstów liturgicznych. Zapis ten stanie się inspiracją dla późniejszych europejskich neum.

• Od V w. - Rozwój muzyki Etiopii pod silnym wpływem Bizancjum i Afryki. Jednak w odróżnieniu od swoich nauczycieli Etiopczycy częściej stosują gong.

• Od V w. - Rozwój chrześcijańskiej muzyki Armenii, wyraźnie nawiązującej do osiągnięć Bizancjum. Nadal jednak istnieje dawna muzyka ludowa, a gusanowie (wędrowni śpiewacy-poeci) przetrwają aż do XX w.

• Od V w. - Plemiona tureckie poznają muzykę Persji, Tocharów, ludów Bizancjum i Arabów (na przykład 24-stopniowa skala muzyczna). Znają długie pieśni-opowieści, które Turcy Osmańscy nazwą uzun hava. Śpiewak może zmieniać metrum, popisuje się modulacją, melizmatami (przeciągnięcie śpiewanej sylaby przez kolejne tony) i skalą głosu. Długą pieśń przejmą później Rumuni (cintec lung), ludy bałkańskie i Węgrzy.

• Ok. 500 r. - W Indiach ustala się podział całego zakresu dźwięków na 22 śruti (tony). W ich obrębie są używane rozmaite skale pochodne oparte na różnie ułożonych interwałach (liczbie śruti) jak na przykład sa-gramma: 4, 3, 2, 4, 4, 3, 2 i ma-gramma: 4, 3, 4, 2, 4, 3, 2. Ustalają się zasady yati, harmonii pozwalającej tworzyć większe jednostki brzmieniowe, a w X w. konwencjonalne struktury raga.

• Początek VI w. - Św. Benedykt ustala liturgię godzin (officium divinum) oraz związane z nią śpiewy: jutrznia (matutinum, tuż przed świtem), chwalby (laudes, o wschodzie słońca), prima (ad primam, pierwsza godzina po świcie), tercja (ad tertiam, trzy godziny po świcie), seksta (ad sextam, sześć godzin od świtu, w południe), nona (ad nonam, dziewięć godzin od świtu), nieszpory (vesperae, o zachodzie słońca), kompleta (completorium, po zachodzie) i nokturny (nocturnae, śpiewy nocne).

• VI/VII w. - W Japonii rozwija się taniec i muzyka gigaku zapożyczona z Korei i Chin. Według legendy gigaku wykonywane podczas buddyjskich nabożeństw miało przyjść do Japonii z chińskiego królestwa Wu w roku 550. Inna tradycja utrzymuje, że przywiózł je z Pekdze (Korea) tancerz Mimoshi w 612 r. i na zaproszenie księcia Shotoku osiedlił się w Sakurai koło Nara. Taniec jest wykonywany w maskach jako element teatralnego przedstawienia. Gigaku nakłada się na japońskie tradycyjne tańce-przedstawienia kagura przy świątyniach szintoistycznych, w których początkowo nie używa się masek. We wszystkich japońskich spektaklach i obrzędach religijnych muzyka i taniec mają wielkie znaczenie. Znana jest na przykład legenda o bogini Uzume (czasem utożsamiana z Benten), która tańcem kagura przekonała Słońce, aby wyszło z jaskini. Odtąd kagura wykonywany w świątyniach tancerzy tworzących koło przy akompaniamencie śpiewu, fletu i bębenka będzie wzorem dla odori tańczonych na początku lata, aby zapewnić urodzaj.

Z tą samą legendą wiąże się początki japońskiej cytry koto - miał ją zbudować bóg Amenokamato przez zestawienie obok siebie sześciu łuków cięciwami do góry. Wielkie znaczenie religijne mają także japońskie bębny zachowujące dawny szamanistyczny charakter mistycznych pojazdów do podróży w zaświaty.

• VI/VII w. - Za czasów rzymskiego papieża Grzegorza I powstaje niewielki męski chór uświetniający wydarzenia kościelne. Po roku 1420 zostanie rozbudowany do 16-18 śpiewaków. Po wybudowaniu na Watykanie Kaplicy Sykstyńskiej w 1483 r., gdzie chór będzie odtąd występował, ta liczba wzrośnie do 24, a w połowie XVI w. do 33. Dopiero w 1902 r. chór otrzyma dyrygenta, którym zostanie Lorenzo Perosi (1872-1956) działający w chórze do 1898 r. W XX w. Capella Sistina będzie uznawana za najstarszy wciąż działający chór świata.

• VII w. - Islam rozwija muzykę arabską, tworząc charakterystyczny ozdobny styl z wieloma melizmatami.

Z Azji Zachodniej wywodzi się trzystrunowy instrument smyczkowy rebec (przejęty potem przez Europejczyków), a z Bizancjum również trzystrunowe kemange rumi o gruszkowatym kształcie, drążone z jednego kawałka drewna. Typowe instrumenty to klarnety (bardzo często wielokrotne) oraz lutnie: dwustrunowy arabski rehab, trzystrunowa kaukaska kamancza oraz anatolijski saz i maghrebski siedmiostrunowy oud. Ogromnie popularne są rozmaite instrumenty smyczkowe jak dwustrunowa kemange a guz (pudło rezonansowe z kokosa lub metalowe). Z dawnych ceremonii religijnych powstają przedstawienia baletowo-muzyczne, a równolegle trwa tradycja wędrownych śpiewaków-aktorów recytujących arabskie poematy o bohaterach i miłości. Wielkim powodzeniem cieszą się arabskie i perskie, a potem również tureckie, tancerki z ich słynnym tańcem brzucha.

• Od VII w. - Wzrasta liczba muzykantów w chińskich orkiestrach dworskich osiągając nawet 180 lutni, 200 organków szeng, 20 rozmaitych fletów, liczne bębny, tarki yü, dzwony itd. Charakterystyczne chińskie instrumenty strunowe to lutnie: owalna piba i okrągła jue-czin oraz proste smyczkowe fidele.

• Od VII w. - W Japonii pojawiają się buddyjskie tańce oraz buddyjskie instrumenty. Powstają też japońskie tańce dworskie ściśle związane z teatrem. Łączą tradycyjne tańce misteriów religijnych kagura, gigaku (taniec w maskach) oraz dengaku (taniec ludowy). Rozpowszechniają się taneczno-teatralne widowiska sangaku (sarugaku). Mają bardzo rozbudowaną symbolikę gestów zapożyczoną z Chin, Korei i Indii. Japońskie instrumentarium przejmuje między innymi buddyjski bęben w kształcie dwóch stożków połączonych szczytami, co symbolizuje jedność i dualizm nieba oraz ziemi. Nadal jednak ulubionym instrumentem Japończyków pozostaje koto. Rozpowszechniony jest także samisen (lutnia) o charakterystycznym prostokątnym pudle rezonansowym, bardzo długiej szyjce (deska wystająca poza pudło) i trzech jedwabnych strunach. Przypomina chiński san-sjan, który ma jednak okrągłe pudło rezonansowe. Natomiast japoński czterostrunowy kokin wymaga używania smyczka, którym pociera się struny.

• VII/VIII w. - Muzułmańscy muezzinowie wprowadzają melorecytacje (forma pośrednia między pieśnią i recytacją) śpiewane na ulicach, a potem w meczetach. W świeckiej muzyce arabskiej rozwija się heterofonia, forma polifonii polegająca na jednoczesnym wykonywaniu melodii w wersji prostszej i ozdobniejszej. Pierwotne tańce arabskie przekształcają się w coraz większe spektakle teatralno-baletowe.

• Od VII/VIII w. - W Polinezji dominują żywiołowe tańce wojenne, jak na przykład na Tahiti upa-upa, kiedy tancerki głównie ruszają biodrami, ilustrujące czyny panujących rodów i walki legendarnych bohaterów.

Na Hawajach przyjmą one formę hula hula, gdzie dominują ruchy rąk.

• Początek VIII w. - W Europie powstaje chorał gregoriański: jednogłosowy (monodia) śpiew chóru podczas obrzędów kościelnych, mylnie przypisywany Grzegorzowi (greckie gregorios - gorliwy) Wielkiemu.

Twórcy chorału gregoriańskiego stopniowo wzbogacają śpiew dodając ozdobne elementy. Przykładem są parafoniści - śpiewacy wzmacniający liturgiczny śpiew poprzez powtórzenie dźwięku w wersji nieco obniżonej lub podwyższonej.

W Grecji w ramach chorału gregoriańskiego kształtują się tropy: utwory z ozdobnymi wstawkami, które wzbogacają całość. Wstawką może być melizmat oparty na istniejącym już tekście, tekst dodany do wcześniejszego melizmatu lub całkowicie nowy fragment muzyki i tekstu (od XI w. rymowany).

Innym rodzajem utworu muzycznego wykształconym na bazie chorału gregoriańskiego jest sekwencja. Według tradycji wynajduje ją Notker Balbulus (ok. 840-912) mnich z opactwa Sankt Gallen. Sekwencja to rodzaj łacińskiego hymnu, w którym kolejny wers jest śpiewany na tę samą melodię, co wers poprzedni. Najczęściej więc melodia zmienia się co dwa wersy. Sekwencje są śpiewane po Alleluja, a ich powstanie bywa łączone z rozbudowaniem melizmatu ostatniej litery a.

Ze śpiewem chóralnym wiąże się Akathistos, słynny bizantyjski hymn ku czci Maryi czasem przypisywany patriarsze Sergiuszowi (626), gdzie początkowe litery kolejnych wersów tworzą grecki alfabet. Natomiast na Zachodzie popularnym elementem mszy śpiewanym przez chór jest Agnus Dei z tekstem z Ewangelii św. Jana.

W Rzymie powstaje Schola Cantorum, szkoła, gdzie kształci się śpiewaków tego chorału i w ciągu VIII w. są podejmowane nie zawsze udane próby narzucenia go Galii, Anglii i Kordobie. W Italii nowy styl śpiewania wypiera wcześniejszy chorał ambrozjański (mediolański), w IX w. dociera do Niemiec, a w X w. do Czech i Polski, wszędzie jako element scentralizowanego Kościoła katolickiego. Chorał przetrwa w kościołach i zakonach do końca XIX w.

• VIII w. - W Europie pojawiają się organy z Bizancjum (w roku 757 Konstantyn V przysyła instrument Pepinowi III). Wraz z parafonistami nowy instrument wprowadza do chorału gregoriańskiego prostą polifonię organum, kiedy dwa głosy lub chóry wykonują równolegle dwie melodie. Karol Wielki każe skopiować organy otrzymane z Bizancjum i umieścić je w katedrze w Akwizgranie w roku 812. Od X w. organy są powszechnie używane w katolickiej liturgii, choć starsze kościoły chrześcijańskie zgodnie z zasadami biblijnymi całkowicie odrzucają muzykę instrumentalną. Pojawia się też chrześcijańska patronka muzyki, chórzystów, organistów i lutników św. Cecylia z Rzymu, męczennica za wiarę żyjąca w III w. - przez błędną interpretację dawnej antyfony uznano, że Cecylia potrafiła grać na organach. Europejczycy rozwijają kilka rodzajów organów. Największe są na stałe montowane w kościołach, a ich piszczałki wykonuje się z brązu lub miedzi. Z czasem rośnie liczba piszczałek i manuałów. Mniejsze, przenośne pozytywy (łacińskie ponere - stawiać) można stawiać na stół lub są rodzajem mebla stojącego na podłodze. Pozytywy mają zwykle jeden manuał i dopiero od XVI w. bywają wyposażane dodatkowo w pedały. Pomocnik grającego tłoczy powietrze za pomocą dwóch miechów. Najmniejsze są portatywy (łacińskie portare - nosić), które można nosić na pasku wokół szyi. Gra się na nich tylko prawą ręką, a lewa obsługuje mały mieszek pompujący powietrze. Instrument musi więc być ustawiony prostopadle do grającego. Portatywy zdobędą szerokie uznanie w XII-XV w., lecz zanikną w okresie renesansu.

• VIII w. - W Azji Zachodniej znane są dudy (po arabsku ghaida), czyli instrument dęty, w którym powietrze do piszczałki pompuje się za pomocą skórzanego miecha trzymanego pod pachą.

Najpopularniejszym instrumentem wśród muzułmanów są jednak różne odmiany lutni oud. Lutnie są wyposażone w kilka par strun (ze zwierzęcych jelit) rozpiętych nad drewnianym pudłem rezonansowym i szeroką szyjką, czyli deską wystającą poza obrys pudła. Charakterystyczna dla lutni jest wypukła, czasem wręcz półkulista, zewnętrzna powierzchnia pudła rezonansowego. W krajach muzułmańskich lutnia przetrwa w niezmienionej formie aż do XXI w.

• VIII - X w. - Rozwój japońskiej muzyki i tańca dzięki takim muzykom jak Owari-no Hamanushi (VIII w.) czy Oto-no Kiyokami (IX w.). Cesarz Murakami (X w.) jest wielkim protektorem tych sztuk.

• VIII - X w. - Chińczycy zapoznają się z szamanistyczną muzyką Mongolii.

• VIII - XII w. - Polifoniczna muzyka Gruzji odróżnia się od gregoriańskiej monofonii. W tej epoce tworzą wybitni poeci i muzycy: między innymi św. Grzegorz z Chandzty (VIII/IX w.), Mikel Modrekili (X w.) i Joan Mthewari (X w.).

• VIII - XIX w. - Europejska muzyka ludowa charakteryzuje się szybkimi tańcami, rytmiczną, prostą melodią i wieloma instrumentami z zamierzchłej przeszłości. Są wśród nich liczne flety z trzciny i bębenki oraz łuk muzyczny (Skandynawia). Nadal używana jest też cytra jak na przykład kantele w Finlandii lub duża i zwykle ozdobna bandura w Ukrainie.

• 701 r. - W Japonii powstaje cesarskie Biuro Muzyki (Gagakuryo albo Uta-ryo). Składa się ono z wydziału muzyki chińskiej (togaku) i koreańskiej (Komagaku, Koguryo).

• 742 - 804 r. - Abu Ishak Ibrahim Al-Mausili An-Nadim, sławny perski muzyk i poeta.

• IX w. - W Andaluzji działa sławny muzułmański muzyk i kompozytor Ziriab.

• IX w. - W Europie powstaje notacja chorału gregoriańskiego i bizantyjskiego za pomocą neum zapożyczonych z Syrii. Neuma (po grecku znak) określa ruchy dłoni dyrygenta chóru (znak cheironomiczny). Pod koniec stulecia powstają lokalne style zapisu. Pojawiają się też litery Romanusa (legendarnego śpiewaka papieskiego chóru z VII w.) jako dodatkowe określenia charakteryzujące sposób wykonania danego utworu.

• IX w. - We Frankonii powstają pierwsze zestawy dzwonów o różnych tonach (carillon), mogące produkować proste melodie: katedry w Chartres i Bazylei. Podobne zestawy będą później powstawać w różnych krajach w Europie i poza nią.

• IX w. - Grupa tancerzy i muzyków z Pjü (Birma) zostaje wysłana do Chin, aby nauczyć się chińskiej sztuki. Odtąd ziemie nad Irawadi pozostają pod stałym wpływem muzyki chińskiej.

• IX - XII w. - Złoty okres religijnej muzyki Armenii. Sławę zdobywają kompozytor Gregor Narekaci i autor pieśni Narses Sznorhali. W XII powstaje Szarakan, zbiór ok. 1160 pieśni (tag) i hymnów (szarakan). Od IX w. znana jest lokalna odmiana neum - chazy. Od XII w. rozpowszechnia się forma zapisu ekfonetycznego, która utrzyma się do XX w.

• IX - XIII w. - Teoretycy muzyki tworzą podstawy systemu arabskiego rozwiniętego z pitagorejskich badań nad monochordem: Al-Kindi, Al-Farabi, Ibn Sina, Ibn Badżdża (zmarły w 1138 r.), Safi Ad-Din (zmarły w 1248 r.). Al-Farabi przyjmuje za punkt wyjścia podział struny lutni oud na 40 równych odcinków. Po wyodrębnieniu części z nich powstaje podstawowa arabsko-muzułmańska skala 12-stopniowa, a w XIII w. rzadziej używana 17-stopniowa. Praktyka i teoretyczne prace muzykologów islamu doprowadzą do ustalenia dwunastu schematów melodycznych (makamaty), które staną się wzorem dla większości twórców.

• IX/X w. - W Europie (zwłaszcza w krajach Italii, we Francji i Niemczech) tradycyjny liturgiczny śpiew unisono (jednogłosowy) przekształca się w dwugłos (antyfona) chórów śpiewających na przemian (śpiew responsorialny, graduał) tę samą melodię w tonacjach różniących się o oktawę, kwintę lub kwartę. Remi d’Auxerre (851-908) systematyzuje muzykologię.

Hucbald de Saint Amand (840-930) i Odo z Cluny wprowadzają literowe oznaczenia dla skali greckiej określające bezwzględną wysokość odpowiednich dźwięków od najniższego do najwyższego w obrębie oktawy: C-D-E-F-G-A-H i następne C zaczynające wyższą oktawę

Długość dźwięku jest definiowana przez zróżnicowany kształt neum, czyli znaków symbolizujących poszczególne dźwięki. Względną wysokość dźwięku określa zaś niższe lub wyższe położenie kolejnych neum zapisujących melodię. To oznacza, że zapis jest bardzo nieprecyzyjny.

• X w. - W Chinach działa Lan Ts’ai-ho, sławny wędrowny uliczny śpiewak. Potem jeden z nieśmiertelnych i patron muzyków.

• X w. - Matanga zaczyna indyjską kategorię estetyczną raga (przyciąganie, koloryt). Jest to połączenie tonacji i rytmu (w plastyce koloru i linii) służące wywołaniu określonych emocji. Początkowo istnieje 6 rag męskich, do XVI wieku uzupełnionych przez 6 ragini (żeńskich) i po 6 putra (synów) do każdej z nich. Są grupowane w 72 thata, a po kombinacjach tworzą aż 484 rodzaje rag, lecz w praktyce używa się tylko kilkudziesięciu. Każda raga powinna być wykonywana w ściśle określonych porach dnia sprzyjających odpowiednim emocjom.

• X w. - Arabowie piszą rozprawy o organach. Instrument zapożyczyli od Bizantyjczyków. Europejczycy zapoznają się z arabskimi pracami na temat organów podczas krucjat w XII w.

• X - XIII w. - Złoty okres muzułmańskiej muzyki Egiptu. Największym twórcą jest Al-Mia-il (X w.) i jego syn Tami. Rozwija się teoria muzyki, która załamie się po tureckim podboju na początku XVI w.

• X - XIII w. - Powstaje tabulatura ze schematycznym zapisem muzyki instrumentalnej w Persji, Tadżykistanie i Azji Środkowej.

• Od X w. - Początek muzyki cygańskiej w Azji Zachodniej, od XV w. w Hiszpanii (nawiązanie do wędrownych śpiewaków-opowiadaczy juglares), a od XVI w. na Węgrzech.

• Od X w. - W Europie przy kościołach powstają chóry śpiewaków (kantorów) uświetniające liturgię lub misteria pasyjne (od XII w.). Z czasem obok nich pojawiają się też zespoły instrumentalistów. Najsławniejsze zespoły muzyczne to papieska kapela w Rzymie, Saint Sulpice w Paryżu i Saint Paul w Londynie. Dominuje polifonia. Kształtuje się wielogłosowy motet (od francuskiego le mot - słowo), w którym fragmenty grane stopniowo zostają wypełnione przez tekst. Pierwotnie motety odnoszą się głównie do tematyki religijnej. Powstają francuskie chanson de geste - śpiewane eposy o tematyce bohaterskiej (na przykład Pieśń o Rolandzie z XI/XII w.).

• 990 - 1050 r. - Benedyktyński mnich Guido de Arezzo z Italii. W dziele Micrologus analizuje polifonię zwaną organum składającą się z dwóch dźwięków (diafonia).

Wprowadza solmizację, czyli nazywanie siedmiu dźwięków skali muzycznej C-D-E-F-G-A-H oraz następnego C w kolejnej oktawie za pomocą sylab, odpowiednio: ut, re, mi, fa, sol, la, si oraz następne ut, które zaczynają kolejne wersy w hymnie na cześć św. Jana. Od XVII w. we Francji a potem w całej Europie ut będzie zastępowane przez do.

W zapisie Guido de Arezzo wysokość dźwięku określa położenie neumy na pięciolinii, czyli pięciu poziomych liniach: im wyżej stoi znak, tym wyższy jest dźwięk. Jest to znaczący postęp w porównaniu do bardzo nieprecyzyjnej notacji bez linii.

Istotnym elementem zapisu jest klucz muzyczny, czyli literowy symbol określający bezwzględną wysokość dźwięku przypisaną do danej linii (od C do H), na której go umieszczono. Wtedy łatwo ustalić wysokość pozostałych linii. Początkowo klucz to po prostu litera odpowiadająca danej linii. Z czasem jednak klucze literowe będą tracić pierwotny kształt ze względu na coraz bardziej ozdobny i wymyślny sposób zapisu. Do drugiej połowy XVIII w., kiedy część kluczy zacznie wychodzić z użytku, żaden już nie będzie przypominał wyjściowej litery.

• X/XI w. - W Europie taniec staje się rozrywką na dworach rycerskich i w cechach rzemieślniczych. Rozwijają się tańce grupowe (rondeau, Reigen, carol, carolla) i potępiane przez duchowieństwo tańce parami (danse, Tanz, danza). Taniec jest często dzielony na część powolną i szybką, żeby go urozmaicić.

• 2. tysiąclecie - W Tybecie, Alpach, Tatrach, Andach i na Kaukazie są używane wielkie (nawet 6-7 m długości) trąby, których dźwięk doskonale niesie się przez górskie doliny. W Tybecie takie trąby są elementem modłów, gdzie indziej głównie środkiem sygnalizacyjnym.

• 2. tysiąclecie - W Japonii, na Jawie i Filipinach rozwijają się doskonałe chromatyczne skale pentatoniczne. W Japonii stopniowo kształtuje się typowa orkiestra gagaku obejmująca flet, szałamaję, gong, bęben tsuri-daiko, lutnię biwa, cytrę koto, bęben kakko i harmonijkę szo.

• XI w. - Ród Koma nadzoruje muzykę chińską w japońskim cesarskim Biurze Muzyki, a ród Oto muzykę koreańską i japońską. Ich konkurencja wywołuje rozwój tańca i muzyki, zwłaszcza w epoce Fujiwara.

• XI w. - Teoretyczne rozprawy o muzyce perskiej opisują 12 różnych skal muzycznych.

• Od XI - XIII w. - Islam niszczy taniec indyjski (w XVII-XIX w. sytuację pogorszą najazdy Europejczyków).

W północno-zachodnich Indiach powstaje dworski indyjsko-muzułmański taniec naucz zwany tańcem bajadery.

• XI - XVII w. - Rozwój neum w Europie. Powstaje precyzyjna notacja bizantyjska okrągła (XII-XIV w.) określająca wysokość, rytm i akcenty. W XV w. dochodzą znaki melizmatów.

• XI - XVIII w. - Złoty okres ruskiego śpiewu cerkiewnego znanego jako znamiennyj razspiew (znamja i razspiew, czyli znak i śpiew) w Kijowie (XI w.), Nowogrodzie Wielkim (XIII w.) i Moskwie (od XVI w.). W kijowskim ośrodku w XVIII w. działają wielcy śpiewacy jak D. Bortnarskij, M. Berezowskij czy A. Wedel, znani w całej Europie. Rozwija się oryginalny ruski zapis muzyki, gdzie odpowiednie znaki (kriuki) określają wysokość dźwięku. Popularnością cieszą się skomorochy, czyli wędrowni aktorzy, muzycy i tancerze przedstawiający stare poematy, historie bohaterskie i religijne (wiersz duchowny). Od XVI w. skomorochy osiadają w miastach. W 1648 r. car zakazuje im działalności, ponieważ nie zawsze można ich kontrolować. Ostatecznie zanikają po 1702 r., kiedy w Rosji powstają pierwsze teatry miejskie.

• Ok. 1100 r. - Flamand Johannes Affligemensis pisze dzieło De musica (analizuje między innymi organum).

• XII w. - Abd al-Kadir al-Dżilani tworzy muzułmański zakon derwiszów, którzy tańcem wyrażają swoje uwielbienie dla Boga. Jego poglądy przejmie potem irański poeta i mistyk Dżalal Ad-Din Rumi (1207-1273).

Derwisze przez wiele minut a nawet godzin wirują wokół własnej osi wprowadzając się w stan ekstazy, aby przez zmianę swojej świadomości wejść w kontakt z Bogiem i całym wszechświatem. Prawa ręka wzniesiona do góry oznacza niebo, a lewa skierowana w dół wskazuje ziemię. Pierwszy cykl obrotów jest zwykle poświęcony Bogu, drugi Słońcu, trzeci Księżycowi a czwarty człowiekowi. Derwisze noszą wysokie brązowe czapy, które symbolizują kamień stawiany na grobach muzułmanów. Istotnym elementem jest też dzwonowata suknia, która podczas wirowania tancerza tworzy koło nawiązujące do symbolu doskonałości i całości oraz cyklu życia. Tancerze mogą także recytować modlitwy, które określają rytm ruchu i wyznaczają przerwy między kolejnymi etapami tańca.

• XII w. - W Chinach utrwalają się uliczne festyny z popisami zawodowych tancerzy.

• XII - XIII w. - W Europie pod wpływem filozofii katarów (dualizm dobra i zła, Boga i Szatana, ducha i materii, miłości i cierpienia) powstają świeckie pieśni miłosne i epickie francuskich trubadurów z Prowansji i Langwedocji. Sławią idealną miłość na wzór miłości Marii Magdaleny powszechnie czczonej w Langwedocji wbrew potępieniom ze strony katolickiego duchowieństwa. Kiedy krzyżowcy najeżdżają południe Francji, aby wymordować katarów, trubadurzy zanikają. Od połowy XIII w. ich sztukę kontynuują jednak północnofrancuscy truwerzy (na przykład Adam de la Halle, ok. 1237 - ok. 1287) i niemieccy minnesängerzy (Walther von der Vogelweide, XII/XIII w.; Tannhäuser, XIII w.). Z Bawarii pochodzi zbiór pieśni goliardów, czyli wędrownych studentów Carmina Burana (XI-XIII w.) odkryty przy sekularyzacji klasztoru benedyktynów w 1803 r.

Powstają dworskie tańce grupowe i parami (mężczyzna z kobietą).

Muzułmańska lutnia (od arabskiego al’ud - drewno) wyposażona w 7 par strun przedostaje się do Europy (głównie przez Hiszpanię), gdzie zdobywa wielu zwolenników. Tak powstaje średniowieczna lutnia europejska, która ma zwykle 4 chóry, czyli pary strun wykonanych ze zwierzęcych jelit. Z czasem ta liczba wzrośnie do 5. Pudło rezonansowe wykonane ze sklejonych drewnianych deseczek jest mocno wypukłe.

• XII - XVII w. - Ludy tureckie, irańskie i arabskie stosują metrum zwane aksak. Odpowiada mu gwałtowny taniec i asymetria w rytmie znane potem na Bałkanach (zwłaszcza Bułgarzy).

• XII - XVII w. - W Europie rozpowszechniają się pochodzące ze wschodu dudy. Jest to szereg piszczałek grających dzięki powietrzu pompowanemu ze skórzanego miecha ściskanego pod pachą. Czasem dodatkowym elementem może być powietrze wdmuchiwane ustami. Dudy szybko stają się popularnym instrumentem ludowym (w Hiszpanii jako gaita gallega, w Polsce pod nazwą gajdy lub dudy), a w Szkocji będą nawet instrumentem narodowym i staną się znane na całym świecie pod angielską nazwą bagpipe.

• Od XII w. - W Japonii rozwijają się tańce z licznymi elementami akrobatycznymi. Powstają kolejne formy teatru muzyczno-baletowego: dengaku, no i kabuki.

Dużą popularnością cieszą się wędrowni śpiewacy i opowiadacze eposów akompaniujący sobie za pomocą rozmaitych instrumentów jak na przykład lutni biwa, fletów i fletni Pana.

• Druga połowa XII w. - We Francji i Italii powstaje notacja modalna (dość niedokładny zapis wartości rytmicznej); prostokątne neumy (nota quadrata albo nota romana) zapisywane na czterech poziomych liniach i z kluczem na początku zapisu wskazującym wysokość wybranego dźwięku na linii przyjętej za wzorcową. Kształt neum pokazuje względną długość dźwięków, przy czym początkowo są rozróżniane tylko dźwięki dłuższe i krótsze.

• Ok. 1160 - 1230 r. - Szkoła paryskiej katedry Notre Dame rozwija polifonię. Reprezentują ją tacy twórcy jak Leonins i Perotins oraz anonimowi kompozytorzy z opactwa St. Martial z Limoges (IX-XII w.). Francuz Philippe de Vitry (1291-1361) wprowadza nazwę tego stylu jako ars nova (po łacinie nowa sztuka, od tytułu jego traktatu z ok. 1322 r.) i podkreśla niezależność od chorału gregoriańskiego zwanego ars antiqua.

• XIII w. - Powstają pierwsze japońskie systemy notacji muzyki.

• XIII w. - Europejczycy poznają muzułmańskie tańce pogrzebowe i przekształcają je w danse macabre - taniec śmierci, symbol nieuniknionego końca i ostatecznej grozy szczególnie popularny w okresie epidemii i wojen.

• XIII w. - Franciszkanin z Italii Jacopone da Todi pisze tekst pieśni Stabat Mater opowiadający o matce Jezusa stojącej pod krzyżem. W ciągu następnych stuleci będzie to jedna z najpopularniejszych pieśni religijnych katolickiej Europy i temat dla wielu kompozytorów (na przykład słynne Lamentacje C. Gesualda oraz G. B. Pergolesiego). Stanie się też nieodłączną częścią uroczystości związanych z Wielkim Postem obok muzycznych opracowań Lamentacji Jeremiasza, które katolicy uznali za wizję przyszłej męki Chrystusa.

• XIII - XIV w. - Szczyt popularności muzyki heptatonicznej w Chinach.

• XIII - XV w. - Działają pierwsi sławni muzycy Turcji. Na przykład sułtan Weled (1226-1312) jest znanym śpiewakiem i kompozytorem. Równie popularny będzie potem Abdülkadir Meragi (zmarły w 1435 r.).

• XIII - XVI w. - Rozwój muzyki Ameryki Środkowej. Instrumentarium ludów Meksyku, w tym Azteków, obejmuje przede wszystkim instrumenty perkusyjne, gruchawki i kołatki.

• XIII - XVI w. - Złoty okres w muzyce Persji dotąd zdominowanej przez wzorce arabskie. Powstają epickie pieśni bohaterskie i liryczne, tańce religijne i rozrywkowe. Dominuje monofonia. 12 rodzajów skali muzycznej opartych na systemach greckich. W XV w. powstaje dodatkowych 6 skal. Ostatecznie Persowie rozwiną ich aż 48. Od XV w. kształtuje się coraz doskonalsza perska notacja muzyczna.

• XIIII - XVI w. - Z europejskiej lutni powstaje podobna do niej lecz mniejsza mandora z 4 pojedynczymi strunami popularna między innymi w Hiszpanii, Francji i Italii. W XVII w. liczba strun mandory wzrasta do 5-6, a w XVIII w. zastępuje je 6 chórów.

Równolegle w Grecji funkcjonuje podobna do lutni pandora, której korzenie sięgają starożytnej Grecji i Asyrii. Jej kontynuacja na ziemiach ruskich jest bandura, a w XVII/XVIII w. na terenie Rzeczpospolitej powstaje podobny teorban.

Mandora zaś okaże się poprzedniczką takich instrumentów jak mandola (początkowo 3 a potem 4 pary strun ze zwierzęcych jelit, XVI w.), mandolina (4 pary stalowych strun, od XVII/XVIII w.) i gitara (6 pojedynczych strun, spłaszczone pudło rezonansowe zwężone w środku).

• 1233 r. - Koma-no Chikazane pisze Kyokunsho, wielkie dzieło sumujące wiedzę o muzyce, tańcu i teatrze japońskim. W 1279 r. tworzy następną taką książkę zatytułowaną Zoku-kyokunsho.

• Przed 1240 r. - J. D. Garlandia publikuje De musica mensurabili positio, pierwszą europejską klasyfikację sposobów zestawiania (współbrzmienia) różnych melodii, czyli kontrapunktu. Od 1300 r. pojęcie kontrapunktu będzie już szeroko opisywane w traktatach muzycznych.

• Ok. 1250 - 1500 r. - W muzyce polifonicznej Europy upowszechnia się i doskonali notacja mensuralna (rozwinięcie neum). Francon z Kolonii dzieli dźwięk na trzy części, aby czas jego trwania wyrazić proporcją w stosunku do innego dźwięku: na przykład 3:1, 2:3 (notacja frankońska). Ok. 1280 r. zapis udoskonali Francuz Petrus de Cruce, a w XIV w. de Vitry. W ten sposób powstaje notacja francuska, w której funkcjonuje dodatkowy podział dźwięku na dwie równo trwające części.

• 1280 r. - Adam de la Halle tworzy pierwsze europejskie przedstawienie teatralne z piosenkami, Robin i Marion, zapowiadając wodewil i operetkę, a pod względem nastroju europejski melodramat, w którym łączą się elementy tragiczne i komiczne (służy temu odpowiednio dobrana muzyka).

• 1280 - 1368 r. - Pei-cü, chiński teatr północny zwany operą chińską, ponieważ aktorzy recytują, a dialogi są śpiewane (duże partie solowe). Dominują instrumenty strunowe z północnych Chin i Mongolii.

• 1288 r. - Powstaje St. Nicolai Bruderschaft w Wiedniu, jedno z najstarszych bractw muzycznych w Europie (przetrwa 500 lat). Podobne cechy muzyków funkcjonują w Paryżu (od ok. 1300 r.) i w kilku innych miastach.

• 1297 r. - Władca Kastylii Alfons X każe spisać słynny zbiór pieśni Cantigas de Santa Maria ku czci Matki Boskiej.

• Ok. 1300 r. - Anglik Walter Odington wprowadza w Europie system tercjowy zamiast kwintowego. Odrzuca pitagorejską harmonię i cztery tradycyjne konsonanse (unison, oktawa, kwinta i kwarta).

Do XV w. kształtuje się europejska skala oparta na pitagorejskim interwale kwintowym. W harmonii zaś pojawia się akord - jednoczesne brzmienie kilku (zwykle trzech) dźwięków typowe dla polifonii organowej.

Budowane w kościołach organy stają się coraz większe: składają się z setek piszczałek, mają dwa manuały (klawiatury) i pedały naciskane stopami.

• Ok. 1300 r. - XVII/XVIII w. - Złoty okres działalności Areoi z polinezyjskiej wyspy Raiateia. Są to wędrowne bractwa śpiewaków, tancerzy i aktorów. Zniszczą je europejski kolonializm i chrystianizacja.

• XIV w. - Rozkwit europejskiej ars nova. Powstaje chanson (po francusku pieśń), francuska ballada (swobodna piosenka do tańczenia, a potem najczęściej muzyczna opowieść do słuchania), rondeau (rondo, utwór o powtarzającym się elemencie, który otrzymuje nazwę refren) i virelai (rondo z trzech zwrotek czterowierszowych i dwuwierszowego refrenu). W Niemczech działają mieszczańscy muzycy i poeci meistersingerzy. Heinrich von Meissen zwany Frauenlob zakłada pierwszą szkołę meistersingerów (1315). Twórcy (jak H. Sachs, H. Rosenplüt i H. Folz) przestrzegają kanonów śpiewu monodycznego (ok. 1493 r. spisane w tabulaturze) narzuconych przez związki artystów.

Polifonia dominuje w utworach religijnych. W Italii Johannes de Florentia i Jacobus de Padua rozwijają madrygał - chóralny, polifoniczny utwór poetycki a capella (bez instrumentów) złożony z trzech zwrotek trzywierszowych i powtarzanej dwuwierszowej zwrotki ritornel. Motet staje się utworem o złożonej polifonii i bogatym tekście (Francuzi Ph. de Vitry, G. de Machault). W motetach coraz częściej jest stosowane ostinato.

Zostają rozdzielone muzyka kościelna (włoskie musica di chiesa) i świecka muzyka kameralna wykonywana w domach lub na dworach (po włosku musica da camera, czyli muzyka do komnaty). Pojawiają się tańce dworskie (francuski menuet rozwinięty z tańca ludowego), morisca (głównie w Hiszpanii i Italii, rozwinięte z tańców urodzaju i płodności oraz walki światła z mrokiem, przedstawiane potem jako szermierka lub walka z Maurami) i podobne portugalskie folias (w XVI-XVII w. pieśni folias staną się popularne, zwłaszcza w hiszpańskim teatrze). Rozpowszechnia się gitara jako popularny instrument towarzyszący śpiewakowi lub tancerzom.

• XIV w. - W Niderlandach i Francji rozwija się carillon sprzężony z zegarem, który uruchamia dzwony, grając kuranty o określonych godzinach. Ok. 1482 r. powstaje klawiatura (duże drewniane kołki) do grania ręcznego.

• XIV w. - Arystokratyczne rody w Japonii nadal utrzymują w tajemnicy swoje tradycyjne tańce. Wchodzą one do lokalnych odmian teatru no. Symbolika tańców, ich poszczególnych póz i gestów pozostaje niezrozumiała dla ludzi spoza danego rodu. Sam taniec jest zawsze powolny, stateczny i zawiera trzy zasadnicze elementy: mai - powolne ruchy, odori - szybkie ruchy z wyraźnym rytmem i furi - dramatyczny, emocjonalny taniec aktorski. Liczne, zróżnicowane gesty dłoni i głowy przy niewielkiej liczbie kroków. Gesty często odbywają się po liniach prostych i łamanych (wpływ teatru lalek), co nadaje im raczej nienaturalny charakter.

• Połowa XIV w. - W Europie powstaje klawikord (do XV w. nazywany monochordem) jako rozwinięcie monochordu i cymbałów. Zwykle ma kształt płaskiej skrzynki albo małego stolika. Jest to pierwszy instrument strunowy z klawiszami, które naciskane uderzają strunę w odpowiednim punkcie. Pozwala to kształtować dźwięk i tworzyć wibracje, lecz ciche brzmienie klawikordu jest słyszalne tylko dla niewielkiej publiczności i dlatego używa się go wyłącznie w małym gronie słuchaczy lub też do ćwiczeń.

• XIV - XX w. - Muzyka turecka dominuje w Azji Zachodniej. Charakteryzuje ją nacisk na rytm oraz instrumenty perkusyjne (kotły, talerze, dzwonki, bębny) i dęte (piszczałki, trąby, rogi, szałamaje itp.).

• 1336 r. - Petrus (Palma Ociosa) opisuje kontrapunkt jako zestawienie dwóch dźwięków lub jako głos dodany do podstawowej melodii zwanej tenorem albo cantus firmus (po łacinie śpiew stały). Teorię tę rozwijają Prosdocimus de Beldemandis (Contrapunctus, 1412) i J. Tinctoris (1477), który rozróżnia zestawienie dwóch dźwięków i jednego dźwięku z kilkoma.

• 1368 - 1644 r. - W Chinach kształtuje się teatr (opera) południowy nan-si z dominującymi śpiewem i baletem (tańcem). Od XVI w. zastąpi go teatr kun szan, który przetrwa do połowy XIX w.

• XV w. - Pierwsi nauczyciele tańca w Italii: Pompeo Diabono, Virgilio Bracesco, Francesco Gilra.

W zachodniej Europie z tańców składających się z części szybkiej i powolnej wyodrębniają się samodzielne, skoczne tańce hautes-danses i posuwiste tańce basses-danses, które często bywają wykonywane naprzemiennie.

Pojawiają się próby zapisywania kolejnych figur tanecznych w postaci ustalonej notacji literowej. Przykładem jest zapis kilkudziesięciu anonimowych melodii w Kodeksie Małgorzaty Austriackiej (Małgorzaty Habsburg) pochodzącym z końca XV w. Poniżej notacji muzycznej znajdują się tam literowe znaki choreograficzne symbolizujące kolejne pas, czyli taneczne kroki przypisane do określonego fragmentu utworu. Takie same znaki występują w anonimowym rękopisie l’Art et instruction de bien danser powstałym w Paryżu między rokiem 1482 i 1496.

Poszczególne pas (taneczne kroki) mają swoje francuskie nazwy i określone symbole: s - simple - prosty, pojedynczy krok; d - double - krok podwójny, czyli z dosunięciem drugiej nogi; b - branle - krok w bok; r - reprise - krok wstecz z odchyleniem ciała do tyłu; c - congé - mały ukłon mężczyzny; R - révérance - głęboki, uroczysty ukłon (w pełni opisany dopiero w dziele Antoniusa de Areny w XVI w.).

• XV w. - W Europie rośnie popularność szałamai. Europejscy konstruktorzy (jak mistrz Hans Neuschel z Norymbergi) do trąbki trombone o przewodzie wygiętym w dwa łuki dodają ruchomą część przewodu, która wsuwana i wysuwana zmienia wysokość dźwięku - w ten sposób powstaje puzon.

• XV w. - W Europie następuje udoskonalenie smyczkowego chordofonu fidel, co zapowiada przyszły rozwój skrzypiec.

• XV w. - Rozwój muzyki dworskiej (szkoły niderlandzkie) jako pomostu między ars nova i renesansem. Istnieją dwie szkoły muzyki - burgundzka i flamandzka. W szkole burgundzkiej wyróżniają się: N. Grenon (zmarły w 1456 r.), P. Fontaine (zmarły w 1447 r.), G. Binchois (1400-1460), Guillaume Dufay (zmarły w 1474 r.), a w Polsce Mikołaj z Radomia. Szkoła flamandzka zaś to między innymi: Johannes Ockeghem (zmarły w 1497 r.), Jacob Obrecht (zmarły w 1505 r.), Josquin des Prés (zmarły w 1521 r.), Pierre de la Rue (zmarły w 1518 r.), N. Gombert (zmarły ok. 1560 r.) i inni często zaliczani już do renesansu jak A. Willaert czy O. di Lasso.

Następuje wprowadzenie fauxbourdon (fałszywy burdon), czyli trzygłosowej formy polifonii. Upowszechnia się też preludium - krótka, prosta, często złożona z paru akordów, forma muzyczna, która poprzedza właściwy utwór, a jej zadaniem jest nastawienie śpiewaków na właściwą tonację.

Jedną z najpopularniejszych melodii wykorzystywaną przez kompozytorów europejskich jest burgundzka wojskowa pieśń L’homme armé (Zbrojny człowiek). Na jej motywach powstają dziesiątki mszy a w wielu wypadkach jest ona podstawą dla cantus firmus.

• XV w. - Działa sławny reformator i teoretyk muzyki tadżyckiej, instrumentalista Ali Kuczak Tanburi.

• XV - XVIII w. - Rozwój muzyki Azerbejdżanu. Pieśni o legendarnym bohaterze Kior-ogły śpiewane przez wędrownych bardów aszug: Szikeste Szirin (XVII w.), Alesker (XIX w.), Bajramow (XX w.) i Rzajew (XX w.). Typową formą jest mugama dest-gah - cykl tańców i pieśni z akompaniamentem.

• XV - XIX w. - Na stepach Eurazji rozwija się tradycja tureckich żyrau, wędrownych śpiewaków-tancerzy opowiadających dawne eposy o bohaterach i miłości.

• Do połowy XV w. - Kształtuje się szereg lokalnych stylów notacji mensuralnej w Europie.

• Koniec XV w. - Wczesnorenesansowy teoretyk Niemiec Adam von Fulda (ok. 1445-1505) w dziele De musica opisuje różnice między muzyką wokalną i instrumentalną.

W Italii F. Gaffurius (1451-1522) pisze serię syntez muzykologicznych: jego pierwsza praca Theorica musicae pochodzi z ok. 1480 r.

• 1482 r. - Hiszpan Bartolomeo Ramis de Pareja (ok. 1440-1522) z uniwersytetu w Salamance publikuje dzieło Musica practica, w którym poszukuje sposobów uzgodnienia teorii i praktyki muzycznej. Zgodnie bowiem z estetyką pitagorejską kwarty i kwinty są akceptowane, a inne interwały uznawane za niedopuszczalne. Pareja proponuje podział monochordu na pięć części i wprowadza interwały 5/4, 6/5, 5/3 oraz 8/5.

• 1493 r. - Song Hjon na rozkaz władcy w dziele Akhak kwebom opisuje koreańskie instrumenty i zasady muzyki, a także notuje kilka pieśni kajo. Podobne kompilacje ukażą się ok. 1504 r. i w połowie XVI w., kiedy Pak Dzun spisuje zbiór Akdzang kasa.

• XV/XVI w. - Puramdaradasa kodyfikuje i popularyzuje muzykę południowoindyjską z Karnataki.

• XVI w. - Szczyt renesansu w Europie.

W ciągu renesansu powstaną cztery dodatkowe skale kościelne: jońska, hypojońska, eolska i hypoeolska.

Trwa doskonalenie notacji mensuralnej. Od połowy XV w. są stosowane białe mensury, czyli znaki zaznaczone konturem zamiast całych czarnych, ponieważ papier niszczeje w miejscach pokrytych tuszem i często w tych miejscach powstają dziury. Muzycy zaczęli więc rysować tylko kontur.

W wielu wypadkach stosowany jest zapis za pomocą symboli literowych.

Nadal rozwija się polifonia religijna i świecka. Muzyka organowa jest reprezentowana na przykład przez hiszpańskiego kompozytora Antonia de Cabezóna (zmarłego w 1566 r.). W Polsce zaś wielką popularność zdobywa opracowana przez Jana z Lublina i wydana w roku 1540 tabulatura na organy oraz inne instrumenty klawiszowe.

Złoty okres madrygału a capella na 4-7 głosów: Flamandowie A. Willaert (ok. 1490-1562) i J. Arcadelt (zmarły w 1568 r.), Francuz Ph. Verdelot (zmarły przed 1552 r.), Polacy Wacław z Szamotuł (ok. 1520 - ok. 1560) i Mikołaj Gomółka (zmarły po 1591 r.), w Italii C. Festa (zmarły w roku 1545), L. Marenzio (1553-1599), G. Gastoldi (ok. 1555-1622) oraz Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525-1594), szef kapeli papieskiej (po nim stanowisko obejmie Felice Anerio, zmarły w roku 1614).

W Italii Orlando di Lasso (ok. 1532-1594) z Niderlandów komponuje słynne motety uznane za wzorcowe dla całej epoki. W Wenecji Andrea Gabrieli (ok. 1510 - 1586), uczeń Willaerta i razem z nim twórca weneckiej szkoły w muzyce, komponuje utwory reprezentujące wszystkie renesansowe formy. Jest też jednym z pierwszych twórców toccaty (włoskie toccare - uderzać), czyli utworu improwizowanego na instrumenty klawiszowe. Toccata u Gabrieliego składa się ze wstępnej części akordowej i następującej po niej improwizowanej toccaty figuracyjnej, w której muzyk przekształca podstawową melodię. W tym czasie w Italii działa też Claudio Merulo (1533-1604), twórca toccaty polifonicznej, która składa się z części figuracyjnych i polifonicznych (u Merulo zwykle trzy figuracyjne i dwie polifoniczne).

Hiszpan Diego Ortiz wprowadza koncert (1553) - popis jednego instrumentu bądź wokalisty z towarzyszeniem orkiestry. Jego rodak Cristobal de Morales (zmarły w 1553 r.) pisze polifoniczne msze i motety.

Powstają protestanckie zespoły muzyczne w Lipsku, Torgau i Dreźnie. W latach 1670. działa pastor Joachim Neander uważany za pierwszego wybitnego niemieckiego kompozytora hymnów religijnych.

Po wydanym w roku 1588 papieskim zakazie publicznego występowania kobiet, co ma być rzekomo niemoralne, rozpowszechnia się (nie wiadomo czy bardziej moralne) kastrowanie chłopców - usunięcie jąder przed okresem dojrzewania, aby zachowali dyszkant - wysoki chłopięcy głos zbliżony do sopranu bądź altu potrzebny w chórach kościelnych i dworskich. Z czasem dyszkant kastratów przechodzi w sopran brzmiący jak sopran kobiecy, lecz dużo mocniejszy ze względu na większą pojemność płuc u mężczyzn.

W Neapolu powstają szkoły (przy konserwatoriach, czyli przytułkach dla bezdomnych) kształcące śpiewaków kościelnych: Conservatorio Santa Maria di Loreto i Conservatorio di Santo Onofrio. Z czasem nazwa konserwatorium stanie się synonimem szkoły muzycznej, zwłaszcza wyższej.

Gioseffo Zarlino (1517-1590) pisze Instituzioni harmoniche (Wenecja, 1558) o muzyce świeckiej i estetycznej teorii afektów podkreślającej emocje. Zwolennikiem tej teorii jest też Szwajcar H. Glareanus (H. Loriti, 1488-1563), a skrytykuje ją Hiszpan Francisco de Salinas (1513-1590). Teoria afektów w połączeniu ze stylem galant (po francusku elegancki) podkreślającym miłe brzmienie zapowiadają powstanie muzyki barokowej.

• XVI w. - Powstaje mukama, narodowa forma muzyczna Ujgurów. Jest to długi utwór z częściami określanymi nazwami części ludzkiego ciała. Zwykle opowiada o miłości.

• XVI w. - Zhu Zai-yu zbiera chiński dorobek muzyczny kilku poprzednich stuleci w wielkim dziele Księga pieśni obejmującym ogromną liczbę utworów.

• XVI w. - Muzyka indonezyjska (jawajska) dostaje się do Birmy.

• XVI w. - W Niderlandach kilka miast montuje na wieżach kościelnych i ratuszach złożone zespoły dzwonów, czyli carillony, na których można grać nawet dość skomplikowane melodie. Ich złożoność zależy od liczby różnych dzwonów w carillonie.

• XVI - XVII w. - W renesansowej Europie dużą popularność zyskuje lutnia o liczbie chórów (podwójnych strun) powiększonej do 6-10. Złotą erę przeżywają kompozycje na lutnię. W Italii działają G. A. Dalza, F. Spinaccino, Francesco da Milano, A. Rotta, P. Borrono, G. Gorzanis, V. Galilei, F. Caroso, Francuzi A. le Roy, G. Morlaye i A. de Rippe, w Hiszpanii L. Milan, L. de Narvaez i D. Pisador, Niemcy A. Schlick i H. Newsidler oraz Anglik T. Morley.

Lutnia wychodzi z użycia w Europie pod koniec XVIII w., ustępując klawesynowi, mandolinie i gitarze. Wróci dopiero w XIX i XX w. w wyniku zainteresowania muzyką dawną i próbami odtwarzania oryginalnego brzmienia utworów barokowych, renesansowych czy średniowiecznych.

Od ok. 1550 r. znane są smyczkowe skrzypce (rozwinięcie dawnej fidel). Pierwsi znani budowniczy skrzypiec w Italii to między innymi Dardelli w Mantui (ok. 1500), Linarolli w Wenecji (ok. 1520) i Pellegrino Zanetto w Brescii (1540). Najlepsze skrzypce tworzą w Cremonie (Italia): Andrea Amato (zmarły przed 1580 r.), jego synowie Antonio (zmarły w 1595 r.) i Girolamo (zmarły w 1630 r.) oraz rodzina Ruggieri, a w Krakowie rodzina Grobliczów (XVI-XVII w.). W Niemczech wyróżnia się lutnik (budowniczy instrumentów strunowych) Caspar Tieffenbrucker (zmarły w 1571 r.). Większa forma skrzypiec jest znana jako altówka, a duże instrumenty smyczkowe zbudowane podobnie jak skrzypce to wiola (viola) da gamba i większa od niej wiolonczela podczas gry opierane pionowo o ziemię.

Europa zna też liczne instrumenty dęte: rogi i trąbki. Dużą rolę odgrywa flet podłużny (do XVII w.) o wzmocnionych wyższych alikwotach. W 1581 r. Jovigny z Paryża wynajduje krótki flet podłużny flażolet (flageolet), który brzmieniem przypomina flażolet osiągany na skrzypcach. Szałamaja rozwija się w kilka doskonalszych (i cichszych) aerofonów z podwójnym stroikiem. Tak powstaje obój o stożkowatym, kształcie rury, zwężającym się w kierunku wylotu, co wzmacnia niższe alikwoty. Trójkątny spinet (szpinet, budowany od XV w.) i wielokątny (zwykle pięcio- lub ośmiokątny) wirginał zwiększają swoje rozmiary. Są to przenośne pudła z poziomymi strunami (rodzaj cytry) szarpanymi jak w harfie, lecz nie palcami a poprzez naciskanie klawiszy. Największe spinety stoją samodzielnie na nogach i są uznawane za starszą odmianę klawesynu. Znany jest też regał, niewielka, przenośna forma organów (XV-XVIII w.).

• XVI - XVIII w. - Rozwój instrumentów mechanicznych, które w mniej lub bardziej zautomatyzowany sposób odtwarzają określone melodie. Przykładem jest bliskowschodnia i europejska lira korbowa, w której struny są szarpane przez obracany ręką wałek z bolcami rozmieszczonymi w odpowiednich odległościach, aby imitowały dany utwór muzyczny. Wykonawca może jedynie zmieniać tempo utworu (korbą) oraz wysokość dźwięku (przyciskając struny palcami). Wędrowni lirnicy, na przykład w Ukrainie, używają tego instrumentu jako tło dla swoich opowieści lub pieśni.

• XVI - XIX w. - Zachodnia Europa przekształca mensury w coraz precyzyjniejsze nuty.

Rozmieszczenie nut na pięciolinii określa wysokość dźwięku, a forma nuty określa czas trwania dźwięku w proporcji do czasu trwania innych dźwięków. A zatem obok całej nuty (1) reprezentowanej przez owalny, niezamalowany (kontynuacja białych mensur) wewnątrz kontur zwany główką występują o połowę krótsze półnuty (1/2), które składają się z niezamalowanej główki i ogonka, czyli pionowej kreski. Ćwierćnuta (1/4) i wszystkie krótsze nuty są przedstawiane z zamalowaną główką i ogonkiem. Poczynając zaś od ósemki (1/8), która w zapisie ma na ogonku jedną chorągiewkę, kolejne nuty mają rosnącą liczbę chorągiewek: szesnastka (1/16) dwie chorągiewki, trzydziestodwójka (1/32) trzy chorągiewki, sześćdziesięcioczwórka (1/64) cztery chorągiewki, stodwudziestoósemka (1/128) pięć chorągiewek i tak dalej. Jeżeli dana nuta z chorągiewkami musi być napisana kilka razy pod rząd, chorągiewki kolejnych nut są łączone.

Nutom odpowiadają pauzy (przerwy) różnej długości: maxima (8), longa (4), breve (2), semibreve (1), minima (1/2), crotchet (1/4), quaver (1/8), semiquaver (1/16), demisemiquaver (1/32), hemidemisemiquaver (1/64). Pauzy są zaznaczane jako niewielkie dodatkowe znaki wstawiane między nutami.

Podwyższenie pierwotnego dźwięku o pół tonu zwykle zaznacza się krzyżykiem # przed nutą, która otrzymuje wtedy nazwę z końcówką -cis (od łacińskiego crucis - krzyż). Natomiast obniżenie pierwotnego dźwięku o pół tonu jest zaznaczane przez znak Ь, czyli bemol (z włoskiego bemolle - b miękkie) wstawiany przed daną nutą.

Krzyżyk lub bemol mogą też być umieszczane na początku zapisu bezpośrednio za kluczem i wtedy podwyższają lub obniżają o połowę wszystkie nuty zapisane na tej linii, na której znalazł się krzyżyk lub bemol.

Dodatkowym elementem zapisu jest kropka stawiana za nutą lub pauzą, co oznacza, że wydłuża o połowę czas trwania tej nuty lub pauzy, na przykład półnuta z kropką ma trwać łącznie ½ + ¼ = ¾. Półnuta z dwoma kropkami zaś trwa ½ + ¼ + 1/8 = 7/8, czyli tyle, ile siedem ósemek.

Nuty mogą też być połączone łukiem (ligaturą), co oznacza, że długość (czyli wartość rytmiczna) przypisana danej nucie wyjściowej zwiększa się o długość innej nuty o tej samej wysokości.

Od XVI-XVII w. ustala się zwyczaj dzielenia utworu na takty - równoczasowe odcinki w zapisie wyznaczane przez kreski pionowo przecinające całą pięciolinię.

Na początku utworu (lub jego fragmentu) kompozytor zapisuje metrum określające rytm i tempo utworu w postaci dwóch cyfr: górna wskazuje liczbę jednostek, czyli nut, a dolna koduje jednostkę, czyli nutę uznaną za podstawę. Na przykład 3 zapisane nad 4 oznacza, że takt ma długość trzech ćwierćnut, a 1 nad 2 to znak, że takt ma długość jednej półnuty.

Począwszy od baroku szeroko stosuje się w zapisie dodatkowe symbole agogiczne określające tempo i ruchliwość melodii. Zwykle są to odpowiednie słowa z języka włoskiego: largo - szeroko, bardzo wolno; lento - wolno; adagio - wolno, lecz szybciej niż lento; grave - ciężko; andante - umiarkowanie wolno; moderato - umiarkowanie; allegretto - dość żywo; allegro - prędko, ruchliwie, wesoło; vivo - żywo; vivace - z dużym ożywieniem; presto - szybko.

Często w zapisie pojawiają się też dodatkowe uwagi. Na przykład dla fortepianu dopisek Ped (pedal) i gwiazdka to wskazówka, gdzie należy nacisnąć pedał i potem go zwolnić.

• XVI - XIX w. - W Japonii popularne są gejsze (tancerki, śpiewaczki i damy do towarzystwa, czasem prostytutki) występujące na uroczystościach rodzinnych i w herbaciarniach. Śpiewem i tańcem opowiadają legendy, naśladują ruchy motyli i ptaków.

• XVI - XX w. - Muzyka latynoska łączy tradycje hiszpańskie, portugalskie, murzyńskie i indiańskie: nastrojowe pieśni podobne do portugalskich fado (fatum, los; certao z okolic Pernambuco), hiszpańskie canciones i folias oraz żywiołowa muzyka nawiązująca do Afryki (późniejsza rumba, mambo i salsa na Kubie, a w Brazylii samba).

• 1511 - 1515 r. - Koma-no Tomokazu pisze dzieło Taigensho o japońskiej muzyce i tańcu.

• 1529 r. - Francuz Antonius de Arena pisze Zasady tańca, dzieło zawierające zapisane w notacji literowej układy choreograficzne 58 basses-danses, czyli powolnych, posuwistych tańców, które cieszą się dużą popularnością na dworze królewskim. Do 1770 r. dzieło będzie wydawane aż 32 razy stając się najważniejszym podręcznikiem tańca dworskiego we Francji i Europie. Niestety literowe symbole choreograficzne dotyczą jedynie kroków pomijając gesty, ruch ciała i głowy.

• 1545 - 1623 r. - Wielki turecki kompozytor i wykonawca Hatib Zakiri Hasan Efendi.

• 1570 r. Związany z Soborem Trydenckim mszał Piusa V reformuje muzykę Kościoła katolickiego określając rodzaje utworów muzycznych zalecanych lub dopuszczalnych podczas określonych rytuałów religijnych. Wymienia między innymi cztery sekwencje uznane za właściwe: na Wielkanoc Victimi Paschali Laudes (Paschalną Ofiarę Chwalmy) przypisywane Wiponowi z Burgundii (połowa XI w.), na Święto Zesłania Ducha Świętego Veni Sancte Spiritus (Przybądź Duchu Święty) Wipona z Burgundii lub Innocentego III, na Boże Ciało Lauda Sion Salvatorem (Chwal Syjonie Zbawiciela) Tomasza z Akwinu, a na msze żałobne Dies Irae (Dzień Gniewu), utwór błędnie przypisany Tomaszowi z Celano (XIII w.), uczniowi Franciszka z Asyżu.

W 1727 r. do tego zestawu dojdzie pochodzący z XIII w. utwór Stabat Mater (Stała Matka) śpiewany podczas Święta Siedmiu Boleści Najświętszej Maryi Panny (15 IX).

• 1571 - 1621 r. - Niemiec Michael Praetorius, autor dzieła o muzyce i instrumentach swojej epoki.

• Od ok. 1576 r. - Nową estetykę tworzy Camerata florentina, Camerata florencka, którą zakłada znany humanista, literat i muzyk Giovanni de’ Bardi (1534-1612). Celem Cameraty jest odtworzenie zapomnianej estetyki muzycznej Greków i Rzymian, co jest dużo trudniejsze niż odtworzenie antycznej estetyki plastycznej, ponieważ nie ma zapisów dawnych utworów. Grupa zbiera się zatem, aby rekonstruować zasady antycznej muzyki na podstawie opisów zachowanych w tekstach Platona, Arystotelesa czy innych autorów.

W zebraniach Cameraty florenckiej uczestniczą: kompozytor i śpiewak Giulio Caccini (po 1545 - 1618; zbiór arii i madrygałów Nuove musiche, 1602), badacz antycznej kultury Girolamo Mei (1519-1594), poeta i librecista Ottavio Rinuccini (1563-1621), poeta Gabriello Chiabrera (1552-1638), kompozytor Emilio de Cavalieri (ok. 1550-1602), muzyk-amator Jacopo Corsi (1561-1604), kompozytor, organista i nauczyciel muzyki Cristofano Malvezzi (1547-1599), kompozytor Marco da Gagliano (1582-1643), teoretyk muzyki i kompozytor Vincenzo Galilei (po 1520-1591, ojciec Galileusza), twórca pierwszych oper Jacopo Peri (1561-1633; Dafne, 1597; Euridice, 1600).

• 1579 r. - M. Ingegneri wydaje w Italii książkę Arie di canzoni francese. Używa terminu aria (śpiew na wolnym powietrzu od łacińskiego aeria - powietrze) na określenie solowych popisów śpiewaczych wyodrębnionych z większego utworu operowego.

• 1580 - 1630 r. - W Italii muzyka wchodzi w okres barokowy liczony symbolicznie od opery Dafne lub Euridce J. Periego. Barok akcentuje emocje (teoria afektów) oraz nagłe zwroty linii melodycznej i wysokości dźwięku w przeciwieństwie do zrównoważenia muzyki renesansowej.

W śpiewie renesansowa polifonia ustępuje monodii (jednogłosowość), czego przykładem są dzieła takich kompozytorów jak Agostino Agazzari (1578-1640) i Carlo Gesualdo (ok. 1561-1613). Gesualdo zapisuje się w historii muzyki między innymi jako autor niezwykle ponurych utworów związanych z Wielkim Postem. Być może jest to w jakiś sposób związane z mordem, jakiego dopuścił się na swojej żonie, kiedy przyłapał ją z kochankiem w 1590 r.

W utworach pojawiają się krótkie humorystyczne wstawki zwane scherzo (po włosku żart). Ważne są przede wszystkim wrażenia zgodnie z założeniami stylu galant. Typowo barokowymi formami są rondo, fuga często z ostinato, oratorium oraz suita i opera.

Oratorium, czyli grana, śpiewana i recytowana opowieść o Jezusie, zyskuje coraz większą liczbę autorów i zwolenników. Na przykład świetny, często porównywany z Monteverdim, niemiecki kompozytor Heinrich Schütz (Henricus Sagittarius, 1585-1672) pisze pierwsze niemieckojęzyczne oratorium.

Suita (francuskie suite - następstwo, w Italii zwana partitą) składa się z czterech części, które w klasycznym okresie (pierwsza połowa XVIII w.) będą zwane allemande (powolna część stylizowana na taniec niemiecki), courante (szybki taniec z XVI w.), sarabanda (w XVI w. wolny miłosny taniec perski lub hiszpański) oraz gigue (szybki angielski taniec z XVI w.).

Opera to wzorowany na tradycjach greckich utwór sceniczny z wiodącą rolą śpiewu aktorów i muzyki, lecz wzorem teatru opowiadający określoną historię zapisaną w postaci libretta (po włosku libretto - książeczka), czyli tekstu do opery. Tło opery tworzy muzyka instrumentalna, w tym basso continuo (stały niski dźwięk). Z czasem wyodrębnia się uwertura (utwór instrumentalny rozpoczynający operę) i aria (śpiew solo), wkrótce najpopularniejsze elementy opery. Kształtuje się typowa dla wczesnej opery forma melodramatyczna.

Pierwszym wielkim twórcą oper jest Claudio Monteverdi w Italii (1567-1643, Orfeusz z 1607). We Francji opery komponują pochodzący z Italii Jean Baptiste Lully (1632-1687) i świetny francuski klawesynista Jean-Philippe Rameau (1683-1764). Do historii przechodzą ostatnie przedśmiertne słowa Rameau świadczące o jego wyczuleniu muzycznym: „Co u diabła chcesz mi tu śpiewać księże? Fałszujesz!”.

W Rzymie i Wenecji działa Francesco Gasparini (1661-1727), uczeń Corellego i Pasquiniego, nauczyciel Scarlattiego, jeden z najlepszych i najpłodniejszych twórców oper (ponad 60 utworów) i autor cenionego traktatu o klawesynie (1708). W Hiszpanii powstaje zarzuela (nazwa od pałacu La Zarzuela koło Madrytu): opera z mówionymi dialogami (pierwszy znany kompozytor J. Hidalgo, zmarły w roku 1631).

Pojawiają się pierwsze primadonny, czyli wielkie śpiewaczki-gwiazdy operowe, mimo potępienia ze strony Kościoła, który nie chce dopuścić kobiet do życia publicznego i dlatego w muzyce preferuje kastratów.

• Dafne Periego - autorem libretta jest florencki poeta Ottavio Rinuccini (1562-1621), opera powstała we współpracy z Caccinim opowiada o nimfie Dafne, która wolała zamienić się w drzewo wawrzynowe (laur), niż przyjąć zaloty zakochanego Apolla.

• Euridice Periego - według libretta O. Rinucciniego przedstawia losy Eurydyki, która według greckiego mitu i Metamorfoz Owidiusza była żoną trackiego śpiewaka Orfeusza. Umarła od ukąszenia węża, a Orfeusz próbował ją wyprowadzić z Hadesu, lecz wbrew zakazom bogów obejrzał się w trakcie wędrówki, więc Eurydyka pozostała w krainie zmarłych.

• Orfeusz Monteverdiego - z librettem Alessandra Striggio Młodszego opisuje tragedię Orfeusza próbującego odzyskać zmarłą ukochaną.

• 1581 r. - Vincenzo Galilei pisze traktat Dialogo della musica antica e della moderna, w którym przedstawia rozważania na temat muzyki starożytnej Grecji. Publikuje tam odnalezione przez Girolamo Mei utwory napisane w II w. n.e. przez kitarzystę Mesomedesa z Krety działającego na dworze cesarza Hadriana. Europejczycy poznają w ten sposób Hymn do Słońca, Hymn do Nemezis oraz Inwokację do Kaliope. Jest to pierwsza nowożytna publikacja antycznego utworu muzycznego.

Traktat Vincenza Galilei jest przełomowy dla muzyki europejskiej, ponieważ autor dowodzi, że antyczna muzyka odrzucała polifonię. W ten sposób kształtuje się monodia akompaniowana, gdzie śpiewakowi towarzyszy instrument strunowy (zwykle lutnia lub klawesyn) tylko w określonych momentach dodając akord jako podkreślenie lub tło. Członkowie Cameraty sądzą bowiem, że utwór muzyczny powinien być klarowny, wyważony pod względem konstrukcji i odwołujący się przede wszystkim do logiki. Dlatego kompozytorzy z Cameraty florenckiej akcentują słowo i przekaz określonej treści. Tak powstaje recytatyw - tekst śpiewany z podkreśleniem podziału na sylaby oraz śpiewana opowieść znana jako dramma per musica.

• 1588 r. - Kanonik katedry w Langres Thoinot Arbeau pisze traktat taneczny Orchésographie, gdzie są opisane i przeanalizowane wszystkie popularne w tym czasie tańce dworskie: pavana, gaillarda, canarie, branle, courante, allemande, volta i moreska. Ogromną zaletą dzieła jest precyzyjny słowny opis każdego tanecznego kroku przypisany do konkretnej nuty, przy czym pięciolinia z nutami jest ustawiona pionowo.

Podobny sposób zapisu choreografii za pomocą opisu słownego zastosuje Anglik John Playford w traktacie tanecznym The English Dancing Master wydrukowanym w 1651 r. Co ciekawe, słowny opis kolejnych figur tańca będzie stosowany bardzo długo, czego przykładem jest traktat Antonine’a Meuniera La danse classique z roku 1931. Obok każdej nuty Meunier zapisuje skrót nazwy konkretnej figury tanecznej.

• XVI/XVII w. - Wirginaliści angielscy piszą liczne utwory na instrumenty klawiszowe: W. Byrd (zmarły w roku 1623), J. Bull (zmarły w roku 1628), G. Farnaby (zmarły w roku 1640), O. Gibbons (zmarły w roku 1625). Powstaje pierwszy zbiór kompozycji na instrumenty klawiszowe Fitzwilliam Virginal Book (ok. 1591 r.).

• XVI/XVII w. - Zaczyna się rozwój barokowej polifonii organowej. W Italii zasłużoną sławą mistrza kompozycji na organy cieszy się Girolamo Frescobaldi (1583-1643), który rozwija między innymi swobodną formę zwaną capriccio (po włosku kaprys, zachcianka), która zbliża się do fantazji, w której kompozytor dowolnie zestawia różne melodie. Wyróżniają się też Holender Jan Pieters Sweelinck (1562-1621) oraz Niemcy jak na przykład Samuel Scheidt (1587-1654) z Halle i Johann Jacob Froberger (1616-1667).

• Od XVI/XVII w. - Kolejne reformy w ruskiej muzyce cerkiewnej: I. Szajdurow ulepsza kriuki, dodając czerwone znaki interwałów. Powstaje koncert (pierwszym kompozytorem jest W. Titow). Nikon przy pomocy chóru kijowskiego (zwanego polskim) i kompozycji M. Milczewskiego z Krakowa zmienia prawosławny chorał. Zaprasza do Moskwy sławnego polskiego dyrygenta M. Dyleckiego, który zakłada pierwszą na Rusi szkołę muzyki łacińskiej.

• XVII w. - W Italii powstaje sonata, utwór instrumentalny składający z części: adagio (largo, czyli wolno lub grave-smutno), allegro (wesoło, szybko), adagio (lub andante - powoli, lecz szybciej, niż largo) i allegro (lub grave). Wśród największych twórców sonat skrzypcowych są Arcangelo Corelli (1653-1713), Antonio Vivaldi (1680-1743), Giuseppe Tartini (1692-1770) i Domenico Scarlatti (1685-1757). Wyróżnia się solowy wirtuz skrzypiec Carlo Farina (ok. 1600 - ok. 1640) z Italii. W Portugalii działają muzycy Szkoły z Evora (na przykład M. Mendes, zmarły w roku 1609; D. Lobo, zmarły w roku 1643; F. de Magalhaes i J. L. Rebello, 1610-1661) oraz wybitny uczeń Scarlattiego J. de Seixas (1709-1742). J. S. Bach pisze sonaty na skrzypce lub organy, a Haydn, Beethoven (słynna Sonata księżycowa, 1801) i Mozart sonaty na orkiestrę, czyli zespół muzyków zwany collegium musica, convivum, academia lub consortium.

W Italii Domenico Scarlatti i Bernardo Pasquini (1637-1710), a w Niemczech J. J. Froberger rozwijają toccatę, którą czynią formą popisową lub szkolną, czyli etiudą. Duńsko-niemiecki kompozytor Dietrich Buxtehude (ok. 1637 - 1707) i J. S. Bach tworzą sformalizowane konstrukcje toccaty w oparciu o pięcioczęściową koncepcję Claudia Merulo.

A. Grandi (Italia, ok. 1575-1630) przekształca madrygał w barokową kantatę, utwór wokalno-instrumentalny (D. Scarlatti, J. S. Bach, L. van Beethoven).

Jako samodzielne utwory muzyczne powstają msze wykonywane w kościele (Bach, Beethoven, Mozart) oraz oratoria - zwykle religijne, niesceniczne (jedynie opowiadane) dramaty muzyczno-słowne (Bach, Haendel, Haydn).

Pojawia się fuga - gatunek muzyczny o powtarzającym się elemencie wiążącym utwór w jedną całość (zwłaszcza Bach). Charakterystyczną praktyką kompozytorów baroku jest parodia, rozumiana jako odpowiednio przekształcony muzyczny cytat z innego utworu (między innymi Bach, Haydn, Mozart).

Do historii muzyki przechodzi Gregorio Allegrtri (1582-1652), który opracowuje muzycznie psalm Miserere mei, Deus (Zmiłuj się nade mną, Panie). Od połowy XVII w. ten utwór jest wykonywany w okresie Wielkiego Postu wyłącznie na Watykanie, a zapis nutowy pozostaje tajemnicą. Jednak nie na długo, bo 14-letni Wolfgang A. Mozart po dwukrotnym wysłuchaniu dzieła będzie umiał je zapisać i złamie tajemnicę, czym wprawi w zdumienie zarówno hierarchów kościelnych, jak i muzyków.

• XVII w. - W Japonii stateczny, sztywny taniec teatru no przekształca się w swobodniejszy i znacznie szybszy taniec kabuki; ruchy stają się bardziej naturalne i płynne. Sławny, niewidomy muzyk japoński Yamazumi, tworzy nowy styl gry na koto. Intensywnie rozwija się krótka pieśń, która przybiera nieco odmienne formy zależnie od regionu Japonii. Rozpowszechniają się festiwale i konkursy muzyczne (na przykład na święto kwitnącej wiśni), które przetrwają aż do XX w.

• XVII w. - Sławny tadżycki śpiewak, derwisz Ali Czangi.

• XVII - XVIII w. - Złoty okres muzyki tureckiej. Kompozytorzy Hafiz Post (zmarły w roku 1694), Buhurizade Mustafa Itri (1640-1712), Ejjubi Bekir Aga (1680-1739), Tanburi Isak (1725-1814), Tanburi Mustafa Cawus (1764-1854), Hamamizade Ismail Dede (1778-1846), Sakir Aga (1779-1841). Powodzeniem cieszą się też wielcy tureccy lutniści jak Dżabit ibn Akszani (XVII w.) czy Jusuf Masudi (zmarły w roku 1689).

• XVII - XVIII w. - W okresie baroku kształtują się wzorowane na skalach kościelnych siedmiostopniowe skale z różnie rozmieszczonymi półtonami. W podobnych do kościelnej skali hypolidyjskiej skalach majorowych lub durowych (po łacinie maior - większy, durus - twardy) półtony znajdują się między dźwiękami trzecim i czwartym oraz po siódmym: C-D-E-półton-F-G-A-H-półton. W skalach minorowych lub molowych (po łacinie minor - mniejszy, molus - miękki) półtony są umieszczone między dźwiękami drugim i trzecim oraz piątym i szóstym: C-D-półton-E-F-G-półton-A-H. Według teoretyków muzyki skale majorowe są radosne i pełne energii, a minorowe raczej smutne i pasywne. Niektórzy wskazują też, że twarde skale durowe odpowiadają rzekomo proporcjom ciała i charakterowi mężczyzny, a miękkie skale molowe mają charakter kobiecy.

Te dwie zasadnicze skale są modyfikowane i przekształcają się w skale chromatyczne (od greckiego chromatikon - ozdobny), w których zamiast całotonowych odległości między dźwiękami występują półtony wyższe lub niższe od dźwięków wyjściowych. Przy podwyższeniu powstaje skala: C-cis D-dis E półton skali F-fis G-gis A-ais H(B) półton skali. Przy obniżeniu powstaje skala: C-des D-es E półton skali F-ges G-as A-bes H(B) półton skali.

• XVII - XVIII w. - Rozkwit barokowej muzyki religijnej w Ameryce Łacińskiej z ośrodkami między innymi w Meksyku i Limie. Przykładem są zbiory utworów odkryte w rejonie rzeki Ichoa (Boliwia) w 2006 r.

• XVII - XIX w. - Złoty okres birmańskiego teatru baletowego z rozbudowanym językiem tanecznym. Jeśli spektakl opiera się na dżatakach mówiących o wcieleniach i życiu Buddy, nosi nazwę zat pwe. Przedstawienia humorystyczne to anjein pwe. Najsławniejszymi birmańskimi twórcami dramatów baletowych w XIX w. są U Kjin U oraz U Po Nja.

• Ok. 1620 r. - W Wenecji powstaje Accademia Musicale łącząca muzykę żydowską i europejską.

• 1643 r. - M. Scacchi wydaje w Wenecji Cribrum musicum..., wywołując typową dla tej epoki dyskusję (głównie z P. Siefertem z Gdańska) o wyższości muzyki z Italii nad twórczością niemiecką.

• Połowa XVII - połowa XVIII w. - Rozkwit europejskiego lutnictwa, czyli sztuki budowania skrzypiec. Na przykład w Italii działa Nicolo Amato (syn Girolamo Amato). Jego uczeń Antonio Stradivari (Stradivarius, ok. 1644-1737) okazuje się największym lutnikiem swego rodu, a jego skrzypce będą osiągały ogromne ceny. Sławę zdobywa też inny uczeń Nicolo Amato – Andrea Guarneri z Cremony (zmarły w roku 1698). Andrea zakłada znaną dynastię lutników Guarneri działających głównie w Mantui i Wenecji. Największym twórcą z tego rodu będzie Giuseppe Guarneri (1698-1744). Kolejnym słynnym i cenionym lutnikiem tej epoki jest Francesco Ruggieri (zmarły po roku 1720), który działa w kilku miastach Italii, a głównie w Cremonie. Wśród największych plasuje się też Carlo Bergonzi działający w Cremonie w pierwszej połowie XVIII w.

Skrzypce okazują się instrumentem, który jest co prawda bardzo trudny technicznie, lecz stwarza ogromne możliwości wykonawcze. Na przykład można na nich grać nie tylko za pomocą pociągnięć włosiem smyczka, czyli col arco (po włosku łukiem), lecz także uderzając struny drzewcem, co nosi nazwę col legno (po włosku drewnem). Technika staccato (po włosku odrywając) oznacza krótkie, urywane ruchy smyczka, co daje oddzielne, gwałtowne dźwięki. Natomiast Niemiec Reinhard Keiser (1674-1739) w operze Adonis (1687 r.) stosuje pizzicato (po włosku szarpiąc), co oznacza wytwarzanie dźwięku przez szarpanie strun palcami. Tej techniki użyje potem między innymi G. F. Haendel (w roku 1709 w operze Agrypina).

• Druga połowa XVII w. - Z japońskiego teatru kabuki wyodrębnia się balet szosagoto, czyli teatr tańca.

• Ok. 1650 r. - XVIII w. - Złoty okres klawesynu (cembalo, clavicembalo, harpsichord) na dworach Europy. Jest to duży, samodzielnie stojący następca spinetu i wirginału, w którym struny są szarpane haczykami poprzez naciśnięcie klawiszy. Najwybitniejsi konstruktorzy klawesynów w tej epoce to niemiecka rodzina Kirchmann (po roku 1730 działająca w Anglii) i flamandzka rodzina Ruckers (1580-1670). Najlepszą muzykę na klawesyn tworzy kilku francuskich kompozytorów: J. de Chambonnieres (ok. 1601-1672); Francois Couperin zwany Le Grand (1668-1733); słynny Jean-Philippe Rameau (zbiory utworów klawesynowych z 1706 i 1726 r.) i Louis-Claude Daquin (1694-1772). Klawesyniści we Francji i Italii rozwijają homofoniczny (jednogłosowy) styl galant popularny na dworach, często reprezentowany przez komponowane w tym okresie ronda, sonaty i suity.

• 1650 - 1750 r. - M. Cazzati zakłada szkołę bolońską przy kościele San Petronio. W tym kręgu kształtuje się koncert (orkiestra i wiodący instrument solowy) oraz concerto grosso (z kilkoma instrumentami wiodącymi zwanymi concertino lub principale) typowe dla baroku.

• Druga połowa XVII - XVIII w. - W brytyjskich koloniach w Ameryce rozwijają się pieśni pracy, czyli work songs. Pierwotnie są to rytmiczne okrzyki koordynujące pracę na polu (plantacji) i ułatwiające zniesienie długotrwałego, monotonnego wysiłku. Z czasem pojawia się prosta melodia oraz śpiewak prowadzący, po którym inni chóralnie powtarzają. Rozwinięte work songs śpiewane w XIX wieku staną się jednym ze źródeł jazzu i bluesa. Same zaś zanikną wraz z postępującą mechanizacją pracy.

• Druga połowa XVII - XVIII w. - Jako reakcja na suchy racjonalizm Cameraty florenckiej powstaje styl bel canto, czyli śpiew akcentujący piękne brzmienie a nie treść (L. Rossi, 1598-1653, w Rzymie i F. Cavalli, 1602-1676, w Wenecji). Ten kierunek rozwijają przede wszystkim kompozytorzy ze szkoły neapolitańskiej F. Provenzale (zmarły w 1704 r.), A. Scarlatti (1660-1725), G. B. Pergolesi (1710-1736), G. Paisiello (1740-1816), D. Cimarosa (1749-1801), a później twórcy operowi jak V. Bellini (1801-1835). W bel canto szczególnie cenione są sopran (najwyższy głos damski lub kastratów), tenor (najwyższy męski) i bas (najniższy głos męski). Największe soprany tej epoki to Faustina Bordoni (zmarła w 1781 r.) i Francesca Cuzzoni (zmarła w 1770 r.) z Italii.

W Hiszpanii tradycyjna zarzuela ustępuje ekspandującej operze włoskiej (na przykład J. de Nebra, zmarły w 1768 r.). Zarzuela odrodzi się dopiero w XIX w. (F. Barbieri, P. Arrieta).

Filozofia krytyczna tworzy teorię smaku - estetykę emocjonalną (I. Kant, D. Hume), a na bazie teorii afektów rozwija się muzyczna teoria naśladownictwa mowy, głosów natury i emocji (Francuzi C. Batteux, J. B. Dubos, J. J. Rousseau). Niezależnie od opery rozwija się dworski taniec rokokowy - lekki, pełen wdzięku i miły dla oka.

• 1653 r. - Niezwykle uzdolniony syn piekarza z Florencji, muzyk, kompozytor, tancerz i aktor Jean-Baptiste Lully zakłada w Paryżu zespół Les petits violons. Na życzenie króla Francji genialny imigrant z Italii zostaje nadwornym kompozytorem. W 1672 r. zaś otrzymuje od króla wyłączne prawo wystawiania dzieł scenicznych z muzyką. Tym samym ostatecznie pokonuje swego rywala poetę Pierra Perrina, który miał dotąd monopol na muzyczne spektakle w Paryżu. Lully jest jednak znany nie tylko jako muzyczny geniusz, lecz także bohater dworskich intryg, który bezwzględnie niszczy swoich konkurentów, a nawet kradnie artystyczne pomysły i utwory.

Lully pisze opery (na przykład Tezeusz, 1675; Izyda, 1677; Armida, 1686), komedie (na przykład Lek na miłość, 1665), balety (między innymi Pory roku, 1661; Narodziny Wenus, 1665; Muzy, 1666) i utwory religijne (Miserere, 1664; Te Deum, 1677). Lully całe swoje życie koncentruje wokół muzyki i nawet umiera z jej powodu. Dyrygując bowiem orkiestrą uderza się batutą w duży palec u nogi, a infekcja rany kończy się śmiercią muzyka kilka tygodni później. Batuta w tym czasie to ciężka długa laska, którą dyrygent macha lub uderza o ziemię dyktując rytm.

• 1655 - 1738 r. - Słynna francuska primabalerina (po włosku pierwsza tancerka) La Fontaine znana też jako Mademoiselle De Lafontaine. Jest pierwszą w Europie zawodową tancerką.

• 1672 r. - Jean-Baptiste Lully zakłada w Paryżu Académie Royale de Musique et de Danse.

W 1673 r. Lully oraz kompozytor, choreograf i tancerz Pierre Beauchamp (1631-1705) wystawiają balet Chory z urojenia według Moliera.

Na polecenie króla Ludwika XIV Beauchamp opracowuje graficzny system zapisu tańca, który przejdzie potem do historii jako notacja Beauchampa-Feuilleta. Tworzy symbole dla wszystkich znanych mu pas, czyli tanecznych kroków. Beauchamp określa cechy tanecznego stylu noble kładącego nacisk na techniczną doskonałość i elegancję cenioną w sferach arystokratycznych a zwłaszcza na królewskim dworze.

W tym okresie pięć pozycji nóg - simple, double, branle, reprise i révérance - zostaje uznanych za podstawę tańca klasycznego.

Wśród uczniów Lully’ego wyróżnia się Francuz Marin Marais (1656-1728), świetny kompozytor i jeden z największych w dziejach wirtuzów wioli da gamba współpracujący z Lullym przy wystawianiu niektórych oper.

Innym wysoko cenionym mistrzem wioli da gamba jest żyjący w drugiej połowie XVII w. Jean de Sainte-Colombe. Znany francuski teoretyk wioli da gamba i kompozytor Jean Rousseau (1644-1699) w swoim dziele Traité de la viole (1687) pisze, że Sainte-Colombe ulepszył wiolę dodając siódmą strunę.

• Koniec XVII w. - Francuska rodzina Hotteterre popularyzuje flet poprzeczny, z otworem zadęciowym na górnej powierzchni instrumentu. Klarnet z pojedynczym stroikiem o głosie niższym niż flet i otworze zadęciowym na jednym końcu staje się popularnym instrumentem orkiestrowym i solowym. Podobną rolę spełnia zbliżony do klarnetu obój - udoskonalony przez rodzinę Hotteterre prosty instrument dęty o podwójnym stroiku. Pojawia się też fagot o podwójnym stroiku z dwoma równoległymi rurami połączonymi u dołu (jego konstrukcję ustalą w XIX Niemcy J. Adam i W. Heckel).

• Koniec XVII w. - W muzyce europejskiej upowszechniają się transkrypcje. Transkrypcja (dosłownie przepisanie) oznacza opracowanie utworu muzycznego na inny instrument z odpowiednimi zmianami podyktowanymi specyfiką danego instrumentu oraz inwencją autora. Transkrypcja swobodna, czyli fantazja znacznie odbiega od utworu wyjściowego, stając się właściwie nowym utworem. Z transkrypcją wiąże się transpozycja, czyli przeniesienie utworu na instrument grający w innej tonacji lub zaśpiewanie utworu w innej tonacji. Mistrzem transkrypcji okazuje się na przykład Johann Sebastian Bach, tworzący doskonałe transkrypcje koncertów Vivaldiego.

• 1683 - 1753 r. - Sławny niemiecki konstruktor organów Gottfried Silbermann. W ciągu XVIII-XX w. powstają ogromne kościelne organy złożone z tysięcy piszczałek, gdzie organista posługuje się nawet kilkoma manuałami oraz pedałami. Sztukę budowania organów rozwiną potem Włosi M. E. Bossi i G. Tebaldini (słynna rozprawa Metodo teorico-pratico per lo studia dell’organo moderno, 1897).

• 1685 - 1750 r. - Johann Sebastian Bach, największy niemiecki i europejski kompozytor polifoniczny epoki baroku (jego śmierć jest uznawana za symboliczny koniec baroku w muzyce).

Rodzina Bachów w XVI wieku przywędrowała z Węgier, a jej członkowie mieszkali potem w Turyngii i Saksonii. Większość z nich wykazywała duże lub bardzo duże zdolności muzyczne. Muzykowali piekarz Veit (zmarł w roku 1619) i jego synowie Johann i Lips, synowie Johanna - Heinrich (1615-1662, pierwszy w rodzinie kompozytor), Johann (1604-1673) i Christoph (1613-1661). W następnym pokoleniu wszyscy (sześć osób) zajmują się muzyką a Johann Ambrosius z Eisenach (1645-1695) ma trzech synów, w tym Johanna Sebastiana. Wykształcenie muzyczne Johann Sebastian zdobywa pod kierunkiem swego najstarszego brata Johanna Christopha, organisty w Ohrdruf. Johann Sebastian jest potem kantorem, organistą i kapelmistrzem w Lüneburgu, Weimarze i Arnstadt. Potem pieszo idzie do Lubeki, żeby posłuchać słynnego organisty D. Buxtehudego. Po zbyt długim pobycie w Lubece popada w konflikt z dotychczasowymi pracodawcami i nie może wrócić do Lüneburga, więc zostaje organistą w Mühlhausen, a potem w Weimarze. Po sześciu latach w roku 1722 wyjeżdża do Lipska, aby zostać kantorem i organistą w Thomas-Schule (Szkoła św. Tomasza), gdzie pozostaje do śmierci. Pisze wielką liczbę utworów tworzonych dla celów zarobkowych (musi utrzymać bardzo liczną rodzinę). Komponuje na organy (na przykład słynna Toccata d-moll, 1707), klawesyn, skrzypce (na przykład Ciaccona) i orkiestrę (Koncerty brandenburskie, 1721; Fuga d-moll, 1707; liczne kantaty), a także dzieła wokalne (pasje). Za życia nie jest jednak uważany za szczególnie wartościowego kompozytora, ustępując takim niemieckim twórcom jak Johann Adolph Hasse (1699-1783) lub Georg Philip Telemann (1681-1767), przyjaciel Bacha. Po śmierci twórczość Johanna Sebastiana Bacha traci popularność, lecz mimo to stanie się inspiracją dla młodego Mozarta. Jego wielkość ponownie odkryje J. L. F. Mendelssohn-Bartholdy, kiedy w roku 1829 wykona w Berlinie Pasję według św. Mateusza napisaną przez Bacha w roku 1729.

Znanymi muzykami będą również synowie Johanna Sebastiana Bacha: działający w Dreźnie, Halle i Berlinie kompozytor muzyki fortepianowej i organowej Wilhelm Friedemann (1710-1784) oraz aktywny głównie w Hamburgu Carl Philipp Emanuel (1714-1788) i Johann Christian (1735-1782), który zamieszka w Londynie. Szczególnie ceniony będzie Carl (Karl) Philipp Emanuel Bach, którego twórczość należy już do klasycyzmu (na przykład cenione sonaty klawiszowe). C. P. E. Bach jest też autorem słynnej Rozprawy o prawdziwej sztuce gry na instrumentach klawiszowych, którą będą potem studiowali między innymi Haydn, Mozart i Beethoven.

• 1698 - 1711 r. - Bartolomeo Cristofori (1655-1731) z Italii buduje nowy instrument, który nazywa clavicembalo col piano e forte później znany jako fortepian (po włosku forte i piano - głośno i cicho). Młoteczki uruchamiane klawiszami uderzają podwójne struny rozpięte na poziomej ramie. W przeciwieństwie do klawesynu po każdym uderzeniu młoteczkiem dźwięk jest tłumiony, ponieważ zwolnienie klawisza uruchamia blokadę drgań strun. Poza tym udoskonalony mechanizm pozwala bardzo szybko uderzać tym samym młoteczkiem powtarzając wielokrotnie jeden dźwięk.

Cristofori buduje też pianino - instrument bardzo bliski fortepianowi, lecz ze strunami rozpiętymi na pionowej żeliwnej ramie, dzięki czemu całość zajmuje mało miejsca, chociaż dźwięk jest nieco słabszy od fortepianu.

Początkowo fortepian nie wzbudza większego zainteresowania i Cristofori nie uruchamia masowej produkcji. Po kilku latach sytuację zmieni Scipione Maffei, którego entuzjastyczny artykuł opisujący fortepian obiegnie całą Europę. Niemiecki konstruktor Johann Silbermann ulepszy fortepian dodając mechanizm, który w razie potrzeby może wyłączyć tłumienie drgań struny: wtedy struny swobodnie wibrują i dźwięk może wybrzmieć do końca. Mimo to Johann Sebastian Bach jest początkowo sceptyczny i dopiero w 1747 r. przychylnie oceni instrument wykonany przez Silbermanna.

Wkrótce powstają wytwórnie fortepianów, w tym najbardziej znane to obok Silbermanna: Schildemayer (Niemcy, 1735), Francisco Perez Mirabel (Hiszpania, 1745), Stein (Niemcy, 1748), Thomas Gullifold (Londyn, 1750). Sławę zdobywa brytyjska wytwórnia fortepianów Shudi and Broadwood (pierwotnie Shudi), która buduje szczególnie duże i głośne (nawet trójstrunowe) fortepiany dla głuchnącego Beethovena. W latach 1780. John Broadwood (1732-1812) dodaje do fortepianu pedały zwiększające lub zmniejszające głośność tworzonego dźwięku.

Dzięki dużej skali dźwięku, sile brzmienia i możliwości regulowania długości dźwięku fortepian wypiera klawesyn i zbyt cichy klawikord.

• 1700 r. - Francuz Raoul-Auger Feuillet (przed 1660-1710) pisze książkę Chorégraphie ou l’Art de decrire la danse, wprowadzając termin choreografia (z greckiego choreia grapho - taniec piszę). Oznacza on sztukę zapisywania tańca oraz łączenia tańca z muzyką, słowem i wyglądem sceny w balecie lub w jakimkolwiek spektaklu scenicznym. Książka Feuilleta przedstawia system zapisywania kolejnych pozycji i ruchów podczas tańca znany odtąd jako notacja Beauchampa-Feuilleta. Ruch tancerza przedstawia linia podzielona na takty zgodnie z zapisem muzyki. W odpowiednich miejscach tej linii zostają umieszczone graficzne znaki określające kolejne kroki. W zapisie brakuje niestety pozycji ciała i głowy oraz port de bras, czyli ułożenia ramion i rąk. Większości tancerzy tej epoki wydaje się oczywiste, jak przy danym kroku należy poruszać rękami, głową czy korpusem, więc Feuillet w swojej notacji pomija te elementy jako nieistotne.

• Od XVII/XVIII w. - Europejczycy eksperymentują z instrumentami. Niemiec Johann Christoph Denner (1655-1707) buduje orkiestrowy klarnet (ok. 1700) z otworami zamykanymi klapami. Natomiast Francuz Francois Tourte (ok. 1747-1835) tworzy smyczek ze specjalnego drewna z Brazylii i włosia - ten typ konstrukcji w XIX w. rozpowszechni się na całym świecie i znajdzie zastosowanie między innymi w skrzypcach i wiolonczeli. Od niepamiętnych czasów nić lub włosie smyczka jest nacierane kalafonią, żeby zwiększyć tarcie o strunę.

Do najoryginalniejszych instrumentów tej epoki należy harmonika szklana składająca się z wirujących kryształowych cylindrów, które dotykane wilgotnym palcem wydają delikatne dźwięki. Powstaje katarynka, gdzie obracany korbką walec kolejno otwiera i zamyka dopływ powietrza do określonych piszczałek.

• Od XVIII w. - W Europie i Ameryce Północnej kształtuje się swoisty rodzaj muzyki żeglarzy z pieśniami znanymi jako szanty (francuskie chant - pieśń), które zyskają ogromną popularność w XX w.

• XVIII w. - Birma zapoznaje się z muzyką Tajów, co oznacza również wzrost wpływów chińskich.

• XVIII w. - W muzyce Persji, Tadżykistanu i Uzbekistanu kształtuje się monodyczna forma szaszmakom. Nazwa oznacza po tadżycku sześć makam, ponieważ utwór składa się sześciu części: buzruk (buzurg), rost, irok, nawo, dugokh, segokh i znów irok. Każdy szaszmakom zawiera część instrumentalną - muszkiłot oraz wokalną - nasr (często wykorzystuje się teksty wielkich poetów).

Najsławniejszym śpiewakiem szaszmakom będzie Samarkandi w XIX w. Natomiast w XX w. zasłyną mistrzowie tradycyjnego śpiewu zwani bastakor: T. Taszmuchamiedow, T. Dżaliłow i A. Abdurasułow.

• XVIII w. - Zostaje przeprowadzona kolejna reforma notacji w muzyce ruskiej. W końcu jednak kriuki zostają zarzucone, a ich miejsce zajmują nuty zapożyczone z zachodniej Europy.

• XVIII - XX w. - W Indiach dominuje 7-stopniowa skala diatoniczna. Rzadziej jest stosowana skala 22-stopniowa oraz przejęta z Europy 8-stopniowa. Rosną wpływy muzyki europejskiej.

• Od XVIII w. - W Brazylii upowszechnia się taniec parami lundu przywieziony z Afryki przez niewolników. Pod koniec XVIII w. lundu pojawia się na salonach plantatorów, gdzie tańczy się go przy akompaniamencie altówek i gitar.

W Argentynie zaś powstaje emocjonalne i dynamiczne tango (tango, tangano - miejsce gromadzenia niewolników). Twórcami tego tańca parami są murzyńscy niewolnicy przywożeni do La Platy z Dominikany i Kuby, ale z czasem taniec, który początkowo uznawano za dziki i prymitywny przenika na białe salony. Zaciera się murzyński rodowód tanga, a jego nazwę biali wiążą raczej z łacińskim słowem tango - dotykam lub hiszpańskim tanganillas - kołysząc się. W XIX/XX w. tango staje się jednym z najpopularniejszych tańców parami na świecie obok walca, a niewątpliwie jest najbardziej zmysłowe i erotyczne, co wzbudza protesty w kręgach konserwatystów i klerykałów.

• 1703 r. - Francuz Sébastien de Brossard (1655-1730) pisze doskonałą bibliografię muzyki Dictionnaire de musique.

• 1705 - 1782 r. - Farinelli (Carlo Broschi, 1705-1782) kastrat z Italii, najsławniejszy śpiewak bel canto swego stulecia. Oświeceniowa opinia publiczna uznaje, że kastrowanie śpiewaków dla utrzymania wysokiego głosu to barbarzyństwo, więc kastracja stopniowo staje się praktyką wstydliwie ukrywaną i coraz rzadszą.

• 1712 r. - Georg Friedrich Haendel, niemiecki kompozytor pracujący dla elektora Hanoweru, przenosi się na stałe do Wielkiej Brytanii. Dwa lata później elektor Hanoweru zostaje królem Wielkiej Brytanii jako Jerzy I. Haendel pisze szereg utworów od hymnów i oratoriów po msze i opery. Zdobywa pierwszą pozycję wśród brytyjskich muzyków, dystansując na przykład sławnego w tym czasie Williama Crofta (1678-1727). W jego ogromnym dorobku znalazła się między innymi słynna Muzyka na wodzie zagrana dla króla w 1717 r. na barce płynącej po Tamizie. Wspaniałe oratorium Mesjasz skomponowane w 1741 r., a wykonane po raz pierwszy w Dublinie w 1742 r. jest uznawane za jedno z najlepszych dzieł religijnych w dziejach muzyki. Natomiast suita Muzyka ogni sztucznych z 1749 r. jest pomyślana jako oprawa do pokazu fajerwerków z okazji podpisania pokoju w Akwizgranie (1748). Wydarzenie przechodzi do historii, ponieważ 12 tysięcy ludzi zmierzających na pokaz do parku Spring Gardens w południowym Londynie powoduje trzygodzinny zator (jeden z pierwszych odnotowanych korków komunikacyjnych) w centrum miasta i na Moście Londyńskim.

Haendel tworzy też na klawesyn, jeden z najpopularniejszych instrumentów tej epoki. Przykładem może być jego 5 suita E-major ze słynnym zakończeniem, któremu później nadano żartobliwy tytuł The Harmonious Blacksmith, czyli Harmonijny kowal, ponieważ mocne, dźwięczne uderzenia w klawisze klawesynu przypominają uderzenia młota w kuźni.

• 1720 r. - Celestyn Hockbucker konstruuje strunowy instrument, który w trakcie gry można przestawić na inną tonację, czyli można go przestroić. W 1810 r. jego pomysł udoskonali francuski konstruktor Sébastian Érard (1752-1831), budując rodzaj harfy z mechanizmem łatwego przestrajania. Jest to zapowiedź wynalezionej sto lat później gitary stalowo-pedałowej (pedal steel guitar).

• 1722 r. - Jean-Philippe Rameau pisze Traité del’harmonie, który przynosi mu sławę w Paryżu i całej Francji. W traktacie wprowadza pojęcie toniki (tonique) oznaczające początkowy dźwięk skali. Na przykład zapis g-moll oznacza, że pierwszy dźwięk skali molowej przyjętej w tym utworze to g.

W innym ujęciu tonika to dźwięk początkowy w danej skali, a zarazem podstawowy w trójdźwiękowym akordzie, który pełni rolę swoistej muzycznej osi utworu. Powiązany z toniką jest bowiem piąty dźwięk przyjętej skali zwany dominantą oraz czwarty, czyli subdominanta. Na wszystkich trzech dźwiękach - tonice, dominancie i subdominancie - są budowane triady harmoniczne, to znaczy podstawowe akordy, które nadają charakter całemu utworowi.

• 1722 - 1725 r. - J. Mathesson w Hamburgu prowadzi pierwsze czasopismo muzyczne Critica musica.

• 1725 r. - Anne Danican Philidor (1681-1728, przyrodni brat sławnego Françoisa-André Danicana Philidora) zakłada W Paryżu orkiestrę Concert Spirituels dającą publiczne koncerty. Zespół przetrwa do 1791 r.

• 1725 r. - W Paryżu ukazuje się drukiem książka Pierre’a Rameau Abrégé de la nouvelle méthode dans l’art d’écrire ou de traçer toutes sortes de danses de ville. Autor przedstawia nieco uproszczony zapis choreograficzny Beauchampa-Feuilleta, a jednocześnie dodaje port de bras, czyli opisy następujących po sobie pozycji ramion.

W ciągu następnych kilkudziesięciu lat książka Rameau jest tłumaczona na kilka języków, dzięki czemu notacja Beauchampa-Feuilleta z pewnymi modyfikacjami wprowadzanymi przez kolejnych choreografów i tancerzy upowszechnia się w całej Europie. Z drugiej jednak strony niektórzy są krytyczni wobec idei zapisywania tańca na wzór nut w muzyce. Na przykład wielki choreograf i tancerz Jean-Georges Noverre twierdzi, że zapis tańca jest zbyt skomplikowany, więc należy skupić się na słownym opisie i doskonaleniu techniki tańca, a nie na tworzeniu coraz precyzyjniejszych symboli.

• 1726 r. - W Anglii powstaje Academy of Vocal Music przemianowana potem na Academy of Ancient Music (1730/1731), która początkowo zajmuje się wykonywaniem utworów powstałych najpóźniej w XVII w. Z czasem jednak zespół odejdzie od tej zasady i zajmie się również dziełami nowszymi. Zostanie rozwiązany po kilkudziesięciu latach działalności. Jednakże, w 1973 r. wskrzesi go brytyjski dyrygent, klawesynista i muzykolog Christopher Hogwood (1941-2014). Dzięki niemu nowa Academy of Ancient Music stanie się jednym z najlepszych zespołów zajmujących się muzyką dawną, czyli średniowieczną, renesansową i barokową.

• Ok. 1730 - 1750 r. - W Europie bogaty, emocjonalny barok ustępuje bardziej wyważonemu i spokojnemu klasycyzmowi.

Vivaldi ustala zasadnicze części koncertu: szybka, wolna, szybka.

W Londynie Niemiec Johann Christoph Pepusch (1667-1752) zrywa z tematyką dworską pisząc Operę żebraczą (Beggar’s Opera, 1728), w której parodiuje napuszone dzieła Haendla i bardzo popularnego w tym czasie kompozytora z Italii Giovanniego Battisty Bononciniego (1670-1747). W dodatku Pepusch wyśmiewa brytyjski rząd z premierem Walpolem na czele. Mimo że szacowny londyński teatr przy Drury Lane nie godzi się na wystawienie sztuki, dzieło zyskuje ogromną popularność i staje się kasowym sukcesem innego teatru Lincoln’s Inn Fields. Opera będzie potem inspiracją między innymi dla B. Brechta.

Pod opieką elektora Palatynatu działa (do 1800 r.) mannheimska szkoła kompozytorów (na przykład F. X. Richter, C. G. Toeschi, J. A. Stamitz) piszących dla zespołu dworskiego, w tym czasie jednego z najlepszych w Europie.

• Opera żebracza Pepuscha - z librettem angielskiego poety Johna Gaya (1685-1732) w zabawny sposób pokazuje perypetie Macheatha, który po ucieczce zostaje znowu sprowadzony do londyńskiego więzienia Newgate. Mimo beznadziejnej zdawałoby się sytuacji przed wyrokiem śmierci ratują przestępcę sprytne zabiegi Lucy, Polly i innych zakochanych w nim kobiet.

• 1733 r. - W Italii Giovanni Battista Pergolesi pisze La serva padrona (Służąca panią). Jest to pierwsza opera buffa o komediowej akcji, jaskrawych strojach i wyrazistych postaciach.

W tym samym czasie w Italii Pietro Metastasio (1698-1782), autor ponad stu librett, tworzy poważną w nastroju i tematyce formę sceniczną znaną jako opera seria, która będzie przeciwieństwem stylu buffa.

Inny kompozytor F. Algarotti (1712-1764), również ze szkoły neapolitańskiej, postuluje mocniejsze powiązanie libretta z muzyką, co stanie się potem podstawą dojrzałej europejskiej opery.

• La serva padrona Pergolesiego - libretto Gennartonio Federico, służąca Serpina tyranizuje swego pana Uberto, który w końcu postanawia ożenić się, by tym sposobem uciec od Serpiny. Ona jednak wie, że Uberto skrycie ją kocha i dlatego żąda, by poślubił właśnie ją. Zaskoczony pan odrzuca propozycję, więc służąca przedstawia mu fałszywego kapitana di Tempesta (po włosku Burza) jako swojego narzeczonego. Rzekomy oficer jest tak gwałtowny i nieprzyjemny, że Uberto postanawia ożenić się z Serpiną, żeby ją uratować przed brutalem.

• 1735 r. - W Paryżu zostaje wystawiona pierwsza trzyczęściowa wersja opery-baletu Les Indes Galantes (Eleganccy Indusi) z muzyką Jeanna-Philippe’a Rameau i librettem Louisa Fuzeliera (ok. 1672-1752). Czwarta część zostanie dodana w 1736 r.

• Les Indes Galantes Rameau - Bogini Hebe sławi miłość przed Francuzami, Hiszpanami, Włochami i Polakami, kiedy przerywa jej wkroczenie Bellony, bogini wojny. Hebe wzywa więc na pomoc Amora, lecz miłość już uciekła z Europy i działa gdzie indziej. Turek Osman Pasza kocha porwaną Emilię, lecz zwraca jej wolność, kiedy dostrzega, że Emilia kocha Walerego. Inkaski kapłan Huascar ginie, bezskutecznie próbując przeszkodzić miłości Indianki Phani i Hiszpana Carlosa. Kolejna dobrze kończąca się historia to miłość perskiego księcia Takmasa i niewolnicy Zairy oraz Alego i niewolnicy Fatimy. W czwartej części zaś Hiszpan Alvaro i Francuz Damon zakochani w pięknej Indiance Zimie ustępują, gdy Zima okazuje się ukochaną Indianina Adario.

• Od połowy XVIII w. - W europejskim zapisie zanika większość z używanych dotąd dziesięciu kluczy muzycznych. Zachowują się trzy kształty kluczy: G, F i C określanych różnymi nazwami zależnie od położenia na pięciolinii.

Najpopularniejszy wśród nadal używanych jest klucz definiujący linię G jako klucz dyszkantowy na pierwszej linii lub wiolinowy na drugiej linii. Klucz wiolinowy jest stosowany między innymi do skrzypiec; stąd jego nazwa.

Klucz wskazujący linię F występuje jako klucz barytonowy na trzeciej linii, klucz basowy na czwartej linii lub subbasowy na piątej. Występuje w zapisie dla kontrabasu lub niskich partii różnych instrumentów.

Poza tym jest też stosowany klucz wskazujący linię C umieszczany na pierwszej linii jako sopranowy, na drugiej linii jako mezzosopranowy, na trzeciej jak altowy i na czwartej jako tenorowy.

• Druga połowa XVIII w. - Wiedeńscy kompozytorzy Joseph Haydn (1732-1809), Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) i pochodzący z niderlandzkiej rodziny osiadłej w Bonn Ludwig van Beethoven (1770-1827) reprezentują szczyt klasycyzmu.

Haydn tworzy koncerty fortepianowe, słynne kwartety (utwory na cztery instrumenty) skrzypcowe, msze (Missa in tempore belli, 1796, kiedy Napoleon zagraża Austrii), oratoria (Stabat Mater, 1767), opery (na przykład Armida, 1784) i liczne symfonie. Symfonia to trzyczęściowa (szybko-wolno-szybko) sonata na orkiestrę rozwinięta w Italii poprzez usamodzielnienie operowej uwertury. Spośród symfonii Haydna można wymienić takie dzieła jak Poranek (ok. 1761), Południe (1761), Wieczór (ok. 1761), Filozof (1764), Bakałarz (1774) czy Cud (1791). Szczególną historię ma Symfonia zegarowa (1793/1794), która wykorzystuje menueta napisanego według melodii wygrywanej przez pozytywkę w zegarze węgierskiego księcia A, Eszterházy’ego. Poza tym w drugiej części symfonii Haydn umieszcza dźwięki imitujące tykanie zegara.

Mozart od najmłodszych lat intensywnie trenowany przez swojego ojca Leopolda jest genialnym dzieckiem (jako pięciolatek tworzy swoją pierwszą kompozycję) i wirtuozem skrzypiec. Razem z ojcem i siostrą Nanneri odbywa szereg podróży koncertując w różnych krajach Europy. W końcu przenosi się z rodzinnego Salzburga do Wiednia. Słynie ze słuchu absolutnego, czym zadziwia innych i często wzbudza zazdrość mniej uzdolnionych muzyków. W dodatku nie przysparza mu przyjaciół jego ekscentryzm i bezlitosne, na ogół niewybredne kpiny z innych kompozytorów. Mozart pisze kwartety skrzypcowe, koncerty, symfonie i sonaty, do których włącza scherza. Do najsłynniejszych należy 11 Sonata Fortepianowa (1783) z charakterystycznym Rondo alla Turca naśladującym brzmienie tureckiej orkiestry wojskowej. Mozart przekształca suitę w wykonywaną przez orkiestrę serenadę, z założenia spokojny utwór do grania w nocy (słynna Eine kleine Nachtmusik na orkiestrę smyczkową napisana w 1787 r.). Jego najbardziej znane opery to: Uprowadzenie z seraju (1782); komedia Wesele Figara (1786); przypominająca dramat uwodziciela Don Juana opera Don Giovanni (1787); opera buffa Cosi fan tutte (1790) i baśniowy Czarodziejski flet (1791) pełen symboliki typowej dla masonerii. Spośród wielu symfonii Mozarta można wymienić skomponowaną w 1788 r. 41. Symfonię, którą Johann P. Salomon nazwie Jowiszową ze względu na powtarzające się dźwięki podobne do grzmotów niczym pioruny miotane przez Jowisza. Jednym z ostatnich i zarazem nieukończonym utworem Mozarta jest słynna msza pogrzebowa Requiem. Mozart tonie w długach, a dzięki honorarium za Requiem ma nadzieję z nich wyjść. Legenda głosi, że tworzenie tej mszy doprowadza kompozytora do skrajnego wyczerpania i śmierci. W rzeczywistości Mozart jest bardzo chorowity (być może to rezultat ciągłych podróży w dzieciństwie) i przez całe życie cierpi na wiele schorzeń. Kiedy więc zimą pod koniec roku 1791 przez Wiedeń przetacza się epidemia anginy, kompozytor staje się jedną z ofiar powikłań związanych z tą chorobą: cierpi na silną gorączkę i niewydolność nerek prowadzącą do obrzmienia ciała i zatrucia całego organizmu. Po śmierci trafia do zbiorowej mogiły dla wiedeńczyków niemających arystokratycznych korzeni. Mszę pogrzebową zaś kończy austriacki twórca Franz Xavier Süssmayr (1766-1803) opierając się na wcześniejszych wskazówkach Mozarta. Po latach powstanie legenda mówiąca o zabójstwie Mozarta dokonanym rzekomo przez zazdrosnego weneckiego kompozytora pracującego w Wiedniu Antonia Salieriego (1750-1825), który przed śmiercią popada w obłęd i podobno przyznaje się do popełnienia zbrodni. W rzeczywistości Salieri nie musiał konkurować z Mozartem, ponieważ cieszył się dużym uznaniem jako kompozytor cenionych symfonii, kantat, mszy i oratoriów. Przede wszystkim zaś był najwybitniejszym propagatorem opery włoskiej (na przykład Armida, 1771), choć tworzył też po francusku (dramat muzyczny Les Danaïdes, 1784) i niemiecku (Die Neger, 1804).

Trzeci z wielkich wiedeńskich mistrzów Ludwig van Beethoven zaczynał jako muzyk na dworze w Bonn. Poprosił jednak arcyksięcia o pozwolenie na czasowy wyjazd do Wiednia, muzycznej stolicy Europy (1792), a po zajęciu Nadrenii przez wojska Napoleona został w Austrii na stałe. Beethoven jest pierwszym w Europie kompozytorem, który wprowadza kadencję - fragment pokazujący mistrzostwo wykonawcy i umiejętność improwizacji, czyli samodzielnego przetwarzania utworu. Jest też uznawany za prekursora muzyki romantycznej, Do najbardziej znanych utworów Beethovena należy słynna Sonata Patetyczna na fortepian (1796), Sonata Ksężycowa na fortepian (1800-1801), III symfonia Eroica (1802-1804), V symfonia (1804-1808), msza Missa solemnis (1820-1824) i IX symfonia (1824, pierwsza symfonia łącząca instrumenty i śpiew). Począwszy od roku 1798 Beethoven traci słuch aż do pełnej głuchoty, a mimo to komponuje. Jest zatem przykładem, że muzykę można słyszeć, rozumieć i tworzyć nie tylko jako dźwięki w sensie fizycznym, lecz także w mózgu jako dźwięki wyobrażone. Co więcej, tak komponowane utwory okazują się często oryginalniejsze od tych, które tworzą artyści słyszący. Podczas pierwszego wykonania IX symfonii Beethoven jest całkowicie głuchy, więc jedynie stoi zwrócony twarzą do orkiestry, lecz nie może dyrygować. Nie słyszy więc owacji publiczności i dopiero, gdy śpiewaczka Karolina Unger podchodzi do mistrza i obraca go w stronę widowni, kompozytor widzi, jak bardzo podobało się jego dzieło. Niestety, zawodowi muzycy są innego zdania i niemal wszyscy bardzo ostro krytykują IX symfonię. Dopiero w połowie XX w. dzieło zostanie uznane za genialne, a Beethoven za jednego z największych muzyków wszech czasów.

• Armida Salieriego - libretto Marco Coltelliniego (1719-1777) z Italii nawiązuje do poematu Tasso Jerozolima wyzwolona. Jest to historia miłości muzułmańskiej czarodziejki Armidy i krzyżowca imieniem Rinaldo, który ją ostatecznie nawraca na chrześcijaństwo.

• Les Danaïdes Salieriego - libretto: Ranieri de Calzabigi (1714-1795). Po wspólnym ślubie jego pięćdziesięciu córek Danaos nakazuje im w noc poślubną zabić mężów, ponieważ są synami Ajgyptosa, brata i zarazem wroga Danaosa. Rozkazu nie słucha tylko Hypermnestra. Po śmierci zbrodnicze córki Danaosa, czyli Danaidy, zostają skazane w Tartarze na wieczne noszenie wody w dziurawych dzbanach do beczki bez dna.

• Wesele Figara Mozarta - Lorenzo da Ponte (1749-1838) jest autorem libretta. Figaro, niegdyś cyrulik w Sewilli, a teraz sługa hrabiego Almavivy, ma poślubić piękną Zuzannę, ale jego pan sam chce nawiązać z nią romans, a Figara planuje wysłać do Londynu. Na ten zasadniczy wątek nakłada się kilka wzajemnie powiązanych intryg miłosnych, ogromnie komplikując sytuację. Wszystko jednak kończy się szczęśliwie, a zawstydzony hrabia zezwala wreszcie na ślub Figara.

• Cosi fan tutte Mozarta - z librettem Lorenza da Ponte. Dwaj młodzieńcy Guglielmo i Ferrando zakładają się z Don Alfonso, że ich piękne narzeczone Fiordiligi i Dorabella są wierne i cnotliwe. Po początkowym zwycięstwie młodzieńców obie dziewczyny ulegają jednak wdziękom pięknych Albańczyków i godzą się na małżeństwo. W rzeczywistości są to przebrani Guglielmo i Ferrando. Don Alfonso triumfuje stwierdzając, że tak czynią wszystkie (cosi fan tutte). Po wyjawieniu prawdy dziewczyny są zawstydzone, ale wszystko kończy się ogólną zgodą.

• Czarodziejski flet Mozarta - autorem libretta jest Bawarczyk Emanuel Schikaneder (1751-1812). Młody książę Tamino oddala się od swoich towarzyszy i po niebezpiecznych przygodach trafia przed oblicze Królowej Nocy, która prosi go o uratowanie jej córki Paminy uwięzionej rzekomo przez czarodzieja Sarastro. Królowa daje Tamino czarodziejski flet jako obronę przed wrogami, a jego towarzyszem zostaje Papageno, tchórzliwy ptasznik. Królowa Nocy okazuje się jednak przedstawicielką mrocznych sił zła, która pragnie zniszczyć jasne moce Sarastro i pozbawić go tajemniczego znaku siedmiokrotnego kręgu słońca. Ostatecznie Tamino i Pamina opowiadają się po stronie mocy światła, zwycięsko przechodzą wszystkie próby i zaczynają wspólne szczęśliwe życie.

• Druga połowa XVIII w. - Niemiecki kompozytor Christoph Willibald Gluck (1714-1787) jest jednym z najbardziej wpływowych muzyków tej epoki. Po latach podróży od Pragi, Mediolanu i Paryża po Londyn osiada w Wiedniu. Tworzy opery w stylu włoskim, na przykład Chinki (Le cinesi, 1754), francuskim jak Nieoczekiwane spotkanie (La rencontre imprévue, 1764) oraz balety, na przykład Don Juan, czyli Kamienny Gość z choreografią Gaspare Angioliniego (wystawiony w Wiedniu w 1761 r.).

W 1767 r. zostaje wystawiona jego opera Alcesta (Alceste), która okazuje się przełomem w dziejach gatunku. Gluck odchodzi od ozdobnego stylu bel canto kładącego nacisk na wrażenia i postuluje traktowanie opery jako muzycznego dramatu (tragédie lyrique), czym nawiązuje do założeń Cameraty florenckiej. Dążąc do prostoty i przejrzystości dzieła rezygnuje z wielkich popisowych arii, a uwerturę, która dotąd była samodzielnym utworem, włącza do całości jako część dramatu.

W 1774 r. Gluck wystawia w Paryżu operę Ifigenia w Aulidzie (Iphigénie en Aulide) wywołując słynny spór między gluckinistami, czyli zwolennikami opery francuskiej i piccinistami, zwolennikami bardziej ozdobnej, wyszukanej w formie i emocjonalnej opery włoskiej. Sztandarowym reprezentantem opery włoskiej w Paryżu jest Niccolo Piccini (1728-1800), autor takich oper jak Le finte gemelle (1778) czy Ifigenia na Taurydzie (Ifigénie en Tauride, 1781). W rzeczywistości Gluck i Piccini zachowują przyjazne relacje, a spór jest przede wszystkim pomysłem ich nazbyt gorących zwolenników.

Ostatnie wielkie opery Glucka to Ifigenia na Taurydzie (Iphigénie en Tauride, 1779) oraz Echo i Narcyz (Echo et Narcisse, 1779).

• Alcesta Glucka - libretto Raniero da Calzabigi. Król Admetos jest śmiertelnie chory, lecz jego żona Alcesta przekonuje bogów, aby śmierć zabrała ją zamiast męża. W ostatniej części, kiedy Alcesta szykuje się na śmierć i wypomina bogom ich okrucieństwo, niespodziewanie zjawia się Apollo, aby uratować Admetosa i Alcestę.

• Ifigenia na Taurydzie Glucka - z librettem François Guillarda. Ifigenia jest Greczynką, która z woli swego ojca miała być złożona w ofierze. Jednak uratowała ją bogini Artemida i przeniosła na Taurydę (Krym pod władzą Scytów), gdzie została kapłanką. Akcja opery zaczyna się od niszczycielskiej burzy, którą ma uspokoić Ifigenia, składając ofiarę z ludzi. Król Taurydy Thoas każe złożyć w ofierze dwóch Greków Orestesa i Pyladesa ze statku rozbitego na wybrzeżu. Ifigenia rozpoznaje w Orestesie swojego brata i postanawia go uratować, a Pylades ucieka z niewoli. Tymczasem król każe stracić Ifigenię i Orestesa, lecz w ostatniej chwili wraca Pylades na czele Greków z rozbitego statku, Thoas ginie w walce, a Ifigenia i Orestes wracają do Grecji.

• Druga połowa XVIII w. - Szwajcarscy zegarmistrzowie budują pozytywki - napędzane sprężyną automaty, które grają proste melodie zakodowane zwykle w postaci sprężystych stalowych bolców rozmieszczonych na obracającym się walcu lub kole i zahaczających o odpowiednią ramę. Pozytywki mają często postać małych szkatułek uruchamianych po otwarciu. Szczególną formą pozytywki są zegary wydzwaniające godziny lub naśladujące głos kukułki jako sygnał godziny.

• Druga połowa XVIII w. - Europejską sławę zdobywa pochodzący z Italii skrzypek i kompozytor Alessandro Rolla (1757-1841) grający na skrzypcach i altówce.

Innym cenionym wirtuozem instrumentów smyczkowych jest wenecjanin Domenico Carlo Maria Dragonetti (urodzony w 1763 r.) próbujący spopularyzować kontrabas jako samodzielny instrument, na którym można nawet dawać koncerty. Niestety, nie znajduje zrozumienia, a kontrabas pozostaje instrumentem drugoplanowym.

• 1752 r. - Niemiec Johann Joachim Quantz (1697-1773), uznawany za największego flecistę Europy, publikuje Versuch einer Anweisung die Flöte traversière zu spielen (równolegle z francuskim tłumaczeniem również jego autorstwa), fundamentalne dzieło o sztuce gry na flecie. Quantz jest kompozytorem, nauczycielem i budowniczym fletów. Pracuje dla Fryderyka Augusta I Wettina, a od 1740 r. dla króla Prus Fryderyka Wielkiego, znanego miłośnika muzyki i świetnego flecisty.

• Od drugiej połowy XVIII w. - Rośnie popularność muzyki cygańskiej (romskiej), zwłaszcza w Hiszpanii, na Węgrzech (na przykład szybki taniec ludowy czardasz) i Bałkanach oraz w Rosji. Powstają utwory i opery inspirowane twórczością Romów. Sukcesy odnoszą cygańskie chóry oraz coraz liczniejsze zespoły instrumentalne i taneczne. W latach 1980. najsławniejszą grupą grającą cygański folk będą gitarzyści i śpiewacy Gypsy Kings z południowej Francji z ich charyzmatycznym założycielem Chico.

• Od drugiej połowy XVIII w. - Rozwój państw narodowych znajduje wyraz w powstaniu państwowych hymnów, czyli używanych w oficjalnych sytuacjach pieśni reprezentujących państwo. Zastępują one używane wcześniej hymny religijne. Jednymi z pierwszych hymnów państwowych są brytyjski God Save the King znany co najmniej od roku 1745, francuska Marsylianka napisana w roku 1792 i uznana za hymn Francji w roku 1879 oraz austriacki Kaiserlied z roku 1797.

• 1760 r. - Pochodzący ze Szwajcarii francuski baletmistrz Jean-Georges Noverre (1727-1810) wydaje słynną książkę Lettres sur la Danse et les Ballets, która okazuje się przełomowa dla rozwoju baletu.

Żąda swobody i naturalności w tańcu. Rezygnuje z ciężkich ozdobnych, zwykle opartych na stelażu sukni dworskich (robes de cour), które z jednej strony utrudniają ruchy tancerkom, a z drugiej je maskują. Wprowadza za to krótsze spódniczki uwalniające nogi tancerki i lekkie bluzki pozwalające na szerokie ruchy ramion.

Noverre jest twórcą wielu baletów wystawionych w kilku miastach Europy, na przykład niezwykle barwny i powszechnie chwalony balet Les Fêtes Chinoise (Paryż, 1754), Toaleta Wenus (Lyon, 1757), Śmierć Herkulesa (Stuttgart, 1762), Medea i Jazon (Stuttgart, 1763), Don Kichot (Wiedeń, 1768), Agamemnon pomszczony (Wiedeń, 1772), Kaprysy Galatei (Paryż, 1776), Apollo i muzy (Londyn, 1782).

• 1787 r. - Pierre-Gabriel Gardel (1758-1840) przejmuje kierownictwo baletu przy Operze Paryskiej po śmierci Maximiliena Gardela, jego starszego brata i dotychczasowego szefa baletu. Pierre utrzyma stanowisko do 1827 r. w trudnych czasach Rewolucji Francuskiej, rewolucyjnego terroru i wojen napoleońskich, dostosowując swoją twórczość do aktualnej sytuacji. Za czasów monarchii są to tematy z antycznej mitologii (na przykład Le judgement de Páris, 1787), a w czasach rewolucyjnych daje wyraz swoim antyfeudalnym poglądom (L’Offrande à la Liberté, 1792). Niestety, Gardel nie dopuszcza choreografów z zewnątrz, nie akceptuje nowatorskich rozwiązań na scenie i w rezultacie balet Opery Paryskiej pod jego kierownictwem kostnieje.

• Koniec XVIII w. - Na terenie Niemiec powstaje kilka znakomitych orkiestr na przykład słynna Gewandhaus w Lipsku (działa nieprzerwanie od 1781 r. aż do XXI w.) oraz orkiestra w Berlinie (1791).

• Koniec XVIII - XIX w. - W Europie rozkwit humorystycznego teatru z piosenkami - wodewilu (niemiecki Spielsing - śpiewogra). Jego mistrzem jest Francuz E. Labiche (na przykład spektakl Słomkowy kapelusz z 1851 r.).

• 1793 r. - Aktorki, śpiewaczki i tancerki już tak powszechnie grają w operach i wodewilach, że rzymski papież oficjalnie cofa i tak nieprzestrzegany zakaz występowania kobiet na scenie.

• 1796 r. - Francuski tancerz i choreograf Charles-Louis Didelot (1767-1937) wystawia słynny balet Flora i Zefir, gdzie po raz pierwszy zawiesza tancerzy na flugach (drutach), aby uzyskać efekt unoszenia się w powietrzu. Florę gra Geneviève Gosselin (1791-1818) a Zefira Albert (François-Ferdinand Decombe, 1789-1865).

• 1799 r. - Francuski tancerz i choreograf Louis-Jacques-Jessé Milon (1766-1849) wystawia w paryskim Théâtre de l’Ambigu-Comique swój pierwszy balet Pygmalion, w którym główną tancerką jest jego szwagierka Émilie Bigottini. Balet okazuje się ogromnym sukcesem, dzięki czemu Milon może swobodnie tworzyć następne przedstawienia, na przykład Héro et Léandre (1799), Les noces de Gamache (1801), Le carnaval de Venise (1816), Clari ou la promesse de mariage (1820).

• Od końca XVIII w. - W Europie powstają katalogi muzyczne, czyli listy utworów muzycznych.

Do najsławniejszych będą należały katalogi dzieł Mozarta (Niemiec L. Köchel, 1862), Bacha (Niemcy A. Wotquenne, 1905 i W. Schmieder, 1950), Haydna (Holender A. van Hoboken, 1934-1978), Beethovena (Niemcy G. Kinsky i H. Halm, 1955), Brahmsa (Niemiec A. Ehrmann, 1933), Chopina (Polacy J. M. Chomiński i T. D. Turło, 1990).

• XVIII/XIX w. - Związana z klasycyzmem estetyczna koncepcja muzyki absolutnej (po łacinie absolutus - niezależny) wypiera rozwiniętą w baroku teorię afektów. Według takich niemieckich myślicieli jak K. Ph. Moritz, Novalis, I. Kant i romantycy muzyka powinna wyrażać treści wyłącznie muzyczne, samodzielnie i niezależnie od innych dyscyplin podkreślając uniwersalne związki z kosmosem.

• XVIII/XIX w. - Odrodzenie muzyki indyjskiej po upadku spowodowanym przez najazd muzułmanów a potem Europejczyków. Powszechne uznanie zdobywają trzej muzycy z południa Indii: Sri Muttusvami Dikstar (1776-1835) - mistrz gry na winie i śpiewak; Sri Tyagaraja (1767-1847) - mistrz sitaru i Sri Syama Sastri (1792-1827). Komponują w stylu, który na dalekim południu pozostał niezależny od wpływów arabskich i perskich. Odrodzenie tradycyjnej muzyki zbiega się z powrotem hinduizmu w XVIII w. po dominacji buddyjskiej a potem muzułmańskiej.

• XVIII/XIX w. - W USA (Boston; Nowy Jork; Filadelfia, 1820) powstają zespoły koncertowe wzorowane na europejskich.

• XVIII/XIX w. - Upadek feudalnych monarchii i związana z tym zmiana świadomości szerokich mas społeczeństwa wpływa na europejską muzykę. Artyści odchodzą od sztywnych reguł narzucanych dotąd przez królewskie dwory i arystokrację, a przede wszystkim porzucają tematy zaczerpnięte z antyku. Upowszechnia się romantyzm, co oznacza fascynację fantastycznym światem istot nadprzyrodzonych i czarów, odwoływaniem się do baśni i muzyki ludowej oraz tendencję do swobodniejszego wyrażania własnych emocji zarówno w muzyce (bel canto, brillant) jak i w tańcu (idee Carla Blasisa). Romantyczni choreografowie chętnie sięgają do rozmaitych maszynerii, aby uzyskać na scenie efekty zadziwiające widzów, na przykład unoszenie się w powietrzu (Didelot) lub zapadanie się aktorów pod scenę.

Reforma baletu w Italii powoduje zmiany w stroju tancerek: dominują krótkie spódniczki zamiast długich oraz proste i często krótkie rękawy. Obok zwykłych baletek, czyli miękkich pantofelków z tkaniny lub ewentualnie skóry powstają pointy (po francusku pointe - czubek) do tańca na czubkach palców. W przeciwieństwie do baletek podeszwa point jest usztywniona kilkoma warstwami kartonu, tkaniny lub skóry, a twardy czubek buta może być wypełniony gipsem (w XX w. materiałami syntetycznymi). Poza tym są stosowane wkładki z bawełny (później silikonowe) osłaniające palce. Mimo to taniec na czubkach palców jest bardzo trudny, wymaga wielu ćwiczeń i często prowadzi do kontuzji stopy, skręceń lub złamań, a niektóre tancerki tracą paznokcie na palcach nóg.

Pierwszą tancerką, która stanie na pointach będzie Geneviève Gosslin w kolejnej wersji baletu Flora i Zefir wystawionej w Paryżu w 1815 r. pod kierunkiem Didelota. Jednak pierwszą, która zdoła na pointach tańczyć będzie Maria Taglioni.

• Od XVIII/XIX w. - We wschodniej Europie rozwija się żydowska muzyka klezmerska (od hebrajskiego klej zemer - instrumenty muzyczne) związana z chasydyzmem. Mnogość melizmatów, na ogół skoczna, szybka melodia, instrumentarium zwykle z klarnetem (na przykład sławny wirtuoz klarnetu David Krakauer z USA na przełomie XX i XXI w.) i skrzypcami. Początkowo klezmerzy to zawodowi muzycy wynajmowani na wesela (na przykład w Italii w XVI w.). Pierwszym sławnym klezmerem jest M. J. Gusikow (1806-1837) w Rosji. W USA zostają dokonane pierwsze nagrania: trębacz A. Elenkrig (1913) i pieśniarz H. Kandel (1917-1927). W drugiej połowie XX w. muzyka klezmerska zyskuje ogromną popularność, a czasem bywa traktowana jako odmiana folku. Niektóre utwory klezmerów stają się światowymi przebojami (powszechnie znanymi utworami), jak na przykład zabawna piosenka Az der rebe zingt (Kiedy rebe śpiewa). Inne wchłaniają elementy jazzu, muzyki operowej i symfonicznej.

• Ok. 1800 r. - Strunowe cymbały przedostają się z Europy do Chin.

• Od 1800 r. - Europejskie instrumenty są udoskonalane pod względem technicznym. Na przykład Niemiec Theobald Boehm (1794-1881) we flecie poprzecznym dodaje klapy, które zamykają otwory kształtujące dźwięk. A. Babcock (1825) wynajduje ramę z lanego żelaza, na której są rozpięte struny pianina, co znacznie poprawia dźwięk. Belg Adolphe Sax konstruuje w Paryżu saksofon (1841) - metalowy instrument dęty o pojedynczym stroiku, mający kształt litery S. Doskonali się też metalowy róg (waltornia, od niemieckiego Waldhorn - leśny róg) o kształcie kolistym oraz jego specjalna, duża forma wydająca bardzo niskie dźwięki - tuba zbudowana w latach 1830-1840 w Berlinie. W odróżnieniu od rogu naturalnego jego metalowe odpowiedniki mogą grać w różnych tonacjach i zmieniają wysokość dźwięku, a jednak wielu kompozytorów (na przykład Brahms) preferuje niepowtarzalne brzmienie dawnego rogu. Europejczycy zapożyczają dalekowschodnią harmonijkę ustną szeng. W 1829 r. brytyjski fizyk i wynalazca Charles Wheatstone zastępuje w niej piszczałki metalowymi stroikami (odchylone, wibrujące blaszki), tworząc popularny niewielki instrument symfonium znany jako organki lub harmonijka ustna. Wheatstone buduje ponadto koncertino - małą, sześciokątną formę akordeonu. Dużo większy akordeon (harmonia) to zestaw piszczałek uruchamianych za pomocą klawiszy na dwóch prostokątnych płytach połączonych składanym miechem, który dzięki rozciąganiu i ściskaniu rękoma pompuje powietrze do piszczałek. W XIX/XX w. akordeon będzie niemal narodowym instrumentem Francuzów i Rosjan. Kolejni konstruktorzy (Francuzi Grenié w 1810 r. oraz A. Debain w 1840 r.) budują fisharmonię, czyli instrument klawiszowy działający na tej samej zasadzie, co symfonium: dźwięk wytwarzają metalowe blaszki, a powietrze sprężają napędzane nogami miechy jak w organach. Niemiec F. Buschmann (1836) wprowadza miechy zasysające powietrze, a w latach 1856-1861 Amerykanie zaczynają produkcję fisharmonii zewnętrznie podobnej do pianina, który może zastępować organy. Aby dostroić (dopasować) wysokość dźwięków instrumentów w zespole, stosuje się kamerton, czyli piszczałkę lub uderzane metalowe widełki, dające dźwięk wzorcowy o określonej wysokości; dla każdego dźwięku istnieje odrębny kamerton. Wprawienie w drganie określonego kamertonu wywołuje podobne drganie struny (rezonans) wskazując na jej dostrojenie.

Ustala się europejski zestaw instrumentów koncertowych, które zajmują określone miejsce w orkiestrze symfonicznej. Najbliżej dyrygenta znajdują się pierwsze skrzypce grające główną linię melodyczną. Nieco dalej są zwykle umieszczone drugie skrzypce, wiolonczela i altówki. Jeszcze dalej grają instrumenty dęte: flety, oboje, rogi, klarnety, fagoty i trąbki. Zewnętrzną linię instrumentów tworzą fortepian, kontrabasy, harfa, perkusja, puzony i tuba.

• Początek XIX - XX w. - Rozwój badań folklorystycznych w Europie doprowadza do zdefiniowania muzyki ludowej. Na przykład niemiecki filozof Johann G. Herder podkreśla zbiorowe tworzenie muzyki ludowej w przeciwieństwie do autorskiej muzyki profesjonalnej i wiąże ten rodzaj muzyki z rzymską koncepcją plebsu (vulgus). B. Bartok zaś za ludową uznaje muzykę wiejską, a w XX w. funkcjonaliści wskazują przede wszystkim na społeczną rolę ustnej (niepisanej) tradycji muzyki ludowej jako czynnik identyfikujący daną wspólnotę.

Jednym z wyróżniających się zbieraczy muzyki ludowej jest polski etnograf i kompozytor o korzeniach prusko-francuskich Oskar Kolberg (1814-1890), autor wielu prac folklorystycznych, w tym wydawanego od 1857 r. monumentalnego dzieła Lud.

Za twórcę etnografii muzyki (etnomuzykologii według nomenklatury polskiego badacza Lucjana Kamieńskiego, 1885-1964) jest uznawany austriacki Żyd Guido Adler (1855-1941), prawnik, filozof i muzykolog. Adler wyodrębnia trzy zasadnicze działy muzykologii. Historia muzyki zajmuje się rozwojem muzyki w czasie. Teoria muzyki opisuje estetykę, psychologię i socjologię muzyki. Muzykologia porównawcza zaś zwana też etnomuzykologią oznacza gromadzenie i klasyfikowanie materiałów muzycznych, aby je porównywać między różnymi kulturami. Razem z Friedrichem Chrysanderem Adler zakłada i prowadzi muzykologiczny kwartalnik Vierteljahrschrift für Musikwissenschaft (1885-1894), a od 1927 r. redaguje serię Denkmäler der Tonkunst in Österreich (Pomniki muzyki w Austrii). Z jego inicjatywy w 1927 r. powstaje Międzynarodowe Towarzystwo Muzykologiczne z siedzibą w Bazylei.

Równolegle rozwijają się naukowe badania muzyki pozaeuropejskiej. Przykładem są pionierskie prace rosyjskiego muzykologa Wiktora A. Uspienskiego (1879-1949) na temat muzyki Turkmenów po wyprawach z lat 1925 i 1927-1928.

Coraz powszechniejsze utrwalanie w formie zapisanej i popularyzacja ludowych utworów staną się w przyszłości impulsem dla powstania muzyki folkowej.

• XIX w. - Powstają lokalne formy zapisu muzyki w Azji, na przykład notacja chorezm w Tadżykistanie.

• XIX w. - W Japonii zanika tradycyjne koto wypierane przez podobną cytrę takikoto posiadającą aż 13 strun.

• Pierwsza połowa XIX w. - W Europie dominuje romantyzm odwołujący się do estetycznego emocjonalizmu, czego wyrazem jest między innymi rozkwit stylu bel canto. Najwybitniejsi śpiewacy bel canto to słynna czwórka z Italii: bas Luigi Lablache (1794-1858), sopran Giuditta Pasta (1798-1865), tenor Giovanni B. Rubini (1794-1854) i baryton Antonio Tamburini (1800-1876). Za jedną z najlepszych śpiewaczek operowych uchodzi Szwedka Jenny Lind (1820-1887) obdarzona niebywałym sopranem i dlatego zwana Słowikiem ze Szwecji. Lind jest bohaterką ciekawego zdarzenia podczas występów w Manchesterze w 1847 r. Kiedy śpiewa partię Aminy z opery La Sonnambula (1831) Vincenza Belliniego, na oczach widzów śmiało przechodzi po niebezpiecznych deskach na dużej wysokości. Okazuje się potem, że była w lunatycznym śnie, więc nie wiedziała, że ryzykuje życiem.

W muzyce instrumentalnej dominuje styl brillant (do połowy XIX w.), akcentujący elementy popisowe i sentymentalne.

Typowe dla romantyzmu formy muzyczne to drobna miniatura, etiuda (krótka wprawka, szkolne ćwiczenie), swobodna fantazja (wyrażająca nastrój twórcy), zabawna humoreska, pieśń (liryczny utwór wokalny), ballada (liryczny utwór fabularny) i nokturn (od łacińskiego nocturnus – nocny, spokojny utwór oddający nastrój nocy).

Charakterystyczną dla epoki romantycznej jest muzyka programowa oparta na estetyce emocjonalnej, która odwołuje się do wrażeń. Muzyka programowa ma wywołać w słuchaczach skojarzenia z tematami pozamuzycznymi, na przykład z literatury czy teatru, a czasem wprost ilustruje inne dzieło, określoną ideę (w tym też narodową) lub koncepcję artystyczną. Nową formą muzyki programowej jest wprowadzony przez niemieckojęzycznego Węgra Ferenca Liszta (1811-1886, jeden z bardziej znanych synestetów w muzyce) poemat symfoniczny (Symphonische Dichtung) - zwykle jednoczęściowy utwór oparty na motywach literackich lub plastycznych. Pierwszym takim utworem Liszta jest Tasso (1854), ale w sumie stworzy ich trzynaście. Poza tym Liszt pisze wieloczęściowe symfonie programowe (Symonia faustowska i Symfonia dantejska), gdzie każda część ma własny tytuł, a całość jest zwykle zaopatrzona w opis. Liszt jest znany jako wspaniały pianista, prawdziwy mistrz gry na fortepianie i autor zwykle bardzo trudnych do wykonania utworów fortepianowych. Pisze między innymi trzy koncerty i słynny Totentanz (Taniec śmierci) z 1849 r. parafrazujący Dies irae.

Austriacki kompozytor i świetny pianista Franz P. Schubert (1797-1828) słynie jako twórca pieśni, w tym niezwykle popularnego utworu Die Forelle (Pstrąg, 1817), który może wręcz służyć za wzór muzyki ilustracyjnej: ryba płynąca w strumieniu i sprytny rybak, który ją złowił po zmąceniu wody. Ogromną popularnością cieszą się dwa cykle pieśni Schuberta Die schöne Müllerin (Piękna młynareczka, 1823) i Die Winterreise (Podróż zimowa, 1828) uznawane za najlepszy sprawdzian wokalnych umiejętności artysty.

Romantyzm to także odwołanie do przeszłości, tradycji i sztuki ludowej, która znajduje się w centrum zainteresowania muzyków i staje się tematem badań folklorystycznych oraz teoretycznych rozważań.

Do muzyki ludowej nawiązują w Austrii Straussowie oraz Franz Schubert; w Italii Gioacchino A. Rossini (1792-1868, opery Cyrulik sewilski, 1816; Otello, 1816; Sroka złodziejka, 1817; Wilhelm Tell, 1829, ze słynną uwerturą); twórca oper Gaetano Donizetti (1797-1848, Napój miłosny, 1832). Pod koniec życia Rossini tworzy bardzo nietypowe, krótkie utwory, często ironiczne i zabawne, które wchodzą do zbioru zatytułowanego Grzechy starości. W niewielkich dziełkach z tego okresu Rossini daje też wyraz swojej miłości do jedzenia, pisząc muzykę o ulubionych potrawach.

W Niemczech tworzą Karl Marie Weber (1786-1826, opera Wolny strzelec, 1821); niemiecki Żyd Jakob Ludwig Felix Mendelssohn-Bartholdy (1809-1847, między innymi wystawiona w 1842 r. opera Sen nocy letniej ze słynnym Marszem weselnym często granym później podczas ślubów), Max Bruch (1838-1920) i Robert Schumann (1810-1856, autor licznych pieśni).

Schumann pod koniec życia cierpi na zaburzenia psychiczne i zanik słuchu. Wiążą się z tym uporczywie wracające muzyczne halucynacje (brainworms) - melodie, których nie słyszy, lecz je kreuje jego mózg. W ataku depresji kompozytor próbuje utopić się w Renie, a w końcu odmawia jedzenia i umiera z wycieńczenia.

Do największych twórców romantyzmu zalicza się też niemiecki kompozytor Richard Wagner (1813-1883) autor takich oper jak Latający Holender (1843); Tannhäuser (1845); Lohengrin (1850); Tristan i Izolda (1859); tetralogia Pierścień Nibelunga (Złoto Renu wystawione w 1869 r.; Walkiria wystawiona w 1870 r.; Zygfryd wystawiony w 1876 r.; Zmierzch bogów wystawiony w 1876 r.) i Śpiewacy norymberscy (1868). Wagner ostro krytykuje muzycznych konserwatystów jak choćby Rossiniego, z którym nawet się spotkał, aby przeprowadzić dyskusję o nowoczesnej muzyce. Wyrazem nowatorstwa Wagnera może być fakt, że opery Złoto Renu oraz Tristan i Izolda zaczyna nie uwerturą jako samodzielnym utworem, lecz preludium, które muzycznie wiąże się bezpośrednio z pierwszą częścią spektaklu.

Skrzypek z Italii Niccolo Paganini (1782-1840) w dzieciństwie zmuszany przez brutalnego ojca do wielogodzinnych ćwiczeń osiąga niebywałe mistrzostwo. Potrafi na przykład lewą ręką grać pizzicato, a jednocześnie prawą ciągnąć smyczek. Jego niezwykłe umiejętności powodują wręcz oskarżenia o pakt z diabłem, zwłaszcza że prowadzi hulaszczy tryb życia, ma liczne kochanki, a nawet trafia do więzienia za kradzieże. Wirtuoz słynie też jako kompozytor, na przykład słynne Wiedźmy po raz pierwszy wykonane przez Paganiniego w La Scali w roku 1813, liczne wariacje i koncerty, 24 capriccia i żywiołowa La Campanella (utwór naśladujący dźwięk dzwonka) z roku 1826. Paganini kolekcjonuje też skrzypce (w tym wspaniałe instrumenty wykonane w pracowni Bergonziego), które po jego śmierci (umiera na gruźlicę) trafiają do zbiorów na całym świecie.

W muzyce epoki romantyzmu wyróżnia się francuski kompozytor Hector Berlioz (1803-1890) znany z utworów nawiązujących do tematyki demonicznej (Symfonia fantastyczna, 1830; opera Potępienie Fausta, 1846). W Rosji zaś tworzy Michaił Glinka (1804-1857, opery Życie za cara, znana też jako Iwan Susanin 1834-1836; Rusłan i Ludmiła, 1842).

Międzynarodową sławę dzięki koncertom we Francji i innych krajach Europy zdobywa Polak Fryderyk Chopin (1810-1849, syn Francuza Nicolasa Chopin i Polki Tekli Justyny z Krzyżanowskich), kompozytor tworzący na fortepian i niedościgły wirtuoz gry na tym instrumencie. Wśród jego największych dzieł są wymieniane nawiązujące do tradycyjnych polskich tańców mazurki, jak Mazurek e-moll (1830-1833) odwołujący się do kujawiaka, oraz polonezy, na przykład Grande polonaise brillante (1835) i Polonez heroiczny as-dur (1842) pokazujący bojowy nastrój Wiosny Ludów. Poza tym liczne etiudy jak skomponowana na wieść o powstaniu listopadowym w Polsce słynna Etiuda rewolucyjna (1829-1832) oddająca nastrój walki i miejscami imitująca odgłosy strzałów. Chopin wprowadza preludia jako krótkie, lecz samodzielne utwory (Preludium deszczowe des-dur, 1838-1839). Pisze walce (Walc des-dur minute, 1847) i sonaty (słynna Sonata b-moll, 1839), ballady jako odrębne utwory muzyczne oraz koncerty fortepianowe (Koncert f-moll, 1829/1830; Koncert e-moll, 1830). Tworzy też scherza (na przykład Scherzo h-moll napisane przed 1835 r.), lecz wbrew tradycji u niego są to utwory poważne lub nawet ponure i są grane jako samodzielne dzieła. Dużą popularnością cieszy się jego Marsz żałobny (1837) powszechnie grany potem w Europie podczas ceremonii pogrzebowych. Wprowadza na salony nokturn, upowszechniony przez Irlandczyka Johna Fielda (1782-1837) nowy gatunek muzyczny, który jest spokojny, pełen przygaszonych dźwięków a nawet odgłosów naśladujących nocne zwierzęta.

Chorowity (od 1836 r. cierpi na gruźlicę) i nerwowy Chopin nie potrafi ustabilizować swojego życia. Mimo sukcesów na salonach przez większość życia jest ubogi, a przez 9 lat praktycznie pozostaje na utrzymaniu i pod opieką pisarki George Sand. Kiedy związek się rozpada, stan zdrowia muzyka ulega gwałtownemu pogorszeniu, a dwa lata później Chopin umiera w Paryżu z objawami gruźlicy.

• La Sonnambula Belliniego - Amina, która przygotowuje się do ślubu budzi się w łóżku obcego mężczyzny. Okazuje się jednak, że jest niewinna, ponieważ popada w stany lunatyczne i nieświadomie przechodzi po gzymsach do cudzych domów.

• Cyrulik sewilski Rossiniego - libretto: Cesare Sterbini (1784-1831). Stary doktor Bartolo wychowuje piękną Rozynę i w końcu chce ją poślubić. Ta jednak zakochuje się w hrabim Almaviva występującym pod nazwiskiem Lindor. Zakochanym pomaga Figaro. Almaviva wkrada się do dziewczyny, udając muzyka. Kiedy Bartolo to odkrywa, zamyka Rozynę w domu i sprowadza notariusza, aby spisać akt ślubu. Jednak sprytny Figaro oszukuje notariusza i Rozyna wychodzi w końcu za Almavivę.

• Wolny strzelec Webera - z librettem Johanna Friedricha Kinda (1768-1843). Agata ma poślubić najlepszego strzelca, który zostanie leśniczym. O stanowisko ubiega się jej ukochany Maks oraz Kacper, którego wspiera zły duch Samiel. Duch kieruje siódmą kulą, aby zabiła Agatę jako ofiarę dla diabła, lecz chroni ją czarodziejski wianek otrzymany od świętego i kula zabija podstępnego Kacpra.

• Wilhelm Tell Rossiniego - autorami libretta są Victor Joseph Etienne de Jouy (1764-1846) i Hippolyte Louis Bis (1789-1855). Opowieść o spisku Szwajcarów przeciwko austriackiemu uciskowi i o zbrojnym powstaniu pod wodzą Wilhelma Tella. Uwertura do tej opery staje się jedną z najpopularniejszych melodii w dziejach muzyki.

• Napój miłosny Donizettiego - autorem libretta jest Felice Romani (1788-1865). Wieśniak Nemorino kocha piękną Adinę, lecz ona go ignoruje. Co więcej, Adina jest adorowana przez przystojnego sierżanta Belcore. Na szczęście wędrowny znachor Dulcamara sprzedaje Nemorino magiczny napój, po którego wypiciu ośmielony młodzieniec zdobywa serce ukochanej. Dopiero wtedy dowiaduje się, że rzekomy napój miłosny to zwyczajne wino.

• Życie za cara/Iwan Susanin Glinki - libretto: Nestor Kukolnik (1809-1868), Georgij Rozen, Władimir Sołłogub (1813-1882) i Wasilij Żukowskij (1783-1852). Nowo wybrany car Michaił Romanow ukrywa się przed polskimi najeźdźcami w klasztorze koło wsi Domnino. Kiedy zaś Polacy próbują schwytać cara, chłop Iwan Susanin wyprowadza ich na bagna, chociaż wie, że zostanie za to zabity.

• Potępienie Fausta Berlioza - libretto według dramatu Goethego opracowują H. Berlioz, Gèrard de Nerval (1808-1855) i Almire Gandonnière (1814-1863). Dzieje upadku genialnego, wszechstronnego uczonego Fausta, który uległ namowom diabła Mefistofelesa i wdziękom pięknej Małgorzaty, za co trafia w otchłań piekieł. Małgorzata zaś zostaje zbawiona i wędruje do nieba.

• Tannhäuser Wagnera - autorem libretta jest kompozytor. Tytułowy bohater to rycerz-trubadur, który dłuższy czas spędził w podziemnym królestwie Wenus, lecz znudzony rozkoszami chce wrócić do ukochanej Elżbiety. Na swoje nieszczęście staje do konkursu śpiewaczego na zamku Wartburg i pieśnią zdradza swój pobyt u Wenus. Oburzony książę nakazuje mu udać się do papieża dla uzyskania odpuszczenia tego grzechu, ale papież odmawia. Tannhäuser umiera, kiedy dowiaduje się o śmierci Elżbiety, lecz jego dusza zostaje zbawiona.

• Złoto Renu Wagnera - libretto: kompozytor. Trzy córki boga Wotana strzegące magicznego złota ukrytego w Renie wyjawiają tajemnicę karłowi Alberykowi z rodu Nibelungów. Otóż ten, kto wyrzeknie się miłości, posiądzie złoto i władzę nad światem: Nibelung zdobywa cenny kruszec, z którego każe zrobić pierścień i hełm. Tymczasem dwa olbrzymy Fafner i Fasolt budują dla Wotana pałac Walhall, a w nagrodę mają otrzymać boginię miłości Freję. Kiedy jednak Wotan nie dotrzymuje słowa, olbrzymy porywają Freję, a za jej wolność żądają złota Renu. W tej sytuacji Wotan i bóg ognia Loge podstępem odbierają złoto Alberykowi. Karzeł jednak rzuca klątwę na każdego, kto posiądzie magiczny pierścień. I rzeczywiście olbrzym Fasolt pragnący pierścienia dla siebie ginie w walce z Fafnerem, który zamieniony w smoka staje się nowym strażnikiem skarbu. Niestety, Loge przewiduje, że utrata złota Renu to zapowiedź ostatecznego upadku bogów.

• Walkiria Wagnera - libretto: kompozytor. Zygmund (Siegmund), syn boga Wotana i śmiertelnej kobiety spotyka Zyglindę (Sieglinde). Młodzi zakochują się w sobie, nie wiedząc, że są rodzeństwem. Zygmund zdobywa cudowny miecz Notung, który od lat tkwił w pniu jodły wbity tam przez Wotana. Bóg planuje bowiem przez Zygfryda odzyskać złoto Renu, żeby powstrzymać klątwę pierścienia, lecz sam nie może tego zrobić, ponieważ zgodnie z umową złoto było zapłatą dla olbrzymów. Wotan mobilizuje więc Zygmunda wspieranego przez 9 wojowniczych walkirii (Walküre), swoich córek spłodzonych z boginią ziemi Erdą. Słynny Cwał walkirii staje się jedną z najbardziej znanych melodii Wagnera i całej muzyki poważnej, zachwycając niebywałą energią i potęgą. Ostatecznie Wotan uznaje, że nie może złamać danego słowa, więc nakazuje walkiriom opuścić Zygmunda. Bohater ginie, a Notung zostaje skruszony, lecz jedna z walkirii - Brunhilda - wbrew woli Wotana pomaga Zyglindzie uciec do krainy Nibelungów. Za karę Brunhilda zostaje wykluczona z kręgu bogów i pogrążona w magicznym śnie na górze otoczonej przez ogień.

• Zygfryd Wagnera - libretto: kompozytor. Zygfryd (Siegfried), syn Zygmunda i Zyglindy wychowany przez Mimego, jednego z Nibelungów, przekuwa kawałki Notunga w nowy miecz i z jego pomocą zabija smoka pilnującego złota Renu. Potem odważnie przekracza pierścień ognia, żeby obudzić Brunhildę. Wotan ma nadzieję, że Zygfryd zdoła odwrócić klątwę pierścienia i ocali świat bogów.

• Zmerzch bogów Wagnera - libretto: kompozytor. Zygfryd i Brunhilda zawarli ślub, lecz Hagen, syn karła Alberyka uknuł spisek z księciem Guntherem. Gutrune, siostra księcia, podaje Zygfrydowi czarodziejski napój, po którym bohater zapomina o Brunhildzie. Obrażona Brunhilda zdradza słaby punkt na ciele Zygfryda, co Hagen potem wykorzysta, żeby zabić bohatera. Wybucha spór Hagena i Gunthera o pierścień: Gunther ginie, lecz Hagen nie potrafi zdjąć pierścienia z palca martwego Zygfryda. To może zrobić tylko jego żona, ale Brunhilda postanawia spłonąć na stosie pogrzebowym razem z mężem. Ostatecznie trzy córki Wotana strzegące złota Renu wydobywają magiczny pierścień z popiołów, ale jest już za późno: ogień ze stosu pogrzebowego niszczy Walhall i świat bogów ostatecznie się rozpada.

• XIX w. - Oceania znajduje się pod silnym wpływem muzyki Europy i Ameryki Północnej. Na przykład na Hawajach powstaje mała gitara ukulele o czterech strunach jako rozwinięcie portugalskiej machete.

W połowie XIX w. pojawia się też gitara hawajska o różnej liczbie strun dochodzącej nawet do ośmiu. Jej charakterystyczną cechą jest sposób dociskania strun: nie robi się tego bezpośrednio palcami, lecz metalowym lub szklanym walcem. Przesuwanie tego walca wzdłuż strun wytwarza charakterystyczne glissanda, czyli płynne, śpiewne przejścia od jednego dźwięku do następnego. Gitara hawajska zostaje zaprezentowana w 1915 r. na Panama-Pacific International Exposition w San Francisco i natychmiast zdobywa uznanie. Będzie potem sporadycznie używana w bluesie i country.

• 1801 r. - Francuski tancerz i choreograf ze Strassburga Jean-Louis Aumer (1774-1833) zaczyna pracę w Paryżu, gdzie jednak spotyka się z wrogością kierownika baletu przy Operze Paryskiej Pierre’a Gardela. Aumer pracuje w Paryżu, Kassel, Wiedniu i Londynie tworząc kilkadziesiąt przedstawień baletowych. Można wśród nich wymienić takie tytuły jak Robinson Crusoé (Paryż, 1805), Les amoures d’Antoine et Cléopâtre (Paryż, 1808), Amour et Psyché (Wiedeń, 1817), Le songe d’Ossian (Londyn, 1824), Mannon Lescaut (Paryż, 1830).

• 1804 - 1849 r. - Austriak Johann Strauss (ojciec), dyrygent własnej orkiestry w Wiedniu i kompozytor bardzo lubianych melodii tanecznych. Dzięki ogromnej popularności zdobywa majątek i zakłada swoiste imperium muzyczne z kilkoma orkiestrami, zaczynając tym samym rozwój lekkiej muzyki rozrywkowej służącej do tańca i zabawy. Rozpowszechnia walce (niemieckie waltzen - toczyć się), czyli koliste tańce parami (na przykład walc Taglioni), szybkie polki (jak słynna Kathinka, 1847) i rytmiczne marsze (najbardziej znany Marsz Radetzky’ego napisany w 1848 r. ku czci feldmarszałka J. Radetzky’ego, zwycięzcy spod Custozy). Mimo ogromnego sukcesu nie chce, by jego syn również noszący imię Johann zajmował się muzyką. Po latach okaże się jednak, że syn w tajemnicy pobierał lekcje muzyki, a talentem prześcignął sławnego ojca.

• 1805 - 1879 r. - August Bournonville, genialny duński tancerz i choreograf.

• 1807 r. - Austriacki pianista i kompozytor Ignaz Pleyel (1757-1831), który od roku 1795 prowadzi sklep muzyczny w Paryżu, w tym samym mieście uruchamia fabrykę fortepianów. Dzięki niemu i jego synowi Camille’owi firma Maison Pleyel wyrasta na jedną z najlepszych wytwórni fortepianów w Europie. Na przykład Chopin zawsze gra na instrumentach Pleyela. Firma przetrwa do początków XXI wieku, kiedy wchłonie ją większe konsorcjum.

• Ok. 1810 r. - Niemiecki skrzypek, kompozytor i dyrygent Ludwig (Louis) Spohr (1784-1859) zamiast długiej, ciężkiej laski służącej do dyrygowania orkiestrą wprowadza batutę (po włosku takt, uderzenie) - lekką pałeczkę z bambusa lub drewna (potem ewentualnie z tworzyw sztucznych) długości 25-50 cm. Za jej pomocą dyrygent dyktuje orkiestrze rytm, metrum, tempo i dynamikę utworu. Lekką batutę upowszechni potem Feliks Mendelssohn-Bartholdy.

• 1816 r. - Niemiec J. N. Mälzl konstruuje metronom, napędzane sprężyną wahadło drgające z ustaloną częstotliwością, aby określić metrum utworu. Pierwszym kompozytorem używającym tego przyrządu będzie Beethoven.

• 1820 r. - Pochodzący z Neapolu Carlo Blasis (1797-1878), tancerz, choreograf i nauczyciel, syn kompozytora Francesco Antona Blasisa, wydaje słynny podręcznik tańca Trattato sulla danza. Blasis uczył się tańca u Salvatore Vigano w Mediolanie a potem u Pierre’a Gardela w Paryżu. Później jest solistą w La Scali, a w 1837 r. dyrektorem szkoły tańca przy La Scali. Dziesięć lat później zostaje głównym tancerzem i choreografem King’s Theatre w Londynie. W 1830 r. wychodzi drukiem następny podręcznik Blasisa Il codice di Tersicore. który wraz z jego pierwszą pracą stanie się fundamentem klasycznego baletu w Europie. Wysoko oceniany jest sposób przedstawienia poszczególnych figur i faz ruchu nie za pomocą kodów literowych czy graficznych, lecz w postaci rysunków, które dokładnie pokazują ułożenie całego ciała tancerza lub tancerki.

• 1822 r. - Legendarna Maria Taglioni (1804-1884) debiutuje w Wiedniu jako tancerka w balecie La Reception d’une jeune Nymphe a la Cour de Terpsychore napisanym dla niej przez jej ojca Filippo Taglioniego. Stanie się potem jedną z najbardziej podziwianych tancerek epoki romantycznej. Jest też uznawana za pierwszą, która potrafi tańczyć na pointach w operze Robert Diabeł w 1831 r. i w Sylfidzie w 1832 r.

Drugą sławną baletnicą używających w tym czasie point jest Rosjanka Awdotja Iljiniczna Istomina (1799-1848).

• 1824 - 1896 r. - Austriak Anton Bruckner, sławny twórca dziewięciu symfonii w latach 1863-1896, muzyki religijnej (msze, motety) i świeckiej (na przykład na chór). Jest jednym z pierwszych muzycznych radykalistów, którzy odrzucają dawną estetykę, wprowadzając dysonanse, zmienne harmonie i nieregularne modulacje dźwięku. Inni XIX-wieczni muzycy o tak radykalnych poglądach to między innymi Niemiec R. Wagner, Austriak H. Wolf i przyjaciel Brucknera Austriak G. Mahler.

• 1825 - 1899 r. - Austriacki kompozytor Johann Strauss (syn) zdobywa popularność większą od ojca. Po śmierci Johanna seniora łączy jego i swoją orkiestrę w jeden potężny zespół, z którym objeżdża Niemcy, Rosję, Polskę i Stany Zjednoczone, zdobywając światową sławę. Jego dziełem są wspaniałe walce (na przykład Nad pięknym, modrym Dunajem, 1866; Życie artysty, 1867; Opowieści Lasku Wiedeńskiego, 1868; Wino, kobieta i śpiew, 1869; Odgłosy wiosny, 1882; Walc cesarski, 1888); polki (na przykład Polka wybuchowa skomponowana w 1847 r. pod wpływem wynalezienia bawełny strzelniczej) oraz operetki, czyli zabawne opery (na przykład słynna Zemsta nietoperza, 1874; Noc w Wenecji, 1883; Baron cygański, 1885 i Wiedeńska krew, 1899).

Jego orkiestrę przejmują potem następni członkowie muzycznie uzdolnionego rodu Straussów.

• Zemsta nietoperza (Die Fledermaus) - libretto: Karl Haffner (1804-1876) i Richard Genée (1823-1895). Finansista Gabriel von Eisenstein ma trafić na kilka dni do więzienia, lecz doktor Falke namawia go, by przedtem w tajemnicy przed żoną Rosalindą przyszedł do niego na bal. Falke knuje zemstę za dowcip z poprzedniego karnawału, kiedy Eisenstein zostawił go w środku Wiednia pijanego i w stroju nietoperza. Tymczasem naczelnik więzienia przez pomyłkę zamiast Eisensteina zamyka Alfreda, byłego narzeczonego Rosalindy. Na balu zaś Eisenstein flirtuje ze wszystkimi kobietami, nie wiedząc, że są wśród nich przebrane służące z jego domu oraz żona, co oczywiście w końcu wychodzi na jaw.

• Lata 1830. - Romantyzm osiąga stan dojrzały i zaczyna zdecydowanie dominować w europejskiej operze i balecie.

Dziełem uznawanym za przełomowe jest opera Robert Diabeł wystawiona w Paryżu w 1831 r., a napisana przez Giacomo Meyerbeera (niemiecki Żyd Jacob Liebmann Beer, 1791-1864), który połączył tradycje niemieckiej muzyki orkiestrowej, włoskiego śpiewu oraz baśniowe istoty z zaświatów i wątek miłosnego dramatu typowy dla romantyzmu. Tak powstaje styl znany jako grand opera.

W balecie zaś za pierwsze dzieło w pełni romantyczne uchodzi Sylfida (żeńska forma demona powietrza) opowiadająca o miłości nieziemskiej zjawy i szkockiego wieśniaka Jamesa. Tancerz i choreograf z Mediolanu Filippo Taglioni (1778-1871) wystawia ten balet w Paryżu w 1832 r. W roli Sylfidy występuje jego córka Maria Taglioni, a Jamesa gra Joseph Mazilier.

• Od 1838 r. - W Wiedniu w ostatnim dniu roku 31 grudnia odbywają się koncerty kończące karnawałowe zabawy w stolicy Cesarstwa Austriackiego. Wiedeńskie koncerty szybko stają się jednymi z najważniejszych wydarzeń muzycznych w Europie, a po stu latach będą inspiracją dla koncertów noworocznych.

• 1841 r. - W Paryżu zostaje wystawiony balet fantastyczny Giselle uznawany za sztandarowe dzieło romantyzmu. Libretto oparte na tekście Heinego napisali Jules-Henri Vernoy de Saint Georges, Théophile Gautier i Jean Coralli, muzykę napisał Adolphe Charles Adam, a choreografię opracowali Jean Coralli i Jules Perrot. Jest to opowieść o miłości pięknej wieśniaczki Giselle i przebranego za wieśniaka księcia śląskiego Albrechta, lecz zazdrosny leśniczy Hilarion doprowadza Giselle do samobójstwa. W drugim akcie przy grobie Giselle pojawiają się mściwe duchy, które topią Hilariona w jeziorze. Kiedy jednak chcą zabić także Albrechta, ratuje go duch Giselle.

• 1841 r. - F. M. de Silva (1795-1865) zakłada konserwatorium (szkołę muzyczną) w Rio de Janeiro, wkrótce najlepsze w Brazylii.

• 1842 r. - Niemiecki kompozytor i dyrygent Otto Nicolai (1810-1849) oraz orkiestra Opery Cesarskiej w Wiedniu zaczynają serię koncertów, co oznacza zarazem początek Filharmoników Wiedeńskich (Wiener Philharmoniker), wkrótce jednej z kilku najlepszych orkiestr świata. Cechą szczególną tego zespołu jest fakt, że od 1933 r. dyrygenci Filharmoników są wybierani przez samych muzyków i niekoniecznie muszą być Austriakami.

• 1842 r. - Skrzypek i dyrygent Ureli Corelli Hill (1802-1875) zakłada w Nowym Jorku pierwszą wielką amerykańską orkiestrę symfoniczną pod nazwą Filharmonia Nowojorska (New York Philharmonic). Następne amerykańskie orkiestry symfoniczne powstaną w Bostonie (1881), Chicago (1891), Filadelfii (1900) i Cleveland (1918).

• 1847 r. - Odbywa się pierwszy międzynarodowy festiwal (prezentacja i konkurs) muzyczny w Niemczech. Niemcy stają się centrum festiwalowym: Aachen (występy chórów w czerwcu), Ansbach (utwory Bacha w lipcu), Augsburg (rzadkie opery w lipcu-wrześniu), Bonn (muzyka Beethovena w maju-czerwcu od 1876 r.), Monachium (opery w sierpniu-wrześniu od 1901 r.), austriacki Salzburg (utwory Mozarta w lipcu-sierpniu od 1919 r.).

• Ok. 1850 r. - Na Kubie powstaje habanera, taniec bliski tangu. Charakteryzuje go synkopa - przedłużenie nieakcentowanej części taktu, zaburzenie rytmu lub dysonans. Rozwija się gorąca karaibska muzyka: taniec calypso na Trynidadzie, związana z tradycjami murzyńskimi rumba lub taniec mambo wykazujący związki z haitańskim wudu. W XX w. zaś powstanie kubańska muzyka salsa.

• Ok. 1850 r. - ok. 1950 r. - Europejskie opera i operetka osiągają szczyt popularności. W ostatnim ćwierćwieczu XIX w. głównie w Italii dominuje weryzm (od włoskiego vero - prawda), który wbrew typowej dla wcześniejszych dzieł teatralnej umowności preferuje w operze realizm i naturalizm oraz postuluje zainteresowanie aktualnymi problemami zamiast wątków fantastycznych.

W Italii tworzy prawdziwy operowy gigant Giuseppe Verdi (1813-1901, opery Bal maskowy, 1833; Nabucco, 1842; Rigoletto, 1851 (słynna aria La donna è mobile, czyli Kobieta jest zmienna); Trubadur, 1853; Traviata, 1853 i najsłynniejsza Aida, 1871). Aida została zamówiona przez Ismaila Paszę na otwarcie Kanału Sueskiego za fantastyczne honorarium 150 tysięcy franków w złocie. To dzieło od początku wzbudza powszechny zachwyt zarówno rozmachem scen, jak też pięknem muzyki. Ciekawostką jest, że zamiast tradycyjnej uwertury, która nie ma wiele wspólnego z późniejszym spektaklem Verdi stosuje w Aidzie preludium, które stanowi bezpośredni początek fabuły.

Pochodzący z Neapolu Ruggiero Leoncavallo (1857-1919) zdobywa uznanie tworząc Pajace (1892), jedną z najczęściej granych oper w dziejach. Pajace będą pierwszą operą w całości nagraną (1907) oraz pierwszą operą w całości sfilmowaną (1931).

Inny Włoch Giacomo Puccini (1858-1924) wsławia się takimi operami jak Cyganeria (1896), Tosca (1900) czy Madame Butterfly (1904).

Szczególną pozycję wśród twórców teatru muzycznego zajmuje węgierski kompozytor Béla Bartók (1881-1945), który tworzy ponurą ekspresjonistyczną operę Zamek Sinobrodego (1911). Wyróżniają się także Węgier Ferenc Lehár (1870-1948, operetki: Wesoła wdówka, 1905; Cygańska miłość, 1910; Kraina uśmiechu, 1929) oraz Czech Bedřich Smetana (1824-1884, opera Sprzedana narzeczona, 1866).

We Francji tworzą Charles Gounod (1818-1893, opera Faust, 1859) oraz wywodzący się z rodziny żydowskiej Georges Bizet (1838-1875, opery Poławiacze pereł, 1863; Piękne dziewczę z Perth, 1866; Carmen, 1875). Szczególną popularność zdobywają trzy piękne fragmenty Carmen: Preludium, Taniec Cygana i Habanera. We Francji działa też pochodzący z rodziny niemieckich Żydów Jacques Offenbach (1819-1880), autor znakomitych operetek: Orfeusz w piekle (1858), Życie paryskie (1866), Opowieści Hoffmanna (1881). Słynny Piekielny galop znany potem jako kankan (chociaż nie przypomina algierskiego tańca o tej nazwie) kończący Orfeusza w piekle stanie się jedną z najpopularniejszych melodii świata.

Dużą popularność zyska też porywająca uwertura do operetki Lekka kawaleria (1866) skomponowanej przez Austriaka Franza von Suppé (1819-1895).

Polak Stanisław Moniuszko (1819-1872) komponuje między innymi opery Halka (1847) i Straszny dwór, 1864). W Austrii zaś działa Karl Zeller (1842-1898, najbardziej znana operetka Ptasznik z Tyrolu, 1891).

Sławni rosyjscy twórcy oper to Modest Musorgskij (1839-1881, Chowańszczyzna, 1880), znany synesteta Nikołaj Rimskij-Korsakow (1844-1908, opera Sadko, 1896; suita Szeherezada, 1888; opera Bajka o carze Sałtanie, 1900), Aleksandr Borodin (1833-1887, Kniaź Igor, 1890), Piotr Czajkowskij (Eugeniusz Oniegin, 1879; Dama pikowa, 1890; Dziadek do orzechów, 1892 ze słynnym Walcem kwiatów). Ze względu na ogromny dynamizm oraz ilustracyjność melodii dużą popularność zdobywa Lot trzmiela, krótki utwór na instrumenty smyczkowe zaczynający trzeci akt Bajki o carze Sałtanie.

Grupa kompozytorów promująca wykorzystanie rosyjskiej muzyki ludowej w opozycji do „zbyt europejskiego” Czajkowskiego tworzy zespół nazwany Potężną Gromadką (Moguczaja kuczka). Należą do niej M. Bałakiriew, Borodin, C. Cui, Musorgskij i Rimskij-Korsakow.

Europejski balet rozwija się w prawdziwy teatr o spójnej fabule i muzyce, a nie, jak dotychczas, luźny zbiór tańców. Kompozytor Léo Delibes (1815-1910) i choreograf J. Mendez tworzą w Paryżu baletowe przedstawienie o tańczącej lalce Coppélia (1870). W Rosji działają francuski choreograf A. Saint-Leon (balet Konik Garbusek. 1864) i P. Czajkowskij (balety Dziadek do orzechów, 1892, ze słynnymi walcem kwiatów i marszem oraz Jezioro łabędzie, 1895, z wielkim walcem). Marius Petipa (1819-1910), rosyjski choreograf pochodzenia francuskiego, ustala kanony europejskiego tańca klasycznego (wystawia balety Czajkowskiego Śpiąca królewna, 1890; Dziadek do orzechów i Jezioro łabędzie).

• Bal maskowy Verdiego - libretto: Antonio Somma (1809-1864). Opisuje zabójstwo szwedzkiego króla Gustawa III podczas balu maskowego. Ze względu na obiekcje Burbonów akcja zostaje przeniesiona do Ameryki, a króla zastępuje Richard Warwick gubernator Bostonu, lecz aktorzy grają w szwedzkich strojach. Opera przyczynia się do wzmożenia niepodległościowych nastrojów w Italii.

• Nabucco Verdiego - libretto: Temistocle Solera (1815-1878). Babiloński władca Nabucco (Nabuchodonozor) kocha pewną Żydówkę, ale żona nakłania go do wydania wyroku śmierci na wszystkich Żydów więzionych w Babilonie. Wtedy król zwraca się do Jahwe o pomoc: szaleństwo mija, posąg Baala rozpada się odłamkiem zabijając złą władczynię, a Nabucco uwalnia Żydów. Do historii przechodzi podniosła chóralna pieśń Żydów Va pensiero, która budzi patriotyczne skojarzenia w Italii okupowanej przez Austriaków.

• Traviata Verdiego - libretto oparte na Damie kameliowej Dumasa pisze Francesco Maria Piave (1810-1878). Arystokrata Alfredo Grmont kocha kurtyzanę Violettę Valery (tytułowa Traviata, czyli Ta, która zeszła na złą drogę). Jednak ojciec Alfreda namawia ją do odejścia, żeby nie niszczyła towarzyskiej pozycji ukochanego, a rozgoryczony Alfredo publicznie ją obraża. Dopiero po pewnym czasie zrozumie swój błąd i zechce ją poślubić, lecz Violetta umiera.

• Aida Verdiego - z librettem Antonia Ghislanzoni (1824-1893). Aida, córka etiopskego króla, kocha egipskiego wodza Radamesa, którego kocha również Amneris, córka faraona. Radames rozbija armię Etiopczyków i w nagrodę ma poślubić Amneris, czego jednak nie chce, więc planuje ucieczkę z ukochaną. Niestety, do akcji wkraczają Amneris i arcykapłan Ramfis. Aida ucieka, a Radames odmawia poślubienia córki faraona i staje przed sądem za zdradę. Kiedy zostaje zamurowany w grobowcu, odkrywa, że Aida postanowiła umrzeć razem z nim. Nieszczęsnej Amneris pozostały tylko wyrzuty sumienia.

• Pajace Leoncavalla - libretto kompozytora rzekomo oparte na autentycznej sprawie znanej z sądu. Wędrowna trupa teatralna ma przedstawiać zabawne perypetie Pajaca zdradzanego przez żonę Colombinę. Tak się składa, że Nedda grająca Colombinę kocha wieśniaka Silvio i faktycznie zdradza Canio grającego Pajaca. Przed spektaklem aktor Tonio wyznaje miłość Neddzie, a gdy ona go wyśmiewa, sprowadza Canio, aby przyłapał żonę z Silvio, który jednak ucieka nierozpoznany. Zaczyna się spektakl, ale sceniczny Pajac, czyli Canio nie wytrzymuje napięcia, na oczach nieświadomych widzów wszczyna kłótnię z żoną i w końcu ją zabija sztyletem, a potem morduje biegnącego na pomoc Silvio. Padają ostatnie słowa spektaklu: La Commedia é finita. W pierwotnej wersji wypowiada je Tonio, lecz od czasu, gdy powiedział je Enrico Caruso grający Canio, zazwyczaj właśnie Canio kończy Pajace.

• Tosca Pucciniego - libretto: Giuseppe Giacosa (1847-1906) i Luigi Illica (1857-1919). Rzecz dzieje się w Rzymie w 1800 r., kiedy zwycięstwa Napoleona zapowiadają upadek Państwa Kościelnego i wyzwolenie Italii spod władzy Austrii. Śpiewaczka Floria Tosca próbuje ratować swego ukochanego Mario Cavaradossiego, który trafił do więzienia za pomoc w ucieczce Cesare Angelottiego. Prefekt papieskiej policji Scarpia obiecuje go uwolnić, jeśli Tosca zostanie jego kochanką. Ona początkowo godzi się, lecz w końcu zabija prefekta i z przepustkami biegnie na Zamek Anioła, żeby uwolnić Mario. Okazuje się jednak, że prefekt ją oszukał - Mario został zamordowany. Zrozpaczona Tosca skacze w przepaść uciekając przed aresztowaniem.

• Orfeusz w piekle Offenbacha - libretto: Ludovic Halévy (1834-1908) i Hector Crémieux (1828-1892). Orfeusz i Eurydyka chcą się rozwieść, lecz nie pozwala na to przeznaczenie. Ukochany Eurydyki, Pluton, porywa ją więc ku zadowoleniu wszystkich. Niestety, piekło okazuje się nudne, a Orfeusz, choć nie chce powrotu żony, musi po nią iść, bo tak każą bogowie i Opinia Publiczna (tu jako konkretna osoba). Na szczęście Eurydyka spodobała się też Jowiszowi i ten nagłym piorunem zmusza Orfeusza, aby się obejrzał podczas drogi powrotnej z piekieł, czego nie wolno mu było zrobić. W zaistniałej sytuacji Orfeusz nie może zabrać żony, która zostaje z Jowiszem, sam zaś wraca na ziemię i wszyscy są zadowoleni.

• Wesoła wdówka Lehára - libretto: Austriak Leo Stein (1861-1921), Austriak pochodzenia żydowsko-węgierskiego Victor Léon (1858-1940) i Brytyjczyk Adrian Ross (Arthur Reed Ropes, 1859-1933). Bogata wdowa Hanna Glawari z księstwa Ponteverdo przyjeżdża o Paryżu i istnieje niebezpieczeństwo, że wyjdzie za mąż za Francuza pozbawiając księstwo swojego majątku wartego 20 milionów dolarów. Aby temu zapobiec poseł księstwa Ponteverdo próbuje znaleźć dla niej odpowiedniego męża. Tymczasem Hanna spotyka swoją dawną miłość hrabiego Daniłę, który ją kocha, lecz nie chce być uznanym za łowcę majątku, więc ukrywa swoje uczucia (słynna aria Usta milczą, dusza śpiewa). W końcu Hanna ucieka się do podstępu i mówi, że zgodnie z testamentem ona wszystko straci, jeżeli znów wyjdzie za mąż. Uszczęśliwiony hrabia Daniło natychmiast prosi ją o rękę, a ona go przyjmuje dodając, że zgodnie z testamentem cały majątek straci, ale na rzecz nowego męża. W odpowiedzi Daniło stwierdza, że wziąłby ją nawet, gdyby miała nie 20 ale 40 milionów dolarów.

• Carmen Bizeta - libretto: Henri Meilhac (1831-1897) i Ludovic Halévy. Piękna sewilska Cyganka Carmen odrzuca zaloty mężczyzn (wspaniała habanera Miłość to ptak niepokorny), ale niespodziewanie zwraca uwagę na sierżanta Don José. Żołnierz porzuca dla niej narzeczoną i dezerteruje z wojska. Kiedy jednak Carmen spotyka torreadora Escamillo (słynna aria torreadora na cześć zwycięstwa) zrywa z sierżantem. W ostatnim akcie zrozpaczony Don José zabija Carmen podczas corridy.

• Ptasznik z Tyrolu Zellera - libretto Austriacy Moritz West (Moritz Nitzelberger, 1840-1904) i Ludwig Held (1837-1900). Znany z licznych miłostek książę zapowiada przyjazd na polowanie, a w lesie nie ma dzików, ponieważ wytępili je kłusownicy. Baron Weps, którego finanse wyglądają co najmniej niedobrze, wykorzystuje okazję: może rozwiązać problem, ale za odpowiednią łapówkę od miejscowych władz. Chce podsunąć księciu zwykłe prosiaki, a podczas uroczystego powitania ma go przyjąć brzydka córka sołtysa. Tymczasem książę odwołuje przyjazd i baron powinien oddać łapówkę. Żeby tego uniknąć, przebiera za księcia swojego siostrzeńca Stanisława. Na to nakłada się historia miłości Krysi i Adama z Tyrolu (słynna piosenka Lat dwadzieścia miał mój dziad), który handluje ptakami śpiewającymi. Ostatecznie Stanisław wyjeżdża, baron Weps żeni się z nieładną, lecz bogatą baronową Adelajdą, a Adam z Krysią.

• Jezioro łabędzie Czajkowskiego - libretto Władimir Biegiczew i Wasilij Gelcer. Młody książę Zygfryd spotyka Odettę zaklętą w łabędzia przez czarnoksiężnika Barona von Rotbarta. Tylko czyjaś wierna miłość może ją uwolnić spod władzy czarownika. Para tańczy a z nimi pląsają też inne łabędzie (słynne pas de quatre). W pałacu zaś matka księcia żąda, by wybrał narzeczoną, lecz on odrzuca wszystkie, aż pojawia się ubrana na czarno Odylia - piękność, w której Zygfryd widzi Odettę i radośnie z nią tańczy (słynny pas de deux). Prosi o jej rękę i wtedy dowiaduje się, że to Odylia, córka Rotbarta. Złamał więc słowo dane Odetcie, która z rozpaczy topi się w jeziorze. Zygfryd zaś zabija Rotbarta i rzuca się do wody.

• Sprzedana narzeczona Smetany - libretto: czeski autor i krytyk Karel Sabina (1813-1877). Po latach do wsi wraca Jenik, syn bogatego gospodarza Tobiasza Michy, lecz nie ujawnia, kim jest. Kocha się ze wzajemnością w Marzence. Niestety, ojciec Marzenki chce dla niej bogatego męża i wbrew woli córki wybiera Waszka, innego syna Tobiasza Michy. Swat chce się pozbyć Jenika i proponuje mu pieniądze za rezygnację z ręki Marzenki. Ku powszechnemu oburzeniu Jenik przyjmuje propozycję, ale pod warunkiem, że Marzenka wyjdzie za syna Tobiasza Michy. Dopiero wtedy Jenik ujawnia, że on też jest synem Michy.

• Halka Moniuszki - libretto: polski pisarz Włodzimierz Wolski (1824-1882). Młody szlachcic Janusz zaręcza się z Zofią, córką stolnika, porzucając wiejską dziewczynę Halkę, która jest w ciąży. Góral Jontek ostrzegał Halkę, że Janusz ją zdradzi, lecz ona mu nie wierzyła i wzgardziła jego miłością (słynna aria Jontka Szumią jodły na gór szczycie). Janusz żeni się z Zofią, a Halka rzuca się w przepaść.

• Zamek Sinobrodego Bartóka - libretto: węgierski autor Béla Balázs (Herbert Bauer, 1884-1949). Libretto nawiązuje do baśni Charlesa Perrault z 1697 r. o ponurym arystokracie z charakterystyczną niebieskawą brodą, który mordował swoje kolejne żony. W operze Bartóka Judyta wyszła za demonicznego księcia Sinobrodego i mimo ostrzeżeń męża poznaje jego zamek, otwierając siedem kolejnych drzwi, żeby wpuścić do zamku światło. Znajduje izbę tortur, zbrojownię, skarbiec, lepki od krwi ogród, królestwo Sinobrodego i czarne jezioro łez. Już wie, że za ostatnimi drzwiami są trzy zamordowane żony Sinobrodego panujące nad jego porankami, południami i wieczorami. Ona zaś będzie czwarta i zapanuje nad jego nocami.

• Od 1850 r. - Hiszpan Antonio de Torres Jurado (1817-1892) ulepsza gitarę akustyczną i zaczyna jej światową karierę.

• Od połowy XIX w. - Powstają pierwsze przeboje muzyki popularnej nawiązujące do muzyki ludowej i romantyzmu. Odwołują się do emocji i stereotypów, co oznacza skłonność do kiczu. Na przykład polska pianistka i kompozytorka utworów salonowych Tekla Bądarzewska (ok. 1829-1861) pisze słynną pieśń Modlitwa dziewicy, która zdobędzie niebywałą popularność i będzie drukowana w milionach egzemplarzy od Europy i Ameryki Północnej po Japonię i Brazylię.

• 1852 r. - Francuz Arthur Saint-Léon pisze świetny podręcznik baletu klasycznego La sténochoregraphie ou l’art d’ècrire promptement la danse, gdzie przedstawia metodę precyzyjnego dopasowania zapisu muzyki i tańca. Ponad nutami muzyki znajduje się pięciolinia służąca do graficznego przedstawienia sylwetki tancerza i ruchów jego nóg, a ponad nią jeszcze jedna linia pokazująca ruchy rąk.

Ten system udoskonali Niemiec Albert Zorn w książce Grammatik der Tanzkunst (Lipsk,1887 r.), a choreografowie będą go stosowali co najmniej do połowy XX w. kiedy pojawi się notacja Beneshów.

• Druga połowa XIX w. - Świetny niemiecki muzykolog Hugo Riemann (1849-1919) pisze kilkadziesiąt książek na temat muzyki. Do najlepszych i najbardziej znanych należą między innymi Musikalische Logik. Hauptzüge der physiologischen und psychologischen Begründung unseres Musik-Systems (1873), Studien zur Geschichte der Notenschrift (Studia z historii zapisu nutowego, 1878), Musik-Lexikon (1882) zawierający opisy życia i twórczości muzyków oraz analizujący kontrapunkt Lehrbuch der einfachen, doppeleten und imitirenden Kontrapunkts (1888). Dużym osiągnięciem Riemanna jest koncepcja Tonnetz zapowiadająca teorię przestrzeni dźwięków.

• Druga połowa XIX w. - Murzyńskie zespoły w Brazylii grające dla białych popularne polki i mazurki, a dla siebie rytmiczne tańce rodem z Afryki łączą je, tworząc ok. 1868 r. nowy taniec maxixe zbliżony do tanga lub uznawany za rodzaj tanga z mocnym, wyrazistym rytmem. W krótkim czasie maxixe podbija zabawy karnawałowe zapowiadając niebywałą karierę samby.

Samba (od angolańskiego słowa semba - wypinać pępek) pochodzi od tradycyjnego tańca przywiezionego z Afryki. Tańczący tworzą koło wokół solisty, który wykonuje szybkie, energiczne figury w rytm muzyki wykonywanej na bębnach, metalowych gruchawkach lub grzechotkach, dzwonkach i czterostrunowym instrumencie cavaquinho. Na koniec tancerz zatrzymuje się przed wybraną osobą z kręgu i kręcąc pępkiem wskazuje ją jako następnego solistę. Wkrótce samba wchodzi do stałego repertuaru piosenek i tańców wykonywanych w czasie karnawałowych zabaw. W 1916 r. piosenka Pelo telefone i wykonywany przy niej taniec stają się przebojem karnawału, a znawcy twierdzą, że jest to prawdziwy początek wielkiej kariery samby.

• 1851 - 1864 r. - Po rewolucji tajpingów dworski teatr chiński kun-szan ulega zapomnieniu, a jego miejsce zajmuje teatr cing-si, czyli opera pekińska oparta na tradycjach wywodzących się z prowincji Hopei.

• 1853 r. - Niemiecki imigrant Heinrich Engelhard Steinweg, z zawodu cieśla, zakłada na Manhattanie w Nowym Jorku firmę produkującą fortepiany. Przez lata wraz z synami ulepsza konstrukcję instrumentu, a firma Steinway & Sons staje się jednym z najwyżej cenionych wytwórców fortepianów nie tylko w USA, ale na całym świecie.

• 1854 r. - W Lipsku wychodzi książka Vom Musikalisch-Schönen (O muzycznym pięknie). Jej autorem jest świetny austriacki krytyk muzyczny pochodzenia żydowsko-czeskiego Eduard Hanslik (1825-1904). Estetyczne tezy zawarte w tej pracy wywierają ogromny wpływ na kompozytorów. Hanslik podkreśla, że muzyka ma wywoływać emocję, chociaż może być oparta na racjonalizmie, lecz samo dzieło bez słuchacza nie zawiera żadnych emocji. Idee w muzyce mogą być tylko muzyczne, czyli wynikają z odpowiedniego rozmieszczenia dźwięków, a wszystko to, co odbiera słuchacz jest wyłącznie jego indywidualnym, subiektywnym odczuciem.

• 1873 - 1921 r. - Włoch Enrico Caruso, najsławniejszy tenor swoich czasów, wirtuoz pieśni i arii operowych.

O sile jego głosu świadczy słynna sztuczka ze szklanką rozbijaną dźwiękiem o wysokich częstotliwościach.

• 1873 - 1938 r. - Rosjanin Fiodor I. Szaliapin, jeden z największych śpiewaków (bas) operowych. W 1922 r. decyduje się nie wracać do bolszewickiej Rosji i osiedla się na stałe w Paryżu.

• 1876 - 1878 r. - Powstaje zasilany elektrycznie mikrofon. Dzięki temu urządzeniu w XX w. muzyka przestanie być wydarzeniem kameralnym, ograniczonym tylko do niewielkiej grupy słuchaczy. Odtąd muzyk, a zwłaszcza śpiewak z mikrofonem w dłoni, będzie mógł występować w wielkich pomieszczeniach, a nawet na ogromnych stadionach piłkarskich, ponieważ jego muzyka wzmocniona przez mikrofon i coraz sprawniejsze głośniki będzie docierała do wielotysięcznego audytorium.

• 1876 - 1973 r. - Katalończyk Pau (Pablo) Casals, największy wirtuoz gry na wiolonczeli, dyrygent i kompozytor. W latach 1936-1939 dokonuje słynnych nagrań suit Bacha w solowym wykonaniu na wiolonczelę. Jako przeciwnik generała Franco ucieka z Hiszpanii do miasteczka Prades po francuskiej stronie Pirenejów (1939). W latach 1950-1968 wbrew naciskom Franco i otwartej niechęci dostojników Kościoła katolickiego organizuje koncerty bachowskie w Prades. Od 1956 r. mieszka na Porto Rico. W 1971 r. komponuje hymn pokoju dla ONZ.

Godnym następcą Casalsa jako wirtuoza wiolonczeli będzie jego uczeń Rosjanin Mstisław Rostropowicz (1927-2007), w 1974 r. ucieka ze Związku Sowieckiego, a od 1982 r. jest obywatelem Szwajcarii.

• 1877 - 1918 r. - W wiedeńskiej operze co roku 31 grudnia odbywa się słynny bal (taneczna zabawa) kończący noworoczne zabawy cesarskiego dworu i arystokracji, a nawiązujący do tańców Kongresu Wiedeńskiego. Zostanie reaktywowany w 1921 r. jako bal dla najwyższych sfer, od 1935 r. znany będzie pod nazwą Wiener Opernball.

• 1878 - 1927 r. - Wielka amerykańska tancerka Isadora Duncan. Odrzuca klasyczny, konwencjonalny balet na rzecz swobodnej ekspresji w tańcu.

Nieco później podobną sławę zdobywa Martha Graham (1893-1991) uznawana za twórczynię nowoczesnego tańca amerykańskiego.

• 1881 - 1931 r. - Wielka rosyjska tancerka i nauczycielka baletu Anna Pawłowa.

Jej pozycji dorówna potem jedynie sławna Galina Siergiejewna Ułanowa (1909/1910-1998) pracująca w Leningradzie i Moskwie, a od 1960 r. nauczycielka tańca.

• 1882 r. - W Berlinie powstaje Berliner Philharmonisches Orchester w 1887 r. przemianowana na Filharmoników Berlińskich (Berliner Philharmoniker). Bardzo szybko staje się jedną z najlepszych orkiestr świata obok tak znanych zespołów jak na przykład Filharmonicy Wiedeńscy, Concertgebouworkest w Amsterdamie, Londyńska Orkiestra Symfoniczna, Filharmonia Nowojorska czy Chicagowska Orkiestra Symfoniczna.

• 1882 - 1961 r. - Percy Grainger (1882-1961), pierwszy szerzej znany kompozytor australijski. Dotychczas Australia zazwyczaj tylko naśladowała brytyjskie i ogólnoeuropejskie wzory muzyczne.

• 1888 r. - W Amsterdamie zostaje otwarta filharmonia pod nazwą Concertbgebouw (po holendersku sala koncertowa). Nieco później powstanie orkiestra Concertgebouworkest, która z czasem okaże się jednym z najlepszych zespołów symfonicznych na świecie. W stulecie istnienia w roku 1988 królowa Holandii do nazwy orkiestry doda słowo królewska - Koninklijk Concertgebouworkest.

• 1889 r. - Indonezyjski gamelan po raz pierwszy zostaje zaprezentowany w Europie w Paryżu i od razu budzi szerokie zainteresowanie oryginalnością brzmienia. W XX w. zespoły gamelanowe złożone z kilkunastu a czasem nawet więcej instrumentów staną się szeroko znane, a jawajski taniec zdobędzie licznych wielbicieli poza Indonezją.

• Koniec XIX w. - Europejscy muzykolodzy dokonują systematyzacji instrumentów. Za fundamentalną jest uznawana klasyfikacja dokonana przez niemieckich muzykologów Ericha M. von Hornbostela (1877-1935) i Curta Sachsa (1881-1959, ze względu na żydowskie pochodzenie wyemigrował do Francji w 1933 r. a potem do USA) opublikowana w 1914 r. w Zeitschrift für Ethnologie.

W instrumentach perkusyjnych (uderzanych), czyli idiofonach dźwięk powstaje dzięki wibracji całego instrumentu (tarki, kołatki, gruchawki, grzechotki, gongi, dzwony). Ze względu na materiał, z którego jest zbudowany instrument, wyróżnia się ksylofony (drewniane), litofony (kamienne) i metalofony (metalowe). Odrębną kategorią są membranofony, w których wibruje napięta, cienka, elastyczna płaszczyzna, czyli membrana (bębny).

W instrumentach strunowych, czyli chordofonach, wibruje struna, to znaczy napięta nić albo sznur. Rodzina harfy - struny rozpięte w powietrzu na ramie są szarpane palcami. Rodzina lutni - struny są rozciągnięte na desce (cymbały, cytra) lub na pudle rezonansowym i poruszane palcami (lutnia, mandolina, gitara, buzuki, sitar). Rodzina skrzypiec - struny są pocierane za pomocą smyczka zaopatrzonego we własną, pojedynczą strunę (łuk muzyczny, fidel, skrzypce, wiolonczela, kontrabas). Rodzina fortepianu - instrumenty, w których struny są szarpane lub uderzane poprzez naciśnięcie odpowiednich klawiszy (klawikord, klawesyn, fortepian).

W instrumentach dętych - aerofonach wibruje powietrze swobodne (na przykład w czurindze) lub zamknięte w określonej przestrzeni. Instrumenty dęte niemetaliczne - z drewna (ksylofony), kości lub rogu (gwizdek, flet, róg, szałamaja, obój, ghaida, dudy). Instrumenty dęte metalowe to metalofony (trąbka, róg, akordeon, organy, katarynka).

W instrumentach samoczynnie produkujących muzykę dźwięk wytwarzają urządzenia mechaniczne (na przykład lutnia korbowa i katarynka), elektryczne lub elektroniczne (syntezatory). Szczególną klasą są urządzenia odtwarzające muzykę zapisaną na określonych nośnikach jak pianole, szafy grające, gramofony czy magnetofony.

• Koniec XIX w. - Austriacki kompozytor słoweńskiego pochodzenia Hugo Philipp Jacob Wolf (1860-1903) kontynuuje między innymi tradycje romantycznej pieśni. Z drugiej zaś strony jest zwolennikiem radykalizmu muzycznego, wprowadzając do swoich kompozycji dysonanse i zmienne harmonie.

• Koniec XIX - początek XX w. - W muzyce Zachodu rozwijają się szkoły narodowe związane z powstawaniem poczucia narodowej tożsamości i często odzwierciedlające dążenia niepodległościowe.

Równolegle rozwija się muzyka programowa, czego przykładem mogą być symfonie programowe Obrazki z wystawy (1874) M. Musorgskiego oraz niemieckiego kompozytora Richarda Straussa (1864-1949): Don Juan (1889), Ucieszne figle Dyla Sowizdrzała (1895) czy Tako rzecze Zaratustra (1896).

W Niemczech największą osobowością muzyczną jest Johannes Brahms (1833-1897), którego R. Schumann w słynnym artykule Nowe drogi zamieszczonym w Zeitschrift für Musik (28 X 1953) określi potem jako genialnego prekursora muzyki nowoczesnej. Sam Brahms uważa się za tradycjonalistę, odwołując się przede wszystkim do baroku i klasycyzmu, zwłaszcza Bacha i Beethovena. W swoich symfoniach na orkiestrę (na przykład F-dur z 1883 r.), licznych koncertach, kantatach, w słynnym Niemieckim Requiem (1868), Tańcach węgierskich i innych utworach świadomie odrzuca programowość i pisze muzykę „absolutną”, to znaczy odwołującą się do doskonałości i bogactwa formy muzycznej, gdzie nie są ważne ani subiektywne wrażenia i uczucia, ani treści pozamuzyczne. Tak właśnie estetykę Brahmsa opisuje znany wiedeński krytyk muzyczny Eduard Hanslick (1825-1904), przeciwstawiając ją emocjonalnym, narodowym a czasem wręcz ilustracyjnym tendencjom Wagnera.

We Francji komponują Camile Saint-Saëns (1835-1921; słynny Karnawał zwierząt, 1886) i pochodzący z Belgii Cezare Franck (1822-1890), który sławę zdobywa między innymi utworami na organy (na przykład Chorał a-moll, 1890).

We Włoszech działa kompozytor, wybitny pianista i pedagog Ferruccio Busoni (1866-1924).

W Hiszpanii Pablo Sarasate (1844-1908) pisze Tańce hiszpańskie i Melodie cygańskie, I. Albeniz (1860-1909) utwory na fortepian, a E. Granados (1867-1916) zasłynie swoją wersją Tańców hiszpańskich. W Portugalii działa pochodzący z Wysp Świętego Tomasza José Viana da Motta (1868-1948), a Heitor Villa Lobos (1887-1959) jest najsławniejszym twórcą brazylijskim (na przykład dziewięć suit Bachianas brasileiras, 1930-1945).

Wyróżnia się też Austriak żydowskiego pochodzenia Gustav Mahler (1860-1911), który próbuje przełamać legendę o niemożności napisania dziesięciu symfonii przez pojedynczego twórcę, lecz i jemu to się nie udaje. Austriacki Żyd wirtuoz skrzypiec Fritz Kreisler (1875-1962, późny okres życia spędza w USA) słynie jako kompozytor doskonale naśladujący włoski barok. Kreisler upowszechnia wibracje wszystkich dźwięków tworzonych przez skrzypce; wcześniej wibracje bywały ozdobnikami tylko wybranych dźwięków.

W Polsce działają między innymi genialny skrzypek żydowskiego pochodzenia Henryk Wieniawski (1835-1880), kompozytor Karol Szymanowski (1882-1937, balet Harnasie) i pianista Ignacy Paderewski (1860-1941). Tradycje muzyki romantycznej kontynuuje pianista i kompozytor Feliks Nowowiejski (1877-1946). Sławę genialnego pianisty zdobywa także polski Żyd Artur Rubinstein (1887-1982).

W Czechach działają świetni kompozytorzy Bedřich Smetana, Antonin Dvořak (1841-1904) i Leoš Janáček (1854-1928). Janáček słynie z prób odtworzenia w muzyce rytmu języka czeskiego, w który pilnie wsłuchuje się w czeskich piwiarniach. Sławę wirtuoza skrzypiec zdobywa czeski Żyd z Cieszyna Max Rostal (1906-1991) znany też jako świetny pedagog.

Na Węgrzech w duchu narodowym tworzy słynny pianista i kompozytor F. Liszt (patriotyczny poemat symfoniczny Hungaria, 1854).

M. Jekmalian (1856-1905), N. Tigranian (1856-1951), Komitas i A. Spendiarian rozwijają muzykę Armenii. Swoją twórczość opierają na wzorcach z Europy, ludowej muzyce Armenii i tradycjach bliskowschodnich.

Z lokalną muzyką ludową wiążą się zwykle określone instrumenty, które czasem zyskują sporą popularność. Przykładem jest buzuki, która wywodzi się z Anatolii, a w początkach XX w. upowszechnia się w Grecji jako rodzaj gitary z co najmniej trzema stalowymi strunami.

W drugiej połowie XIX w. zaczyna się też wielka muzyka skandynawska. Wyróżniają się Norweg Edward Grieg (1843-1907, autor między innymi suity według dramatu Ibsena Peer Gynt, 1875) oraz Fin Jean Sibelius (1865-1957). Do najbardziej rozpoznawalnych fragmentów Peer Gynta należą demoniczny taniec przesycony grozą znany pod tytułem Grota Króla Gór, smutna Pieśń Solvejgi oraz przesycony liryzmem ilustracyjny Poranek w górach.

W Rosji zaś nadal dominują Czajkowskij (słynna uwertura koncertowa Rok 1812 napisana w 1880 r. dla upamiętnienia obrony Moskwy przed Francuzami), Rimskij-Korsakow, Borodin i Musorgskij, ale pojawiają się też Aleksandr Skriabin (1872-1915), Siergiej Rachmaninow (1873-1943), Siergiej Prokofiew (1891-1953; na przykład skomponowany w latach 1935-1936 balet Romeo i Julia ze słynnym tańcem rycerzy), Igor Strawińskij (1882-1971; impresjonistyczny balet Ognisty Ptak, pokazany w Paryżu w 1910 r.) oraz Dmitrij Szostakowicz (1906-1975).

Skriabin jako synesteta jest znany z opracowania barwnej klawiatury fortepianowej, gdzie poszczególnym dźwiękom przypisuje różne kolory.

Z Szostakowiczem zaś wiąże się ciekawy przykład muzycznych halucynacji. Otóż w czasie II wojny światowej został postrzelony w głowę, lecz nie zgodził się na usunięcie odłamka tkwiącego w czaszce blisko ośrodków słuchowych, ponieważ dzięki temu uszkodzeniu ciągle słyszał nowe oryginalne melodie, które mógł przetwarzać na kolejne ciekawe kompozycje.

• Ognisty ptak Strawińskiego - libretto: rosyjski tancerz Michaił Fokin (1880-1942). Carewicz chwyta Ognistego Ptaka i za jego uwolnienie dostaje złote pióro, które ma mu pomóc w niebezpieczeństwie. W drugim akcie Carewicz trafia do siedziby czarownika Kościeja, który więzi zaklętą Carewnę i jej służki. Kiedy pojawia się Kościej, Carewicz próbuje walczyć, ale bezskutecznie i dopiero w ostatnim momencie wyciąga złote pióro. Wtedy przybywa Ognisty Ptak, który porywa Kościeja i jego demony do obłędnego tańca, aż padną ze zmęczenia. Carewicz zaś odnajduje wielkie jajo, które mieści duszę Kościeja i je rozbija.

• 1889 r. - Louis Glass ustawia szafę grającą w Palais Royal Saloon w San Francisco. Jest to urządzenie składające się z fonografu Edisona oraz czterech tub do słuchania muzyki z tego fonografu uruchamianego przez wrzucenie monety. Nowinka spotyka się z ogromnym zainteresowaniem, więc wkrótce powstają jej ulepszone wersje. W 1905 r. pojawia się szafa grająca z 24 piosenkami do wyboru nagranymi na 24 wałkach, które można uruchomić przez wrzucenie monety. Rok później zaś szafa grająca zostanie wyposażona w 24 płyty z 10 utworami na każdej z nich. W latach 1980. upowszechnią się szafy z płytami CD.

• 1890 - 1930 r. - Rozkwit firmy Wurlitzer założonej w Cincinnati (USA) w roku 1853 przez imigranta z Niemiec Franza Rudolpha Wurlitzera (1831-1914) produkującej mechaniczne instrumenty jak na przykład pozytywki, katarynki, pianole, mechaniczne organy i inne. Instrumenty mechaniczne odtwarzają melodię zwykle za pośrednictwem zestawu bolców szarpiących struny jak w dawnej lirze korbowej lub też uruchamiających poszczególne piszczałki, jak to jest w mechanicznych organach i katarynkach. Zazwyczaj urządzenie jest napędzane przez ręczną korbę, lecz zdarza się też napęd za pomocą sprężyny, a nawet maszyny parowej. W pierwszej połowie XX w. katarynki stają się narzędziem zarobkowania najuboższych chodzących z tym instrumentem po ulicach miast w Europie i Ameryce.

Z drugiej strony esteci krytykują mechaniczne instrumenty jako kicz przeznaczony dla ludzi o niskiej kulturze muzycznej. Zwłaszcza że utwory zapisane w tych urządzeniach to zazwyczaj proste, popularne melodie, często wywodzące się wprost z muzyki ludowej.

• 1891 - 1972 r. - Ted Shawn, twórca wzorcowy dla nowoczesnego tańca amerykańskiego.

• 1894 - 1914 r. - Genialny pianista Leopold Godowski (1870-1938, polski Żyd z Litwy, od roku 1890 w USA) opracowuje serię mistrzowskich transkrypcji etiud Chopina. Jako pedagog podkreśla maksymalną ekonomię ruchów pianisty i rozwija zasadę unikania zbędnego nacisku na klawisz, aby dźwięk nie był wymuszony.

• Od 1895 r. - Trwają badania nad psychologią muzyki zapoczątkowane przez Austriaka T. Billrotha rozprawą Wer ist musikalisch? Szczególnie ważne są badania eksperymentalne, teoria postaci (Gestalt) i koncepcja czynników warunkujących muzykalność. Badacze stopniowo przechodzą od ogólnego pojęcia inteligencji muzycznej do wielu wzajemnie powiązanych elementów składających się na tę inteligencję.

• 1897 r. - E. S. Votey (USA) buduje pianolę, czyli automatyczny fortepian. Muzykę koduje papierowa taśma z otworami, przez które przechodzi powietrze działając na określony młoteczek. W XX w. szafa grająca wyprze pianolę z kawiarni i restauracji.

• XIX/XX w. - Indyjski muzykolog i sławny śpiewak Vishnu Digambar Paluskar (1872-1931) z Hindustanu, wychowanek Bhaktandego (1860-1936) opracowuje monumentalny system Hindustani Sangit Padhati porządkujący klasyczną muzykę północnych Indii.

• Ok. 1900 r. - Powstaje impresjonizm wyrażający się w bogactwie dźwięku i kładący nacisk na wrażenia. Jego wybitni przedstawiciele to między innymi Francuz Claude Debussy (1862-1918, orkiestrowe preludium Popołudnie Fauna), Francuz pochodzący z rodziny baskijsko-szwajcarskiej Maurice Ravel (1875-1937) i Hiszpan Manuel de Falla (1876-1946, balet komiczny Trójgraniasty kapelusz, 1919). Francuz Paul Dukas (1865-1935) zdobywa sławę ilustracyjnym scherzem Uczeń czarnoksiężnika (1897) wzorowanym na balladzie Goethego o chłopcu, który podczas nieobecności swego nauczyciela-czarownika nieopatrznie uwalnia demoniczne moce, nad którymi nie potrafi jeszcze zapanować. Na szczęście w ostatniej chwili wraca czarnoksiężnik i przywraca porządek.

Ravel od 1933 r. cierpi na ogniskową degenerację mózgu, polegającą na stopniowym zaniku fragmentów mózgu: traci zdolność mówienia (afazja), co w początkowej fazie choroby przekłada się na tym większą oryginalność tworzonej muzyki; wtedy właśnie powstają jego ostatnie wielkie dzieła jak Koncert fortepianowy na lewą rękę oraz inspirowane muzyką hiszpańską Bolero (1928), jeden z najsłynniejszych utworów muzyku klasycznej. Początkowo Bolero jest ostro krytykowane i zostaje wygwizdane przez publiczność za jego prostotę. W zamyśle jest to stylizacja ludowego tańca bolero wykonywana przez Hiszpankę na stole w tawernie. Dość krótka, rytmiczna melodia jest grana początkowo przez jeden, cichy instrument, do którego dołącza następny i powtarza tę samą melodię, a pierwszy gra już tylko w tle. Potem to samo powtarza trzeci instrument, a dwa pierwsze stają się tłem i tak dalej z każdym nowym instrumentem narasta siła głosu i dynamika utworu. Wszystko kończy potężne brzmienie 26 instrumentów wciąż grających tę samą melodię.

Wraz z postępującym zanikiem funkcji mózgu Ravel traci umiejętność zapisywania muzyki, chociaż pamięta dawne utwory i myślowo potrafi kreować nowe. Twierdzi, że ma w głowie muzykę do opery Jeanne d’Arc, lecz już nie umie jej utrwalić na papierze. Przypadek Ravela świadczy, że muzyka jest tworzona i odbierana dzięki współpracy różnych, częściowo niezależnych ośrodków w mózgu, a słuch jest tylko jednym z elementów procesu tworzenia muzyki.

• Trójgraniasty kapelusz de Falli - libretto: hiszpański pisarz Gregorio Martinez Sierra (1881-1947). Burmistrz noszący trójgraniasty kapelusz próbuje uwieść piękną Młynarkę, lecz zostaje wyśmiany przez nią i jej męża. Obrażony przysyła policjantów, by aresztowali Młynarza, a sam jeszcze raz próbuje wrócić do młyna, ale wpada do wody. Rozwiesza mokre ubranie, żeby wyschło, przebiera się w ubranie Młynarza i wkrada do małżeńskiego łoża. Wraca Młynarz i podejrzewając, że przyłapie żonę z kochankiem wkłada strój Burmistrza. Wtedy jednak wkracza policja i aresztuje Burmistrza przebranego za Młynarza. Młynarka próbuje go bronić, dopóki nie zrozumie, że to przebrany adorator.

• 1900 r. - Pochodzący z Austrii muzykolog Erich Moritz von Hornbestel i jego nauczyciel Carl Stumpf (1848-1936) zakładają w Berlinie Phonogramm Archiv, pierwsze archiwum nagrań muzyki z różnych regionów świata. Hornbestel jest autorem kilkuset prac na temat muzyki Japonii, Indii, Korei, Chin, Sumatry, Kuby i Madagaskaru. Jest jednym z twórców etnografii muzyki.

Stump zaś przechodzi do historii muzykologii jako psycholog muzyki oraz twórca teorii stopniowości i stopliwości dźwięków, która wyjaśnia zjawisko konsonansu. Według Stumpfa dwa dźwięki tym łatwiej tworzą konsonans (współbrzmienie), im więcej ludzi nie potrafi ich rozróżnić. Różnicę oktawy słyszy aż 75% ludzi, kwinty 50%, kwarty 33% a tercji już tylko 25%. Im bliższe są dźwięki tym bardziej okazują się stopliwe.

• XX w. - W Europie, Ameryce i Japonii powstają nowe kierunki muzyczne często całkowicie sprzeczne z wcześniejszą tradycją.

Austriacki Żyd Arnold Schönberg (1874-1951) tworzy muzykę atonalną, odrzucając tradycyjną harmonię i akceptuje dysonanse, które wcześniej były wykluczone. Tworzy także dojrzałą dodekafonię (utwór Klaviersuite, 1925). Początki dodekafonii sięgają lat 1914-1926 (Austriak J. M. Hauer, 1883-1959). Jest to skala muzyczna równomiernie temperowana, co oznacza, że cała oktawa jest podzielona na dwanaście dźwięków, a wszystkie interwały to półtony (Austriacy Anton Webern, 1883-1945 i Alban Berg, 1885-1935).

Pochodzący z rodziny litewskich Żydów Aaron Copland (1900-1990) jest pianistą, dyrygentem, organizatorem koncertów, pedagogiem muzycznym i pierwszym wielkim kompozytorem muzyki poważnej w Stanach Zjednoczonych, łączącym europejską klasykę z elementami jazzu oraz folkloru amerykańskiego i meksykańskiego. Skomponowana w 1946 r. III Symfonia Coplanda zostaje uznana za najwybitniejsze amerykańskie dzieło symfioniczne.

Amerykanin H. Cowell w 1930 r. wprowadza cluster (klaster) - wiązkę dźwięków emitowanych jednocześnie (na przykład uderzeniem pięścią w klawiaturę).

W XX w. ogromną popularność jako dyrygent i interpretator muzyki klasycznej zdobywa Fritz Reiner (1888-1963) urodzony w żydowskiej rodzinie w Budapeszcie, od 1922 r. mieszkający w USA.

Powstaje też polimetria polegająca na współistnieniu różnych rodzajów metrum w różnych głosach jednego utworu, czego przykładem są kompozycje Francuza Oliviera Messiaena (1908-1992). Być może istotnym elementem nowatorskiego podejścia Messiaena jest jego synestezja, czyli postrzeganie dźwięków jako różnych barw. Polirytmia zaś oznacza różne rytmiki dla różnych głosów, a politonalność - współistnienie odmiennych tonacji. Messiaen wprowadza serializm (1949): utwór budowany z powtarzanego układu dwunastu dźwięków, różniących się interwałami. Tę koncepcję rozwija potem Francuz Pierre Boulez w dziele Polyphonie X (1952).

Muzycy nie są krępowani regułami, gra się ostrzej, głośniej i dynamiczniej niż dawniej, rośnie liczba ozdobników (na przykład dźwięki wibrujące w instrumentach strunowych), zanikają granice między gatunkami muzycznymi.

Kompozytorzy łączą techniki i rodzaje muzyki: Amerykanin Charles Ives (1874-1954), Francuz Edgar Varese (1883-1954; Ionisation z 1931 r. to pierwsza kompozycja wyłącznie na perkusję), Belg H. Pousseur (1929-2009; w 1958 r. zakłada Studio Muzyki Elektronicznej w Brukseli), Japończyk Toru Takemitsu (1930-1996; łączy muzykę elektroniczną, zachodnią i japońską, na przykład w November Steps z 1967 r. i A String Around Autumn z 1989 r.). Włoch Scelsi (C. Scelsi di Valva Giacinto, 1905-1988); łączy medytacyjną muzykę dalekowschodnią i średniowieczną oraz dodekafonię). Natomiast Polak Karol Szymanowski (1882-1937) tworzy dzieła inspirowane impresjonizmem, romantyzmem, muzyką muzułmańską i antykiem (na przykład Pieśni muezzina szalonego i Mity). Ujawnia też swój homoseksualizm (napisana w latach 1918-1924 opera-dramat muzyczny Król Roger oraz poezje). Inni sławni polscy kompozytorzy to Witold Lutosławski (1913-1994; na przykład Concerto for Orchestra napisany w 1950-1954 r.), Krzysztof Penderecki (1933-2020; Polskie Requiem; Ofiarom Hiroszimy; Pasja według św. Łukasza), Henryk Mikołaj Górecki (1933-2010; na przykład ceniona III symfonia), Wojciech Kilar (1932-2013; słynny Krzesany z 1974 r. nawiązujący do muzyki góralskiej).

• Początek XX w. - R. Tagore propaguje tradycyjny taniec jako metodę obrony indyjskiej kultury przed europeizacją. Wyróżniają się czterej bracia Pillai, mistrzowie tańca sakralnego z Pandanallur.

• Początek XX w. - Szwajcar E. Jaques-Dalcroze (1865-1950) upowszechnia rytmikę jako zespół dobranych ćwiczeń gimnastycznych wykonywanych przy muzyce, aby rozwinąć wyczucie muzyki uczniów.

• Pierwsza połowa XX w. - Kompozytor i skrzypek Ernest Bloch (1880-1959), szwajcarski Żyd od 1916 r. mieszkający w USA, tworzy muzykę poważną, czasem o charakterze eklektycznym. Charakterystyczne dla dzieł E. Blocha jest stosowanie znanej z jazzu synkopy. Podkreśla żydowską stylistykę poprzez odwołania do akcentowania w języku hebrajskim, orientalnych melizmatów, dźwięków szofaru i tradycyjnych obrzędów. Jego słynne dzieła to między innymi II Symfonia Israel (1916), Schelomo: A Hebrew Rhapsody (1916), Baal-Schem - Three Pictures of Chassidic Life (1923), hebrajska msza Avodath Hakodesh (1933).

Inni muzycy żydowskiego pochodzenia nie akcentują tak bardzo swoich korzeni. Przykładem jest urodzony w Wilnie, zmarły w Los Angeles Jascha Heifetz (1901-1897) uznawany za największego skrzypka od czasów Paganiniego. Inny geniusz skrzypiec to Yehudi Menuhin (1916-1999) urodzony w Stanach Zjednoczonych potomek żydowskich imigrantów z Ukrainy, a potem obywatel Wielkiej Brytanii.

• Pierwsza połowa XX w. - Afroamerykanie w Stanach Zjednoczonych tworzą własny rodzaj muzyki, którą w zasadzie należy nazwać ludową, ponieważ odwołuje się do muzycznych tradycji ludu. Zgodnie z afrykańską stylistyką i nawiązując do work songs muzycy silnie akcentują rytm i synkopę, czyli dodatkowe wydłużenie nieakcentowanej części taktu, co zwiększa rytmiczność brzmienia. Powstaje jug band w Memphis (Tennessee) - zespół grający na instrumentach domowego wyrobu, na przykład na dzbanach po winie (pierwsze nagranie w 1927 r.), religijne pieśni spirituals, zwłaszcza gospels (tematyka ewangeliczna), śpiewane a capella w kościołach protestanckich, ragtime - wesołe, taneczne melodie z Saint Louis oraz Chicago w wersji pierwotnej grane na fortepianie, muzyka marszowa z Nowego Orleanu oraz blues - nastrojowe, lecz żywiołowe utwory o charakterze osobistym.

Za króla bluesowej gitary uchodzi czarnoskóry Amerykanin Robert Leroy Johnson (1911-1938), wokalista i autor 29 piosenek mówiących o kobietach, alkoholu, diable i śmierci. Johnson umiera otruty przez barmana zazdrosnego o jedną z wielu kochanek muzyka. Jednak według mrocznej legendy zabrał go demon, który wcześniej uczynił Johnsona genialnym muzykiem.

Około roku 1912 muzyka nowoorleańska i ragtime zlewają się ze sobą w jazz grany na przykład przez zespół Paula Whitemana (od 1915 r.). Nazwa jazz (zgiełk) pojawiła się w 1915 r. w Chicago i miała ośmieszyć tę muzykę, lecz zamiar się nie powiódł, nazwa została zaakceptowana, a jazzowe zespoły zyskiwały coraz większą popularność. W jazzbandzie (kapeli jazzowej) są używane dość różne instrumenty: powstałe z afrykańskiej lutni banjo (mała 5-9 strunowa gitara o okrągłym korpusie krytym napiętą skórą jak w bębenku), trąbka, klarnet, puzon, bębny, gitara, fortepian i saksofon. Często jest też stosowany pochodzący z Afryki ksylofon marimba, czyli duże drewniane cymbały, oraz zbliżony wibrafon z metalowymi płytkami do uderzania. Sporadycznie pojawiają się też gitara hawajska oraz pedal steel guitar.

Charakterystyczną cechą jazzu jest improwizacja. Po raz pierwszy w dziejach muzyki i w przeciwieństwie do muzyki klasycznej wykonawcy jazzowi mają ogromną swobodę interpretacji i niemal dowolnego przekształcania melodii oraz rytmu. Fantazja wykonawcy wyrażająca się w improwizacji staje się głównym wyznacznikiem jazzu.

W latach 1935-1945 w jazzie dominuje styl swing (po angielsku kołysać) z charakterystycznymi płynnymi melodiami, często o charakterze tanecznym. Jego typowym elementem jest riff - przejęta z bluesa i od jazzmanów z Kansas City krótka, powtarzalna struktura, towarzysząca głównej melodii, pełniąca rolę ostinato lub kontrapunktu. Często występuje walking bass rozwinięty przez W. Page’a (1900-1957) - akcentowanie rytmu przez kontrabas (duży czterostrunowy chordofon smyczkowy) w tle głównej melodii. Jednym z najważniejszych elementów jazzu jest improwizacja, kiedy muzyk zmienia zasadniczą melodię, tworząc jej wariacje (łacińskie variatio - niejednolitość), dokonuje transpozycji lub wręcz dodaje własne fragmenty utworu. Jednym z najlepszych jazzmanów w początkach jazzu jest murzyński pianista Scott Joplin (1868-1917), który komponuje ragtime’y, rytmiczne utwory na fortepian. Uznaniem cieszą się też inni czarnoskórzy artyści: trębacz i śpiewak o charakterystycznym chropawym brzmieniu głosu Louis Armstrong (1901-1971), pianista Duke Ellington (1899-1974), śpiewaczka Ella Fitzgerald (1918-1996), pianista William Count Basie (1904-1984). Z czasem pojawiają się też biali jazzmani: pochodzący z rodziny polskich Żydów klarnecista Benny Goodman (1909-1986) i zespoły nowoorleańskie znane jako Dixieland. Sławne amerykańskie zespoły swingowe (big bandy) prowadzą W. C. Basie, B. Goodman, D. Ellington, Jimmie Lunceford, Gene Krupa i Glenn Miller. Biały Amerykanin pochodzący z żydowskiej rodziny George Gershwin (1898-1937) zaczyna błyskotliwą, karierę kompozytora. Tworzy muzykę łączącą europejską klasykę i jazz, zwłaszcza swing, czego przykładem jest melodia Swanee z roku 1918, skomponowana w roku 1924 na fortepian i orkiestrę Rhapsody in Blue (Błękitna Rapsodia), opera murzyńska Porgy and Bess z roku 1935.

• Pierwsza połowa XX w. - Francuzi tworzą muzykę rozrywkową podkreślającą melodię i często opartą na tekstach poetyckich. Wyróżniają się tacy śpiewacy jak Edith Piaf (1915-1963) czy uwielbiany przez kobiety Maurice Chevalier (1888-1972). Głównie we Francji działa też sławny belgijski kompozytor i śpiewak Jacques Brel (1929-1978, umiera przedwcześnie na raka płuc spowodowanego przez papierosy). We Francji i innych krajach popularny jest akordeon (rozwinięta forma koncertino), zwłaszcza dzięki Astorowi Piazzolli (1921-1992), argentyńskiemu wirtuozowi tego instrumentu i świetnemu kompozytorowi.

• Pierwsza połowa XX w. - W Indiach powstają cztery szkoły tańca.

Bharata natiam na południu przestrzega zasad mudra w świątynnych tańcach boskich tancerek (dewadasi).

W Pendżabie i Bombaju rozwija się styl kathak - tańce dworskie, opiewające starożytne eposy i poematy.

Szkoła kathakali z Dekanu to tańce ludowe, wyłącznie męskie, opowiadające Ramajanę i Mahabharatę.

Natomiast w Assamie kształtuje się styl manipuri - religijne tańce poświęcone opowieściom o Krisznie.

• Pierwsza połowa XX w. - Brytyjski filozof, pisarz i kompozytor Roger Scrutin rozwija koncepcję przestrzeni dźwięków (space of sounds). Według niej czym innym jest zakres dźwięków słyszalnych dla człowieka, a czym innym muzyka, czyli wyobrażona przestrzeń, w której funkcjonuje muzyka. Na wzór prawdziwej przestrzeni również w przestrzeni muzycznej jest ruch, wznoszenie i opadanie, odległości między dźwiękami. Różne kultury, style muzyczne i tradycje mają odmienne przestrzenie dźwięków uznawanych za muzykę.

• 1901 - 1979 r. - Kurt Jooss, sławny niemiecki choreograf tworzący w duchu ekspresjonizmu. Uczeń R. Labana i współpracownik tancerza Sigurda Leedera (1902-1981) oraz niemiecko-żydowskiego kompozytora Fritza Cohena (1904-1967). W 1925 r. wraz z Leederem zakłada szkołę tańca Westfällische Akademie für Bewegun, Sprache und Musik dwa lata później przeniesioną do Essen pod nazwą Folkwang Schule. Ich podstawową ideą jest połączenie w harmonijną całość ruchu, muzyki, słowa i treści przekazywanych w sztuce scenicznej. Ich najbardziej znanym dziełem jest balet Zielony stół stworzony w 1932 r., który jako pierwszy w historii tańca został w całości zapisany za pomocą kinetografii Labana. Zielony stół zdobywa pierwszą nagrodę na baletowym konkursie w Paryżu, ale nie spotyka się z aprobatą w Niemczech, gdzie rosną wpływy nazizmu z jego prymitywnym pojmowaniem sztuki. Rok później Jooss, Leeder, Cohen i inni współpracownicy emigrują do Holandii a potem do Wielkiej Brytanii. Na emigracji Jooss opracowuje balet Pandora (1944) pokazujący tragedię i ludzkie nieszczęście. Wróci do Essen w 1949 r., żeby znowu uczyć.

• Zielony stół. Taniec śmierci w ośmiu odsłonach Cohena - libretto: K. Jooss. Grupa ubranych na czarno dyplomatów rozmawia przy stole, a potem wyjmuje pistolety i strzela w powietrze. Kolejne sceny to pożegnania, bitwa, towarzysze walki, uchodźcy, poniżająca pseudorozrywka w burdelu i rany tych, którzy przeżyli, a na koniec dyplomaci znów siedzą przy stole i prowadzą rozmowę.

• Od 1902 r. - Szwajcarski choreograf Émile Jacques-Lacroze (1865-1950) w serii wykładów i prac propaguje pogląd, że ludzkie ciało jest pierwotnym instrumentem, a więc taniec jest równie stary i ważny jak muzyka.

• 1903 r. - Rzymski papież oficjalnie zakazuje kastracji chłopców śpiewających w papieskim chórze Kaplicy Sykstyńskiej. Była to ostatnia instytucja muzyczna, która systematycznie wykorzystywała kastratów. Ostatni wielki śpiewak-kastrat w papieskim chórze to Alessandro Moreschi (zmarły w roku 1922) znany jako Rzymski Anioł, ponieważ śpiewa partie aniołów. W latach 1902 i 1904 powstają nagrania dokumentujące kunszt tego artysty.

• 1903 - 1978 r. - Najsławniejszy kompozytor Armenii Aram Chaczaturian. Jego żywiołowy Taniec z szablami (1942) stanie się jedną z najbardziej rozpoznawalnych i lubianych kompozycji muzyki poważnej.

• 1904 r. - Powstaje Londyńska Orkiestra Symfoniczna (London Symphony Orchestra), wkrótce jedna z najlepszych na świecie.

• Ok. 1905 - 1925 r. - Ekspresjonizm w Europie, zwłaszcza w krajach niemieckich, akcentuje emocje, czego przykładem są Austriacy A. Schönberg (Erwartung) i A. Berg (Wozzeck). Reakcją na ekspresjonizm jest Nowa Rzeczowość (Neue Sachlichkeit) Niemca Paula Hindemitha (1895-1963) odrzucająca romantyzm.

We Francji podobny program głoszą poeta J. Cocteau, kompozytor Erik Satie (Alfred Leslie, 1866-1925) i Grupa Sześciu (Les Six, ok. 1918) zwalczająca impresjonizm: D. Milhaud (balet Byk na dachu, 1920), A. Honegger, F. Poulenc (1899-1963, opera Dialogi karmelitanek), G. Auric, L. Durey i G. Tailleeferre.

• Od 1905 r. - Patefon wynaleziony i masowo produkowany przez braci Pathé całkowicie odmienia postrzeganie muzyki. Patefon jest napędzany sprężyną, którą nakręca się ręcznie, a muzyka jest odczytywana z ebonitowych płyt. Mając przenośny patefon można słuchać muzyki w dowolnym miejscu i czasie. Nie trzeba do tego muzyka lub orkiestry. Możliwe stają się więc zabawy taneczne w prywatnych domach lub na pikniku poza miastem, czego wcześniej nie można było zrobić z zasilanymi elektrycznie fonografem Edisona i gramofonem Berlinera.

• 1905, 1908, 1909, 1912 r. - Grupa muzykologów skupiona wokół klasztoru benedyktynów w Solesmes (Francja) wydaje kolejne krytyczne opracowania chorału gregoriańskiego, odradzając tym samym europejską muzykę dawną obejmującą średniowiecze i renesans, a według wielu znawców również barok.

• 1908 r. - Albert Schweitzer publikuje fundamentalną monografię Johann Sebastian Bach, która przez cały XX w. będzie cytowana przez kolejnych muzykologów.

• 1909 r. - Rosyjski impresario (organizator występów) Siergiej P. Diagilew (1872-1929) zakłada słynny zespół taneczny (Les Ballets Russes, Balet Rosyjski), który zapoczątkuje rosyjską szkołę tańca. Grupuje w nim wielkich rosyjskich tancerzy i choreografów takich jak Michaił Fokin (1880-1942, na przykład balet Dafnis i Chloe z 1912 r.), Olga I. Prieobrażenskaja (1870-1962) i Serge Lifar (w latach 1923-1929 główne role w Popołudniu Fauna i Ognistym ptaku). Wyróżnia się Aleksander Gorskij (1871-1924), tancerz i choreograf Teatru Wielkiego w Moskwie i Wacław Niżinskij (1889-1950). Niżinksij uznany za jednego z najlepszych tancerzy stulecia zakwestionuje później sztywne zasady klasycznego baletu, wprowadzając elementy ekspresyjne. Natomiast Leonid Jakobson (1904-1975) okaże się wielkim twórcą rosyjskiej miniatury baletowej łączącej balet klasyczny z tańcem nowoczesnym.

• 1909 r. - Hiszpan Andres Segovia (1893-1987) zaczyna karierę największego mistrza gitary akustycznej.

• 1910 r. - Amerykański muzykolog John Lomax (1867-1948) publikuje Cowboy Songs and Other Frontier Ballads, gdzie zebrał tradycyjne piosenki Dzikiego Zachodu. Lomax wprowadza termin folk na określenie muzyki ludowej. Jego następne prace (między innymi American Ballads and Folksongs, 1934) oraz seria nagrań zbieranych po całym kraju budzą zainteresowanie muzyką ludową w USA. Z czasem zaś staną się inspiracją dla muzyki folkowej, czyli opartej na motywach ludowych, nawiązującej do tych motywów lub naśladującej określony styl muzyki ludowej.

• 1911 r. - Irving Berlin (rosyjski Żyd Israel Balin, 1888-1989, od 1892 r. w USA) pisze sławną melodię Alexander’s Ragtime Band. Stworzy potem kilkadziesiąt musicali (lekkie muzyczne przedstawienia lub filmy) i ponad tysiąc piosenek. Zostaje pierwszym znanym na świecie kompozytorem z USA. Bazuje głównie na jazzie.

• 1911 r. - Na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie powstaje pierwsza na świecie katedra muzykologii, czyli nauki badającej muzykę. Od studentów wymaga się wcześniej ukończonych studiów muzycznych, dobrego słuchu i znajomości dwóch języków obcych. Tak wysokie wymagania powodują, że do 1939 r. studia ukończy tylko ponad 20 osób.

• Od 1911 r. - Niemiec Carl Orff (1895-1982), genialny samouk, pisze własne kompozycje. Jest wśród nich nieskończone dzieło Zaratusztra (1911/1912) na baryton, trzy męskie chóry i orkiestrę. Po I wojnie światowej, zaczyna tworzyć utwory nawiązujące do pierwotnych stylów muzycznych zgodnie z jego koncepcją muzyki elementarnej, zjednoczonej z tańcem, poezją, obrazem i teatrem na wzór greckich muz symbolizujących jedność sztuki. Próbuje przywrócić publiczności zapomniane opery z XVII w., co spotyka się z chłodnym przyjęciem lub wręcz z drwinami. Publikuje książkę Schulwerk (1930) o nauczaniu muzyki.

Mimo że jego dziadek ze strony ojca był Żydem, naziści akceptują muzykę Orffa jako wyraz nowego germańskiego świata. Premiera najsławniejszego monumentalnego dzieła Orffa Carmina Burana w roku 1937 wywołuje pochwały ze strony nazistów. Jest to kompozycja stylizowana na średniowieczną i oparta na 24 łacińskich, staroniemieckich oraz prowansalskich pieśniach goliardów. Myślą przewodnią jest zmienność losu zależnego od kapryśnego koła bogini Fortuny.

• 1912 - 1944 r. - Amerykanka Florence Foster Jenkins (1868-1944) występuje jako śpiewaczka. Jenkins nie ma słuchu muzycznego i odpowiedniego głosu, ale wierzy, że jest utalentowaną artystką. Wbrew powszechnej opinii śmiechy słuchaczy uznaje za złośliwość zazdrosnych śpiewaczek, a krytyków uważa za głupich i niedouczonych. Miesiąc przed śmiercią ma koncert w nowojorskim Carnegie Hall, gdzie ją zaproszono jako najgorszą śpiewaczkę operową w historii. Kilka tysięcy słuchaczy ma niebywałą zabawę, śmiejąc się z niewydarzonej artystki. Ona jednak tego nie rozumie, oklaski odbiera jako wyraz podziwu i do końca życia jest przeświadczona o swojej wielkości.

• 28 III 1914 r. - Odbywa się pierwsza radiowa transmisja koncertu w Brukseli, zorganizowana na polecenie króla Belgii. W ciągu następnych dziesięcioleci muzyka radiowa stanie się powszechnym elementem codziennego życia w krajach Zachodu, a po II wojnie światowej na całym świecie.

• 1915 r. - Amerykański konstruktor Lee De Forest buduje audion piano, pierwszy instrument elektroniczny, w którym dźwięk jest produkowany poprzez modulowanie oscylacji pola elektromagnetycznego za pomocą lampowej triody. Instrument wytwarza dźwięki przypominające skrzypce lub trąbę. Audion piano nie zyskuje jednak popularności i nie wchodzi do produkcji, lecz staje się inspiracją dla następnych konstruktorów.

• 1915 r. - Eugène Arnold Dolmetsch (1858-1940) publikuje przełomową dla muzyki dawnej pracę The Interpretation of the Music of the XVIIth and XVIIIth Centuries. Od roku 1893, kiedy na podstawie eksponatów przechowywanych w British Museum w Londynie zbudował lutnię, pieczołowicie odtwarza dawne europejskie instrumenty z XV-XVIII w. Posługuje się przy tym zbiorami muzealnymi i zachowanymi opisami. Dzięki jego pracy muzycy mogą usłyszeć brzmienie instrumentów używanych kilkaset lat wcześniej. Nurt autentyzmu w muzyce, czyli grania dawnych utworów tak samo, jak grano je setki lat temu, okaże się bardzo silny w XX w.

W angielskim miasteczku Haslemere zakłada warsztat zajmujący się budowaniem kopii dawnych instrumentów. Ta praca jest kontynuacją rodzinnej tradycji, ponieważ jego ojciec Rudolph Arnold Dolmetsch przybył do Francji z Czech, żeby w Le Mans założyć wytwórnię instrumentów klawiszowych.

Po śmierci Eugène’a w roku 1940 dzieło odtwarzania instrumentów z przeszłości i popularyzowania muzyki dawnej kontynuują następni pasjonaci z rodziny Dolmetsch.

• Po 1920 r. - Światową sławę zdobywają wielcy indyjscy tancerze jak Uday Shankar (1900-1977), Rukmini Devi Arundale (1904-1986) Ram Gopal (1912-2003) i Mrinalini Sarabhai (1918-2016). Wzbogacają balet, łącząc taniec indyjski i zachodni, co nie zawsze spotyka się ze zrozumieniem, zwłaszcza u indyjskich tradycjonalistów.

• Od 1920 r. - Francuzka Nadia Boulanger (1887-1979) pracuje jako profesor muzyki w Paryżu. Jest jednym z najlepszych i najsłynniejszych pedagogów muzyki i zarazem jedną z pierwszych kobiet, które zdobyły uznanie w muzyce klasycznej. W 1936 r. Boulanger jest pierwszą kobietą, która dyryguje słynną Londyńską Orkiestrą Filharmoniczną (London Philharmonic Orchestra).

• 1922 r. - Rosyjski wynalazca Lew Termen zauważył, że ręce człowieka zakłócają pole elektromagnetyczne wytwarzane przez audion piano De Foresta i na tym zjawisku oparł zasadę działania swojego instrumentu znanego jako thermen (termen, theremen). Konstrukcja powstała w 1928 r. ma dwie anteny – jedna moduluje dźwięk, a druga reguluje jego głośność. Muzyk nie dotyka anten, lecz porusza wokół nich rękami, uzyskując dźwięki przypominające gwizd, wycie oraz brzmienie skrzypiec lub innych tradycyjnych instrumentów. Co prawda thermen nigdy nie stanie się bardzo popularny, lecz znajdzie zastosowanie szczególnie w filmach, ponieważ brzmi tajemniczo i niesamowicie. Na przykład w 1945 r. węgierski kompozytor Miklós Rózsa wykorzystuje thermen, aby stworzyć muzykę do filmu Urzeczona w reżyserii A. Hitchcocka. Rózsa otrzyma za to Oskara. Przez kilkanaście lat od 1997 r. będą nagrywane kolejne odcinki brytyjskiego serialu kryminalnego Morderstwa w Midsomer, a jego przewodni motyw muzyczny będzie grany na thermenie.

• Od 1923 r. - W USA rozwija się country. Początkowo jest to muzyka ludowa (folk) przedmieść i wsi (zespół Carter Family, kołyszący styl blue grass) oraz kowbojów (stąd country w filmowych westernach).

Mimo powtarzających się opinii, że ten rodzaj muzyki jest kiczem, country od 1925 r. jest nadawane w radiowej audycji Grand Ole Opry i zdobywa szerokie uznanie. W 1940 r. powstaje stowarzyszenie muzyków country oraz centrum nagrań w Nashville (Tennessee). Wyróżniają się J. Rodgers (1897-1933), H. Williams (1923-1953) i Johnny Cash (1932-2003).

Do największych śpiewaczek country należą Lynn Anderson (1947-2015) i Dolly Parton (urodzona w 1946 r.) zajmująca się również komponowaniem i pisaniem tekstów piosenek.

• 1924 r. - Początek międzynarodowej kariery Vladimira Horowitza (1904-1989) pochodzącego z ukraińskiej rodziny żydowskiej. W 1927 r. pianista nie wraca do ZSRS z koncertów na Zachodzie - przyjmie potem obywatelstwo amerykańskie. Horovitz słynie z niebywałej precyzji i doskonałości technicznej.

• 1925 r. - Amerykanin V. Youmansa tworzy swój pierwszy musical (przedstawienie muzyczno-taneczne oparte na muzyce rozrywkowej). Jest to No, No, Nanette z melodiami jazzowymi. W 1927 r. Amerykanin J. Kern stworzy wzorcowy jazzowy musical Statek komediantów. W1928 r. zaś mieszkający w USA niemiecki Żyd Kurt Weil (1900-1950) pisze świetną, nawiązującą do jazzu muzykę do Opery za trzy grosze.

• 1925 r. - Eugène Arnold Dolmetsch rozpoczyna doroczny International Early Music Festival w Haslemere (Wielka Brytania). Festiwal koncentruje się na muzyce kameralnej (granej przez niewielkie zespoły zwykle do dziewięciu osób) i dawnej (komponowanej w XV-XVIII w.).

• Od 1927 r. - Po upowszechnieniu kina dźwiękowego rozwija się muzyka filmowa jako samodzielna dziedzina sztuki. Wśród kompozytorów tworzących dla filmu znajdą się niemal wszyscy wielcy twórcy XX w. Niektórzy zaś będą specjalizować się w tym rodzaju muzyki jak na przykład świetny amerykański kompozytor John Williams (między innymi Gwiezdne wojny, Szczęki, Park jurajski, seria filmów o Harrym Potterze). Do legendy przechodzi dzieło Johna Williamsa, gdzie zaledwie dwa dźwięki powtarzane przez kilka minut skutecznie potęgują grozę w filmie Szczęki. Do największych zaliczają się też Amerykanin włoskiego pochodzenia Henry Mancini (1924-1994) oraz działający głównie w Stanach Zjednoczonych Włoch Ennio Morricone (1928-2020, autor muzyki do ponad 400 filmów, w tym słynnych melodii do 30 spaghetti westernów). Pochodzący z Ukrainy amerykański kompozytor Dimitri Tiomkin (1894-1979) tworzy muzykę do ok. 120 filmów.

W drugiej połowie XX w. znani są tacy twórcy muzyki filmowej jak między innymi Amerykanie Nacio Herb Brown, Leonard Bernstein, John Kander, Jerry Herman i Carmine Coppola, Amerykanin austriackiego pochodzenia Frederick Loewe, Brytyjczyk żydowskiego pochodzenia Lionel Bart (L. Begleiter), niemiecki Żyd Hans Zimmer oraz Polacy Krzysztof Komeda i Wojciech Killar.

• Od 1927 r. - Z inicjatywy polskiego pianisty Jerzego Żurawlewa (1886-1980) co 5 lat w Warszawie odbywa się Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny imienia Fryderyka Chopina poświęcony wyłącznie muzyce tego kompozytora. Z czasem będzie to jeden z najbardziej prestiżowych konkursów muzycznych na świecie.

• 1928 r. - Czarnoskórzy tancerze zakładają pierwszą szkołę samby w dzielnicy Estácio w Rio de Janeiro. To oznacza, że opracowują wspólne przedstawienie muzyczno-taneczne przeznaczone na karnawał i faktycznie występują w 1929 r. To jest początek corocznego współzawodnictwa szkół samby.

Wkrótce okaże się, że organizowanie występów może być bardzo dochodowe jako sposób reklamowania określonych firm, a za prawo do wystąpienia w karnawałowym pokazie w Rio de Janeiro należy sporo zapłacić.

Powstają odmiany samby. Dominująca w karnawale samba ennedo (fabularyzowana) to śpiew solisty wspieranego przez chór i tańczący zespół. Samba canção to piosenka śpiewana przez solistę najczęściej w warunkach kameralnych, na przykład w klubie. Samba do morro jest wykonywana wyłącznie na instrumentach perkusyjnych, a samba do breque charakteryzuje się nagłymi przerwami i powtórzeniami.

• 1928 r. - Pracujący w Niemczech węgierski tancerz i choreograf Rudolf Laban (1879-1958, Rudolf Jean Baptiste Attila Laban de Varalja) wydaje czasopismo Schrifttanz poświęcone problemom choreografii, a zwłaszcza zapisowi tańca. Laban opracował precyzyjny system graficzny zapisujący ruchy tancerza nazwany kinetografią (wkrótce zapisu użyje Kurt Jooss). Od roku 1929 rozbudowuje sieć szkół baletowych w kilku krajach Europy. Jako pierwszy wprowadza solowe tańce mężczyzn; dotychczas solistkami były tylko kobiety. Rozwija koncepcję tańca jako niezależnej sztuki i wartości samej w sobie w przeciwieństwie do panującego wcześniej przekonania, że taniec jest wtórny wobec muzyki (takie poglądy głosili między innymi I. Duncan i É. Jacques-Dalcroze). W roku 1936 Laban tworzy balet na otwarcie olimpiady w Berlinie, lecz Goebbels uznaje, że spektakl jest antyniemiecki i antyfaszystowski, więc Laban popada w niełaskę. Rok później, mimo utrudnień, udaje mu się wyjechać do Francji, a potem na stałe do Wielkiej Brytanii.

• 1929 r. - Rząd Luksemburga zezwala na działalność rozgłośni radiowej Françoisa Anen, Henry’ego Etienna i Jeanna Le Duca nazwanej Compagnie Luxemburgeoise de Radiodiffusion, która wkrótce staje się znana jako Radio Luksemburg nadające programy muzyczne po francusku i angielsku. W następnych latach komercyjne radio zaczyna przyciągać reklamodawców z różnych krajów i pojawiają się różnojęzyczne audycje i muzyka, której nie akceptują rozgłośnie kontrolowane i cenzurowane przez władze poszczególnych państw.

• 1929 r. - Amerykanka holenderskiego pochodzenia Antonia Brico (1902-1989) jako pierwsza kobieta w historii Stanów Zjednoczonych kończy w Berlinie studia dyrygenckie. Mimo oporu męskiego środowiska muzycznego i powszechnego przekonania, że kobieta nie może być dyrygentem, Brico pracuje potem w Berlinie, Hamburgu i San Francisco. W 1938 r. jest pierwszą kobietą dyrygującą słynną Nowojorską Orkiestrą Filharmoniczną w pewnym sensie kontynuując drogę Nadii Boulanger, która dwa lata wcześniej dyrygowała w Londynie.

Brico osiedla się potem w Denver (stan Colorado) i zakłada tam żeński zespół Women’s String Ensemble, który wbrew krytyce ze strony męskich tradycjonalistów przez kilka lat odnosi sukcesy.

• Do lat 1930. - Soliści i orkiestry dokonują nagrań, używając początkowo wałków woskowych, a potem płyt szelakowych. Problemem okazuje się niewielka pojemność tych nośników. Zwykle na jednej płycie mieści się zaledwie kilka minut muzyki, więc dłuższe utwory muszą być nagrywane na kilka płyt. Nagrywający powinien umieć dokonać logicznego podziału utworu. Dopiero zastosowanie płyt winylowych pozwala nagrywać kilkanaście a z czasem powyżej dwudziestu minut muzyki. Później płyty CD okażą się jeszcze bardziej pojemne, a zapis elektroniczny upowszechniony w początkach XXI w. będzie praktycznie nieograniczony.

• Lata 1930. - Rozkwit amerykańskiej muzyki rozrywkowej.

W musicalach scenicznych i filmowych pojawia się kilku wspaniałych tancerzy, którzy popularyzują stepowanie - taniec w butach zaopatrzonych w blaszki na podeszwie, które stukając wzmacniają rytm. Mistrzem stepowania jest Fred Astaire, który dodatkowo jako element stukający wykorzystuje cienką laseczkę.

Śpiewak Frank Sinatra (1915-1998) staje się symbolem amerykańskiej piosenki rozrywkowej mimo wielu skandali i współpracy z mafią (Sinatra jest pierwowzorem Johnny’ego Fontany w filmie Ojciec Chrzestny).

Sławę genialnego bluesmana zdobywa Amerykanin Robert Johnson (1911-1938). Według żartobliwej legendy swój talent zawdzięczał paktowi z diabłem zawartemu na rozstaju dróg 61 i 49, co ma też wyjaśniać jego przedwczesną śmierć. W rzeczywistości został prawdopodobnie otruty przez zazdrosnego męża swojej kochanki.

• 1931 r. - Leopold Stokowski (1882-1977), znany amerykański dyrygent polskiego pochodzenia, przez cztery dni analizuje akustyczne własności świątyń Majów w Chichen Itza. Bezskutecznie próbuje odkryć, w jaki sposób budowle wzmacniają głos. Zagadka akustyki Chichen Itza zostanie rozwiązana dopiero na początku XXI w.

• 1931 r. - Amerykanin szwajcarskiego pochodzenia Adolph Rickenbacker (1886-1976) buduje pierwszą gitarę elektryczną (żartobliwie nazwaną patelnią ze względu na jej kształt), która ma zamontowane mikrofony przy strunach, dzięki czemu słaby pierwotny dźwięk jest przekazywany do zewnętrznych głośników i tam wzmacniany tak bardzo, że może zagłuszyć nawet całą orkiestrę. W latach 1950. elektryczna gitara stanie się podstawowym, wręcz kultowym, instrumentem w muzyce rockowej. Pod koniec XX w. zasłużoną sławę geniusza gitary elektrycznej zyska Meksykanin Carlos Santana, który uczyni ją instrumentem koncertowym.

• 1934 r. - Amerykanin Cole Porter (1893-1964) pisze piosenki do sławnego musicalu Anything Goes (znany też jako Fantastyczny rejs), stając się jednym z najlepszych kompozytorów rozrywkowych.

• 1934 r. - G. O. Squire w Cleveland (USA) zaczyna nadawanie z nagrań muzaka - miłej dla ucha, prostej muzyki stanowiącej dźwiękowe tło w miejscach publicznych. Wkrótce praktyka ta upowszechni się na całym świecie.

• 1935 r. - W Warszawie odbywa się pierwszy Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy imienia Henryka Wieniawskiego zorganizowany z inicjatywy Adama Wieniawskiego, bratanka kompozytora. Jest to najstarszy konkurs skrzypcowy w Europie. Konkurs odbywa się co 5 lat i jest przeznaczony dla muzyków do 30. roku życia. Z powodu II wojny światowej następna edycja konkursu odbywa się dopiero w roku 1952, a gospodarzem jest odtąd Poznań.

Od roku 1957 imprezie towarzyszy konkurs lutniczy, czyli budowniczych skrzypiec.

• 1936 r. - W USA magazyn Billboard publikuje pierwszą listę przebojów, czyli ulubionych utworów muzyki popularnej. Lista powstaje na podstawie głosowania słuchaczy radia.

• 1936 r. - Polsko-żydowski geniusz skrzypcowy Bronisław Huberman (1882-1947) organizuje Orkiestrę Palestyńską w roku 1948 przemianowaną na Izraelską Orkiestrę Filharmoniczną. Jest to jeden z najwspanialszych zespołów świata złożony z najlepszych żydowskich muzyków, których Huberman ściąga z Europy, ratując zarazem przed narastającą falą antysemityzmu i nazizmem.

Huberman zasłynął jako cudowne dziecko, kiedy 29 stycznia 1896 r. w Berlinie po mistrzowsku zagrał koncert Brahmsa przed J. Brahmsem, G. Mahlerem, J. Straussem i A. Brucknerem. Gra na ofiarowanych mu przez hrabiego J. Zamojskiego świetnych skrzypcach, które są uznawane za dzieło Stradivariusa. Potem okaże się, że są doskonałą imitacją, a po latach Huberman kupi sobie prawdziwego stradivariusa z roku 1713. Skrzypce zostają ukradzione w roku 1919 podczas koncertu Hubermana w Wiedniu, lecz policja wkrótce je odzyskuje. Po raz drugi zaginą w nowojorskim Carnegie Hall w roku 1936 i tym razem na dłużej. Dopiero 49 lat później umierający amerykański skrzypek Julian Altman przyzna się do kradzieży, a jego żona ujawni ten fakt. W 2001 r. skrzypce kupi doskonały amerykańsko-żydowski skrzypek Joshua Bell. Według rozmaitych źródeł płaci za instrument milion lub nawet kilka milionów dolarów.

• 1938 r. - Uday Shankar zakłada Uday Shankar India Cultural Centre w miejscowości Simtola koło Almory na wzgórzach Kumaon stanowiących pierwsze pasmo Himalajów na północy Indii.

Uday jest już znanym tancerzem, chociaż nigdy nie otrzymał regularnego wykształcenia. Mając 18 lat zaczął naukę w Bombaju, lecz w 1920 r. przeniósł się do Londynu, gdzie wcześniej przeprowadził się jego ojciec Shyam Shankar i zaczął pracę jako impresario indyjskich muzyków i tancerzy. W Londynie Uday spotkał Annę Pawłową i to zdecydowało o jego dalszej karierze. Postanowił stworzyć nowoczesny taniec indyjski łączący tradycje Indii oraz Europy. Tańczy w Londynie, Indiach i Paryżu i uczy się zachodniego baletu między innymi od Kurta Joossa i Rudolfa Labana.

Shankar pisze poruszające balety jak Rhythm of Life (Rytm życia, 1944), Labour nad Machinery (Praca i maszyny) czy Nirasha (Rozpacz). Tematem jego przedstawień nie są opowiadania o miłości, piękne boginie i mityczni bohaterowie, jak w tradycyjnym indyjskim teatrze, lecz problemy współczesności. W Rytmie życia tancerze poruszają się jak maszyny, bo pokazują wyzysk, nowoczesne niewolnictwo kryjące się za fasadą kapitalizmu i techniki.

• 1939 r. - John More z Winstead w Connecticut (USA) buduje ciekawy chordofon znany potem jako pedal steel guitar, czyli gitara stalowo-pedałowa nawiązująca do gitary hawajskiej oraz pomysłów S. Érarda. Pierwowzór More’a będzie potem rozwijany, aby po latach osiągnąć charakterystyczną postać poziomego blatu przypominającego stół ze stalowym strunami połączonymi zwykle z dwoma odrębnymi gryfami. Za pomocą pedałów naciskanych stopami oraz dźwigni poruszanych kolanami można zmieniać strojenie każdego z gryfów. Muzyk gra szarpiąc struny i przyciskając je specjalnym suwakiem, co pozwala uzyskać efekt glissando. Instrument, aczkolwiek trudny, zyskuje sporą popularność w Ameryce Północnej i najczęściej jest używany przez muzyków grających bluesa lub country.

• Od 1939 r. - Co roku odbywa się jeden z najważniejszych na świecie konkursów muzycznych znany jako Międzynarodowy Konkurs Muzyczny w Genewie (Concours de Genéve, Concours International d’Exécution Musicale). Obejmuje kilkadziesiąt kategorii od wokalnych poprzez instrumentalne do dyrygenckich, a także muzykę kameralną.

• 31 XII 1939 r. - W Wiedniu odbywa się uroczysty koncert noworoczny pod auspicjami hitlerowców.

Wykonują go Filharmonicy Wiedeńscy w większości popierający nazistów. Po aneksji Austrii przez Hitlera tylko 13 muzyków zostało usuniętych z zespołu, ponieważ mieli pochodzenie żydowskie, lub nie akceptowali hitleryzmu, a pięciu z nich zginie w obozach koncentracyjnych. W 1942 r. gauleiter Wiednia odpowiedzialny za deportację tysięcy Żydów do obozów koncentracyjnych Baldur von Schirach otrzyma od filharmoników honorowy pierścień.

Następny noworoczny koncert Filharmoników Wiedeńskich odbywa się 1 stycznia 1941 r. Pomysłodawcą jest Clemens Krauss, a celem ma być moralne wsparcie dla walczących żołnierzy Hitlera. W programie tego koncertu są wyłącznie utwory Johanna Straussa syna. Co ciekawe, naziści ukrywają niewygodny dla nich fakt, że Straussowie mieli częściowo korzenie żydowskie.

Odtąd kolejne noworoczne koncerty będą organizowane w budynku Musikverein, czyli Wiedeńskiego Towarzystwa Muzycznego, w słynnej Złotej Sali, jednej z najlepszych sal koncertowych świata. W programie zawsze dominuje muzyka Straussów, ale pojawiają się też utwory innych kompozytorów związanych z Wiedniem i Austrią. Stałe elementy to Nad pięknym modrym Dunajem oraz Marsz Radetzky’ego grany na zakończenie.

Od roku 1959 wiedeński koncert noworoczny jest transmitowany telewizyjnie i łączony z pokazami baletowymi tancerzy Opery Wiedeńskiej. Mimo to marzeniem wielu melomanów jest bezpośrednie uczestnictwo w koncercie, więc bilety wstępu są sprzedawane na rok przed koncertem. Ponieważ jednak liczba chętnych zawsze jest większa od liczby miejsc, bilety są wcześniej losowane.

• 1940 r. - Chilijski wirtuoz Claudio Arrau (1903-1991) zakłada w Santiago słynną szkołę pianistów.

• Lata 1940. - Na Trynidadzie, a potem w całej strefie Karaibów, rozpowszechniają się stalowe bębny (pierwotnie gra się na żelaznych beczkach po olejach) zwane steel drum, typowe dla stylu calypso.

• Lata 1940. - Nowe style w amerykańskiej muzyce popularnej łączą jazz, blues i country. Szybki rhythm and blues przekształca się w rock-and-roll (nawiązuje do country): S. Lewis, L. Price, F. Domino. W Nowym Jorku D. Gillespie, C. Christian, T. Monk i C. Parker tworzą jazz bebop (rebop, bop) - styl o rozbudowanych partiach wirtuozerskich popisów, z nierównym, nerwowym rytmem i ulubionym saksofonem (w 1955 r. perkusista Art Blakey założy słynny zespół Jazz Messengers grający bebop i wczesnego rocka). W 1948 r. powstaje cool jazz - wyciszony, refleksyjny i wyrafinowany w brzmieniu. Tworzą go W. Herman i Stan Getz (wspólne nagranie Early Autumn), a rozwijają Charlie Byrd, Miles Davis, L. Tristano, L. Konitz, W. Marsh i B. Bauer. Woody Guthrie słynie jako śpiewający gitarzysta, autor kilku tysięcy piosenek, głównie ballad, źródło inspiracji dla Boba Dylana oraz postać wzorcowa dla młodzieży w Ameryce i Europie.

• Od 1944 r. - Ravi Shankar (1920-2012), brat Udaya Shankara i uczeń Alego Akbara Khana (1922-2009), zdobywa sławę jako największy w historii wirtuoz sitaru. Dzięki podróżom po Europie i obu Amerykach czyni ten instrument niemal równie popularnym jak gitara. Natomiast jego córka Norah Jones około roku 2000 zyska światową sławę jako wokalistka pop.

• Od 1945 r. - Światową sławę zdobywają tancerze: Amerykanin Alvin Ailey (1931-1989, założyciel American Dance Theatre), Szwed Mats Ek (od 1972 r. w baletowym zespole Cullberg), Niemka Pina Bausch (1940-2009, zakłada Wupperthaler Tanztheater w 1975 r.) i Brytyjka Margot Fonteyn (1919-1991, od 1935 r. primabalerina The Royal Ballet w Londynie). Maja Plisieckaja (1925-2015) jest tancerką i choreografem Teatru Wielkiego w Moskwie. Do legendy przechodzi jej taniec łabędzia w Jeziorze Łabędzim.

• Po 1945 r. - W Japonii rośnie zainteresowanie muzyką i tańcem europejskim. Zespoły baletowe grają utwory europejskie (Komaki Homura-tomoi), choć nadal trwa tradycyjny taniec japoński (zespół Atsuma-kabuki). Muzykę japońską (zwłaszcza gigaku) kontynuują i wzbogacają o elementy nowoczesne między innymi Yoritsune Matsudaira (1907-2001), Yuzo Toyama (słynna Rapsodia na orkiestrę z roku 1960), Kiyoshige Koyama (okresowo współpracujący z Yuzo Toyamą), Yoshio Mamiya (w latach 1990. pisze kompozycje na koto). Popularnością cieszy się Kinele Yashichi, kompozytorka na samisen. Impresjonizm reprezentuje jedna z najlepszych japońskich kompozytorek Akira Miyoshi (1933-2013, słynny Nokturn z roku 1973 i suity). Wyróżniającym się twórcą jest Yoshiro Irino (1921-1980) autor pierwszego w Japonii utworu dodekafonicznego Concerto da Camera na siedem instrumentów (1951). Inni japońscy twórcy łączący tradycję z najnowszymi trendami to między innymi Makoto Moroi (1930-2013), Toshiro Mayuzumi (1929-1997), Kazuo Fukushima, od roku 1953 członek grupy Jikken Kobo założonej przez Toru Takemitsu.

• 1947 r. - Nowy teatr w Delhi wystawia balet Ramajana dla uczczenia indyjskiej niepodległości.

• 1947 - 1955 r. - Brytyjski matematyk i choreograf Rudolf Benesh (1916-1975) opracowuje dla swojej żony Joan, która jest tancerką, precyzyjny system zapisu tańca. Używa do tego pięciolinii. Kolejne linie oznaczają od dołu: podłoże, kolana, talię, ramiona i głowę, umieszczane na nich krzyżyki określają wzajemne położenie poszczególnych części ciała, a dodatkowe symbole wskazują ich ustawienie w przestrzeni trójwymiarowej. Zapis otrzymuje nazwę choreologii (1955).

• 1948 r. - Francuz Pierre Schaeffer (1910-1995) zaczyna muzykę konkretną złożoną z odgłosów przyrody i miasta.

• Od 1948 r. - W Besançon (północno-wschodnia Francja) odbywa się jeden z najstarszych i najbardziej prestiżowych festiwali muzyki klasycznej organizowany co roku we wrześniu. W 1951 r. centralnym punktem Międzynarodowego Festiwalu Muzyki w Besançon staje się konkurs młodych dyrygentów, którego pomysłodawcą i pierwszym organizatorem jest Émil Vuillermoz (1878-1960), znany francuski dyrygent i krytyk muzyczny.

W następnych latach pojawi się wiele konkursów dyrygenckich zazwyczaj dla artystów do 35 roku życia.

Od roku 1965 co trzy lata w Danii jest organizowany konkurs imienia ukraińskiego dyrygenta Mikoły A. Malko (1883-1961, w 1929 r. uciekł z ZSRS).

Od roku 1973 co dwa-trzy lata w Ontario odbywa się konkurs dla dyrygentów chórów zapoczątkowany przez kanadyjskiego dyrygenta Leslie Richarda Bella (1906-1962).

Od roku 1979 co cztery lata odbywa się w Polsce konkurs imienia polskiego dyrygenta o żydowskim pochodzeniu Grzegorza Fitelberga (1879-1953), którego inicjatorem jest Karol Stryja (1915-1998).

Nieregularnie od roku 1984 jest organizowany konkurs dyrygencki w angielskim Leeds.

Od 1990 r. co dwa lata w Londynie odbywa się konkurs, którego fundatorką jest włoska filantropka Donatella Flick, żona niemieckiego przemysłowca Gerta R. Flicka.

Od 1992 r. co dwa lata odbywa się konkurs w katalońskim Cadaqués.

Od 1995 r. w Zagrzebiu jest organizowany konkurs, którego patronem jest chorwacki kompozytor i dyrygent Lovro von Matačić (1899-1985).

W latach 1999, 2003 i 2006 fiński kompozytor i dyrygent Jorma Panula organizuje konkurs w Vaasa.

Od 2004 r. co trzy lata w Bambergu (Niemcy) ma miejsc konkurs dyrygencki imienia Gustava Mahlera.

Od 2006 r. hiszpański dyrygent Jesus López-Cobos organizuje prestiżowe konkursy dyrygentury w Madrycie.

• Od 1949 r. - Co roku we włoskim Bolzano odbywa się niezmiernie prestiżowy konkurs pianistyczny imienia Ferruccio Busoniego.

Do największych wirtuozów pianistyki w drugiej połowie XX w. zaliczają się artyści reprezentujący skrajnie odmienne style jak na przykład pochodzący z Hiszpanii amerykański jazzman Art Tatum (1909-1956) i grający muzykę poważną Włoch Maurizio Pollini (urodzony w 1942 r.). Muzykę poważną grają też Argentynka Martha Argerich (urodzona w 1941 r.), argentyński pianista i kompozytor pochodzenia żydowskiego Daniel Barenboim (urodzony w 1942 r.). Sławę zdobywają także kanadyjski wirtuoz fortepianu i klawesynu Glenn Gould (1932-1982) oraz południowokoreański kompozytor Yiruma (urodzony w 1978 r.) nawiązujący do najnowszych nurtów muzycznych.

• Od połowy XX w. - Rozkwit rocka (dojrzały rock-and-roll): wyrazisty rytm, głośny śpiew, perkusja (zestaw instrumentów perkusyjnych obsługiwany przez jednego muzyka), gitara akustyczna, kontrabas, fortepian, saksofon oraz instrumenty elektryczne jak gitara i organy (dźwięk naśladujący piszczałki tworzą oscylacje prądu). Najwszechstronniejszym instrumentem elektrycznym jest syntezator, za pomocą którego można naśladować każdy instrument akustyczny, a w dodatku tworzyć brzmienia dotąd zupełnie nieznane. Narkotyki, ruch „dzieci kwiatów” i muzyka rockowa stają się symbolem oraz narzędziem walki młodych z niesprawiedliwością i kapitalizmem.

Najwięksi rockowi muzycy stają się idolami młodzieży niemal na całej planecie, co przekłada się na ich ogromne dochody, lecz często prowadzi też do psychicznego rozkładu, kiedy nabierają przekonania, że wszystko im wolno. Nie czując społecznych ograniczeń nie chcą, lub nie potrafią budować stałych związków emocjonalnych i rodziny, czasem łamią prawo, wielu popada w alkoholizm i narkomanię. Na przykład świetna amerykańska wokalistka i autorka tekstów Janis Joplin (1943-1970) umiera z powodu przedawkowania narkotyków.

Sławę zdobywa kilku Amerykanów, na przykład B. Haley, który płytą Rock Around the Clock (1955) zapoczątkowuje światowy rock oraz słynna śpiewaczka Little Eva (lata 1960.). Czarnoskóry piosenkarz, autor tekstów i gitarzysta Chuck Berry (1926-2017) wprowadza do bluesa i rocka nowy styl: agresywne brzmienie elektrycznej gitary, rozpoczynanie utworu gitarowym wstępem (intro) i swobodne zachowanie na scenie. Jako pierwszy wykonuje tak zwany duck walk, czyli kaczy chód: gitarzysta podskakuje na jednej nodze, a drugą uniesioną porusza w przód i tył. Najbardziej znanym i najczęściej powtarzanym utworem Berry’ego jest Johnny B. Goode (1958).

Amerykański śpiewak Elvis Aaron Presley (1935-1977, załamany umiera na serce po lekach psychotropowych z alkoholem) jako pierwszy biały śpiewa i tańczy w sposób typowy dla czarnoskórych artystów soulowych, czym wywołuje oburzenie białej opinii publicznej oraz oskarżenia o niemoralność i erotyzm. Jego wspaniały głos i nowatorstwo pociągają jednak młodzież, a dziesiątki przesyconych emocjami, często niezwykle żywiołowych piosenek przynoszą mu sławę, pieniądze oraz nieformalny tytuł króla rock-and-rolla: Heartbreak Hotel (1956). Love Me Tender (1956), Blue Suede Shoes (1956), Return To Sender (1962). Wyróżnia się też autor tekstów, śpiewak, gitarzysta i pianista Bob Dylan (Robert Zimmermann, ur. w 1941 r.) - jego piosenka Like A Rolling Stone z 1965 r. bywa uznawana za najlepszy utwór w historii muzyki rockowej. Inni sławni amerykańscy muzycy rockowi to między innymi czarnoskóry śpiewak i gitarzysta Jimi Hendrix (1942-1970, umiera po przedawkowaniu narkotyków) oraz śpiewak, gitarzysta i kompozytor Frank Zappa (1940-1993).

Znani brytyjscy rockmeni to na przykład L. Bart (musical Oliver, 1960), Mark Knopfler (założyciel zespołu Dire Straits) oraz wielki gitarzysta Eric Clapton (Clapp), który wprowadza improwizację (przykładem może być słynny utwór Layla z 1970 r.).

Do historii przechodzą szczególne występy niektórych muzyków rockowych jak na przykład koncert Boba Dylana w Manchesterze w 1966 r. Dylan, który grał wcześniej folk akustyczny, wprowadza instrumenty elektryczne, co spotyka się z dezaprobatą słuchaczy, a nawet z obelgami. Dylan jednak uparcie gra i mimo fatalnej atmosfery kończy koncert, dając dowód niesamowitej odporności psychicznej.

Carl Perkins (USA, 1953) zakłada pierwszy zespół (kapelę) rockowy. Potem działa legendarny brytyjski zespół The Beatles z Liverpoolu (1960-1970) znany wcześniej jako The Quarrymen. Zakładają go malarz i gitarzysta basowy Stuart Sutcliffe (1940-1962, umiera w Hamburgu); gitarzysta, wokalista (śpiewak) i autor tekstów Paul McCartney; gitarzysta, wokalista i kompozytor George Harrison (1943-2001) oraz wokalista i kompozytor John Lennon (1940-1980, zastrzelony w Nowym Jorku przez szaleńca). Po śmierci Sutcliffe’a do zespołu The Beatles dołącza perkusista i wokalista Ringo Star (Richard Stanley). Niemal wszystkie utwory Beatlesów stają się światowymi przebojami na przykład Help! (1965), Yesterday (1965), Michelle (1865), Yellow Submarine (1966), Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band (1967), Lucy in the Sky with Diamonds (1967), Hey Jude (1968). Do legendy przechodzi ostatni koncert The Beatles z 30 stycznia 1969 roku zagrany na płaskim dachu wieżowca w Londynie, ponieważ tylko tam znaleźli miejsce, żeby dokonać nagrania na żywo, a nie w studio. Po 42 minutach policja przerywa koncert, ponieważ zakłócał ruch uliczny. Po rozpadzie zespołu John Lennon działa sam odnosząc wielkie sukcesy Jego piosenka Imagine wydana na płycie o tym samym tytule (1971) zyskuje opinię jednego z najpopularniejszych utworów w dziejach rocka.

W Stanach Zjednoczonych w 1961 r. powstaje zespół Beach Boys (na przykład słynny utwór Good Vibrations, 1966). W Londynie zaś zawiązuje się grupa The Rolling Stones (1962 r., słynne utwory to między innymi Satisfaction z 1965 r. i Angie z 1973 r.), do której należą gitarzyści słynny Mick Jagger oraz Brian Jones, pianista Keith Richards i saksofonista Ron Wood. The Rolling Stones są pierwszym zespołem rockowym, który gra za żelazną kurtyną: w 1967 r. występuje w Warszawie. Jest to wydarzenie komentowane w całym muzycznym a nawet politycznym świecie, ponieważ rock jest piętnowany przez komunistów jako muzyka „zdeprawowanego kapitalizmu”.

Kolejne sławne brytyjskie zespoły to The Animals (1963) nawiązujący do rhythm and bluesa (The House of the Rising Sun, 1964); grupa The Who (1964) oraz powstały w Londynie Pink Floyd (1965-2014) znany z filozoficznych tekstów, nawiązań do rocka psychodelicznego i eksperymentów z dźwiękiem. Do 1967 r. na czele zespołu stoi Roger Keuith „Syd” Barrett (1946-2006), lecz musi odejść z powodu problemów psychicznych, a jego miejsce zajmuje gitarzysta i kompozytor Roger Waters. Do najsłynniejszych dzieł zespołu należą The Dark Side of the Moon (1973), Animals (1977) oraz kultowa płyta The Wall (1979) z operą rockową pokazującą izolację artysty od świata (stąd tytułowy mur).

Szeroko znane są brytyjskie zespoły jak założony przez gitarzystę Jimmy’ego Page’a Led Zeppelin (istnieje w latach 1968-1980, słynne piosenki Since I’ve Been Loving You, 1970; Stairway to Heaven, 1971) oraz stworzony w 1970 r. Queen (płyta A Night at the Opera, 1975; We Are the Champions, 1984; We Will Rock You, 1977). Na czele Queen stoi charyzmatyczny Freddie Mercury (Pharokh Balsara, 1945-1991), Pars urodzony na Zanzibarze, wychowany w Anglii, cierpiący z powodu swojego homoseksualizmu (który nie jest akceptowany przez Parsów i konserwatywnych Brytyjczyków), skłonności do alkoholu i narkotyków. Jest jedną z pierwszych sławnych ofiar AIDS.

Zasłużoną popularnością cieszy się też amerykańska grupa The Doors (1965-1972, słynny utwór Riders on the Storm, 1971).

Powstaje rockowy musical i film. Na przykład F. Loewe tworzy słynny muzyczny film My Fair Lady (USA, 1956) nawiązujący do Pigmaliona Shawa. Wielkimi twórcami musicali scenicznych i filmowych są też kompozytor, pianista i dyrygent Leonard Bernstein (między innymi autor przeróbki Romea i Julii zatytułowanej West Side Story, USA, 1957), J. Herman (Hello, Dolly, USA, 1964), J. Kander (Kabaret, USA, 1966), G. McDermot (opowiadający o hippisach musical Hair, USA, 1967), B. Bacharach (Promises, Promises, USA, 1968), A. L. Webber (Jesus Christ Superstar, USA, 1971 oraz oparte na wierszach T. S. Eliota Koty, USA, 1981).

Ok. 1967 r. pojawia się styl psychodeliczny (psychodelic) związany z narkotykami.

Rock (zwany też beatem) przekształca się w pop - nowy rodzaj muzyki ludowej dla mas, czyli muzyki popularnej, łatwej w odbiorze, rytmicznej i zwykle bardzo głośnej.

W USA rozwija się murzyński styl rocka nazwany soul akcentujący elementy emocjonalne. W tym nurcie tworzy na przykład niewidomy czarnoskóry śpiewak i pianista Ray Charles (1930-2004) - jego piosenka What I’d Say (1959) jest zaliczana do najpopularniejszych utworów w dziejach muzyki rozrywkowej. Bardzo płodnym (wydaje średnio po cztery albumy płytowe rocznie) i doskonałym śpiewakiem soulowym jest Amerykanin James Brown (1933-2006). Jego styl wyróżnia się licznymi ozdobnikami w charakterystyczny sposób uzupełniającymi zasadniczą linię melodyczną. Kolejna wielka ikona soulu to słynna wokalistka Aretha Franklin (1942-2018), której piosenka Respect z 1967 r. bywa zaliczana do najważniejszych w historii soulu. Inny uznany muzyk soulowy to czarnoskóry Marvin Gaye (1939-1984) - jego piosenka What’s Going On (1971) staje się przebojem szeroko wykorzystywanym przez innych wykonawców, twórców filmowych i autorów reklam.

Amerykański jazz i soul w połączeniu z bardzo mocno akcentowanym rytmem nawiązującym do tradycji afrykańskich daje nową odmianę muzyki rozrywkowej znanej jako funk. Na jej bazie w latach 1970. ukształtuje się rytmiczny i energiczny taniec go-go z akcentami erotycznymi, gdzie skąpy strój tancerek i ruchy sugerują akt seksualny. Natomiast jednoznacznie erotyczny pole dance - taniec na słupie (pionowy słup to prastary symbol falliczny) lub rurze upowszechnia się w Stanach Zjednoczonych (w formach zaczątkowych znany w cyrku jeszcze przed rokiem 1930), a potem także w innych krajach. W nocnych klubach półnagie lub wręcz nagie tancerki kręcą się wokół słupa i wykonują na nim efektowne ćwiczenia z elementami akrobatycznymi.

• Od połowy XX w. - W Europie a potem na całym świecie upowszechniają się festiwale muzyki rozrywkowej, które cyklicznie, zwykle co roku, prezentują popularne piosenki nawiązujące do rozmaitych gatunków od jazzu, rocka, muzyki elektronicznej, popu i muzyki tradycyjnej aż do muzyki ludowej i folku.

Jednym z najstarszych i najbardziej znanych jest doroczny festiwal piosenki włoskiej w San Remo (od 1951 r.).

Do najbardziej popularnych festiwali muzyki rozrywkowej należy doroczny Konkurs Piosenki Eurowizji (od 1956 r.), czyli stowarzyszenia nadawców telewizyjnych i radiowych z Europy i innych krajów.

Inne prestiżowe festiwale odbywają się w Glastonbury w Anglii (od 1970 r.) i w Rennes we Francji (od 1979 r.).

Dużą popularnością cieszą się też festiwale muzyki elektronicznej Electric Daisy Carnival w Las Vegas (od 1991 r.) i Tomorrowland w Boom w Belgii (od 2005 r.).

Festiwal Coachella Valley Music and Arts w Indio w Kalifornii (od 1999 r.) jest największym w Stanach Zjednoczonych pokazem muzyki pod gołym niebem.

Niektóre z festiwali przyciągają rekordową liczbę widzów: na przykład Donauinselfest na wyspie w Wiedniu (od 1983 r.) nawet 3 miliony. Natomiast na organizowany co kilka lat festiwal rockowy Rock in Rio w Rio de Janeiro w Brazylii (od 1985 r.) przybywa kilkaset tysięcy osób.

• 1950 r. - W Lipsku odbywa się pierwszy Międzynarodowy Konkurs Bachowski dla upamiętnienia dwustulecia urodzin Johanna Sebastiana Bacha. Rewelacją imprezy okazuje się Rosjanka Tatiana Nikołajewa (1924-1993, umiera po wylewie krwi do mózgu podczas występu w San Francisco), która deklaruje, że wykona z pamięci dowolne utwory Bacha wskazane przez jurorów. Wszyscy inni uczestnicy konkursu grają tylko te utwory, które wcześniej przygotowali. Nikołajewa zdobywa złoty medal. W latach 1964-1996 konkurs odbywa się co 4 lata, a potem co 2 lata. Jest uznawany za jeden z najbardziej prestiżowych konkursów muzycznych na świecie.

• Druga połowa XX w. - W ramach protestu wobec „plastikowej muzyki” produkowanej przez wielkie wytwórnie dla „sztucznego” społeczeństwa (mówi o tym utwór Franka Zappy Plastic People w albumie Absolutely Free z roku 1967) młodzi zwracają się do prostej muzyki tradycyjnej. Tak rodzi się bunt wobec nazbyt ugrzecznionego i skomercjalizowanego rocka - zaczyna się moda na muzykę folkową, która w założeniu ma być prosta, niekomercyjna i autentyczna, a formą nawiązuje do muzyki ludowej.

• Druga połowa XX w. - Muzyka świata muzułmańskiego zdobywa popularność poza regionami zdominowanymi przez islam. Świetny turecki flecista Kudsi Erguner (ur. 1952) zaczyna występować w programach radiowych (od 1969 r.). Propaguje muzykę zakonu derwiszów Mavlevi z Konya. Ważnym ośrodkiem muzyki jest syryjskie miasto Aleppo, gdzie działa najsławniejszy muqri (recytator Koranu) i munshid (śpiewak religijnych hymnów) Sabri Mudallal (1918-2008). Jego nagrania zdobywają dużą popularność na całym świecie, a charakterystyczny głos staje się wręcz symbolem religijnej muzyki islamu. W Aleppo działają też kompozytor Adib Al-Dayikh (1938-2001) oraz słynny śpiewak szejk Hamza Shakkur (ur. 1947). Z Aleppo pochodzi Abed Azrie (ur. 1945), działający we Francji kompozytor, który nawiązuje do dawnej muzyki Azji Zachodniej.

Pojawiają się zespoły muzyczne kultywujące muzykę arabską, maghrebską, andaluzyjską czy ogólnie muzułmańską. Na przykład w Turcji w 1991 r. powstaje Istanbul Oriental Ensemble, który specjalizuje się w cygańskiej muzyce z Anatolii. W latach 1990. Abdel Karim zakłada w Hiszpanii zespół muzyków andaluzyjskich, maghrebskich, egipskich, syryjskich i tureckich, aby przypominać dawne utwory z muzułmańskich krajów basenu Morza Śródziemnego. Pochodzący z Egiptu, lecz aktywny we Francji Adel Shams El Din zyskuje sławę jako specjalista od muzułmańskiej muzyki perkusyjnej. Inny znany mistrz oud to Tarek Abdallah, Egipcjanin mieszkający we Francji.

Szczególną pozycję zajmuje działający od 1983 r. zespół Al-Kindi (nazwa na cześć sławnego filozofa i teoretyka muzyki). Założył go Julien Jalal Eddine Weiss (1953-2015) urodzony w Paryżu w rodzinie niemiecko-szwajcarskiej. Po studiach muzycznych w Paryżu, gdzie specjalizuje się w gitarze klasycznej, odbywa zagraniczną podróż w poszukiwaniu nowych inspiracji. W 1975 r. słyszy płytę z nagraniem irackiego mistrza lutni oud Mounira Bachira (1930-1997). Pod wrażeniem tego brzmienia zaczyna uczyć się gry na oud i poznaje muzykę arabską, a nawet przechodzi na islam.

• Druga połowa XX w. - W Ameryce Łacińskiej rozwijają się style łączące jazz, muzykę czarnoskórych potomków niewolników, muzykę indiańską i europejską. W Rio de Janeiro króluje żywiołowa samba, a na Kubie rumba, mambo (Perez Prado w 1943 r.) i salsa. W roku 1999 powstaje płyta i film Buena Vista Social Club o kubańskim klubie noszącym tę nazwę i muzykach grających w nim pół wieku wcześniej (Ry Cooder, Juan de Marcos, Ruben Gonzales, Compay Segundo i Ibrahim Ferrer). W krótkim czasie muzyka kubańska, a zwłaszcza salsa, staje się popularna w Ameryce Północnej i Europie.

• Druga połowa XX w. - Z połączenia bebop i cool powstaje pośredni, trzeci nurt jazzu.

• Druga połowa XX w. - Kolejne techniczne wynalazki popularyzują muzykę.

Początkowo dominuje elektryczny gramofon na płyty winylowe (z polichlorku winylu), które zastąpiły dawne płyty z ebonitu. W późnych latach 1960. i 1970. używane są magnetofony szpulowe, które wymagają dodatkowo głośnika. Potem powstają dużo mniejsze i wygodniejsze w obsłudze magnetofony kasetowe z wbudowanym głośnikiem i z taśmą zamkniętą w niewielkich pudełkach (kasetach). Magnetofony kasetowe mogą być zasilane przez baterie, co umożliwia słuchanie muzyki w miejscach bez dostępu do elektryczności. W latach 1980-1990. magnetofony ustąpią odtwarzaczom cienkich plastikowych płyt CD, a potem na rynkach pojawiają się walkmany, czyli małe odtwarzacze miniaturowych płyt CD. Walkmany mogą być noszone w kieszeni, a muzyki słucha się z niewielkich głośników nakładanych na uszy lub wkładanych wprost do uszu. W rezultacie można cieszyć się muzyką na przykład idąc ulicą lub jadąc samochodem. Następnym krokiem jest zapisanie muzyki w pamięci komputera lub niewielkich odtwarzaczy MP3 wyposażonych w tego rodzaju pamięć. W 2001 r. amerykańska firma Apple wprowadza na rynek iPOD, czyli niewielkie kieszonkowe urządzenie, które może przechowywać w pamięci kilka tysięcy godzin muzyki.

• Lata 1950. i 1960. - W Kambodży rozkwita nowa muzyka łącząca khmerskie tradycje i wpływy Zachodu, zwłaszcza Francji, a potem także Ameryki Łacińskiej i Stanów Zjednoczonych. W tym czasie działają między innymi słynny śpiewak Sinn Sisamouth (1932-1976) uznawany za króla khmerskiej muzyki oraz wokalistki Ros Serey Sothea (1948-1977), Pan Ron (działająca w latach 1963-1975) i Mao Sareth (1944-1975?). Powstaje kilka zespołów łączących miejscowe tradycje, jazz i różne formy rocka. Po wkroczeniu Czerwonych Khmerów wszyscy zostają zamordowani, ponieważ zachodnia muzyka jest uznawana za zagrożenie dla komunizmu.

• 1951 r. - Japoński kompozytor Toru Takemitsu (1930-1996) zakłada grupę Jikken Kobo eksperymentującą z różnymi formami muzycznymi, których nie akceptują oficjalne gremia i uczelnie. Inspiruje się między innymi konceptualizmem Johna Cage’a. W roku 1957 zdobywa rozgłos swoim Requiem na orkiestrę smyczkową. Odtąd zbiera kolejne wyróżnienia, tworząc kilkadziesiąt kompozycji na przykład Green (1967), Marginalia (1976), A Flock Descends into a Pentagonal Garden (1977), Rain Tree (1981), Orion i Plejady na wiolonczelę i orkiestrę (1984), Equinox na gitarę (1993).

W roku 1973 Takemitsu organizuje pierwszy z dorocznych festiwali muzyki w Tokio pod nazwą Music Today.

• Od 1951 r. - Jeden z najbardziej prestiżowych konkursów muzyki poważnej odbywa się w Brukseli. Początkowo obejmuje tylko konkurs skrzypcowy, a potem również pianistyczny (od 1952 r.), kompozytorski (od 1953 r.) i wokalny (od 1988 r.). W roku 1965 konkurs zostaje poświęcony Elżbiecie Gabrieli Bawarskiej (1876-1965), królowej Belgów (1909-1934) znanej ze wspierania sztuki, zwłaszcza muzyki.

• 1952 r. - W Woodstock (USA) David Tudor prezentuje na fortepianie szczególny utwór zatytułowany 4’33” (Four minutes, thirty-three seconds). Dzieło składa się wyłącznie z przerw między dźwiękami, czyli jego wykonanie to 4 minuty i 33 sekundy całkowitej ciszy. Autorem jest jeden z najbardziej kontrowersyjnych twórców XX w. Amerykanin John Cage (1912-1992). Zainspirował go pobyt w kabinie bezechowej, gdzie nie dociera żaden dźwięk z zewnątrz, a dźwięki wytwarzane wewnątrz kabiny nie są odbijane przez ściany. Cage odkrył wtedy, że w kabinie pozornie bezdźwiękowej zaczął słyszeć własny oddech, pracę serca i szum krwi, a więc dźwięki zazwyczaj niezauważane.

Utwór 4’33” może być wykonywany na dowolnym instrumencie lub przez całą orkiestrę. Cage skomponuje w sumie ponad 250 utworów, lecz wchodzi do historii jako odkrywca ciszy w muzyce. Propaguje słuchanie naturalnych dźwięków i nazywa to muzyką konceptualną, czyli niosącą pewne idee bez względu na brak estetycznej formy tak, jak to jest w 4’33”.

• 1952 r. - W Stanach Zjednoczonych powstaje Mark I, pierwszy syntezator muzyki. Dźwięki tworzą urządzenia elektroniczne naśladując tradycyjne instrumenty lub generując efekty całkowicie oryginalne. Następne syntezatory powstaną w ZSRS (1957) i znowu w USA (Mark II, 1958). Wkrótce muzyka syntezatorowa staje się popularna, a do największych jej twórców należą między innymi Francuz Jean-Michel Jarre (ur. 1948, kompozycje Oxygene i Equinoxe), Grek Evangelos Odiseas Papatanasiu znany jako Vangelis (1943-2022, doskonała kompozycja Chariots of Fire) oraz Anglik Mike Oldfield (ur. 1953, słynny utwór Tubular Bells, czyli Dzwony rurowe).

• Ok. 1952 r. - Powstaje grafika muzyczna, czyli zapis muzyki za pomocą rysunku, czasem z nutami na pięciolinii a czasem bez pięciolinii. Zapis jest z założenia niedokładny i niejednoznaczny. Twórcami grafiki muzycznej są między innymi J. Cage (USA), E. Brown (USA), S. Bussotti (Włochy), A. Logothetis (Austria), R. Haubenstock-Ramati (Izrael). Ta forma przedstawiania muzyki znajduje zastosowanie w muzyce elektronicznej.

• 1954 r. - W Pekinie, pod wpływem kontaktów z Pawłową i baletem sowieckim, powstaje chińska szkoła choreograficzna. Następne pojawią się w Szanghaju (1959) i Kantonie (1961).

• Od 1954 r. - W Barcelonie odbywa się jeden z najważniejszych na świecie coroczny konkurs muzyki poważnej imienia hiszpańskiej pianistki Marii Canals (1914-2010).

• 1956 r. - Brytyjski matematyk Rudolf Benesh (1916-1975) i jego żona tancerka Joan Benesh (1920-2014) prezentują Benesh Movement Notation, czyli względnie prosty a jednocześnie precyzyjny zapis choreograficzny na pięciolinii. Za pomocą punktów są tam zaznaczane pozycje poszczególnych części ciała z podaniem czasu, kiedy dana pozycja ma być realizowana. Dodatkowe znaki opisują ruchy dłoni, palców i oczu.

Punktem wyjścia dla opracowania notacji Beneshów była próba zapisania południowoindyjskich tańców bharatanatyam, lecz okazało się, że system jest uniwersalny. Dlatego w 1962 r. powstaje Benesh Institute of Choreology pod dyrekcją Joan, gdzie uczy się notacji Beneshów i gromadzi w archiwum zapisy tańców. Po śmierci Rudolfa z powodu raka Joan odchodzi na emeryturę, a w 1977 r. wydaje książkę o tym, jak powstała ich notacja.

• 1956 r. - Węgierski tancerz i choreograf Rudolf Laban (Rezső Laban de Váraljas, 1879-1958) publikuje swoją książkę Principles of Dance and Movement Notation, w której przedstawia nowatorski i uniwersalny system zapisujący ruch ciała człowieka zarówno w tańcu, jak też w codziennym życiu. Zaletą tego systemu jest niewielka liczba znaków, które jednak można niemal dowolnie kombinować.

Laban prowadził szeroko zakrojoną działalność pedagogiczną i wydawniczą. Jako obywatel Niemiec przygotował wielki spektakl na olimpiadę w Berlinie w 1936 r., lecz Goebbels uznał, że w dziele jest wyrażona pogarda dla Wielkich Niemiec. To oznaczało coraz większe kłopoty, więc w 1937 r. Laban wyemigrował do Francji a potem do Wielkiej Brytanii.

• 1957 r. - Amerykańska National Academy of Recording Arts and Sciences w Los Angeles ustanawia Grammy Award, najbardziej prestiżową nagrodę w dziedzinie muzyki rozrywkowej.

• Koniec 1957 r. - Firma Columbia zaczyna wytwarzać płyty gramofonowe w zapisie stereofonicznym, co znaczy, że dźwięk poszczególnych instrumentów jest rozdzielany na kilka głośników, co ogromnie zwiększa jakość dźwięku i zbliża go do dźwięku słyszanego podczas koncertu. Pierwsza płyta stereofoniczna to Kings of Dixie.

Gramofonowe płyty stereofoniczne stracą swój urok wraz z pojawieniem się płyt CD i zapisu digitalnego (cyfrowego), ponieważ tam stereofonia jest nieodłączną częścią technologii.

Z drugiej strony zapis cyfrowy pozwala tworzyć nagrania idealne pod względem technicznym, elektronicznie oczyszczone z wszelkich szumów i precyzyjnie odtwarzające zapis nutowy. Dla znawców jednak bezbłędny zapis numeryczny jest zimny i pozbawiony charakteru, zaciera bowiem indywidualne cechy muzyka i niszczy nastrój jego otoczenia wyrażający się na przykład w dodatkowych szumach. Dlatego w XXI w. analogowe płyty winylowe wrócą do łask, mimo niewątpliwej technicznej przewagi płyt CD.

• Od 1957 r. - W Genewie działa Światowa Federacja Międzynarodowych Konkursów Muzycznych (WFIMC) patronująca ponad stu konkursom i nadzorująca ich poziom artystyczny.

• Od 1958 r. - W Moskwie co 4 lata odbywa się Międzynarodowy Konkurs Muzyczny imienia Piotra Czajkowskiego. Początkowo obejmuje tylko konkurs pianistów i skrzypków, od 1962 r. również wiolonczelistów, a od 1966 r. dodatkowo wokalistów. W roku 1990 zostaje dodany konkurs lutniczy, gdzie jest oceniane wykonanie instrumentów w kategoriach skrzypiec, altówki i wiolonczeli.

Trzynasta edycja konkursu zostaje przesunięta o rok i odtąd czteroletni cykl jest liczony od roku 2007.

• Koniec lat 1950. - Japończyk Tatsumi Hijikata tworzy ekspresyjny, naturalistyczny styl tańca nazwany butoh. Wyraża kryzys i tragizm ery broni atomowej. Najwybitniejsi tancerze tego kierunku to Kazuo Ohno i Atsushi Takenouchi.

• 1960 r. - Francuz Maurice Bejart (1927-2007) zakłada międzynarodowy zespół Balet XX wieku. Bejart tworzy przedstawienia baletowe: Święto wiosny Strawińskiego (1959), Bolero Ravela (1960) i Potępienie Fausta Berlioza (1964). O szerokości zainteresowań Bejarta świadczy balet Bhakti (1968), w którym trzej wędrowcy spotykają głównych bogów hinduizmu i utożsamiają się z nimi w misterium kosmicznej miłości.

• Od ok. 1960 r. - Radio Luksemburg stopniowo zmienia swój profil muzyczny, zwracając się w stronę nastolatków, którzy chcą słuchać rocka. Rozgłośnia włącza się w nurt młodzieżowego buntu i przyczynia się do upowszechnienia nowej estetyki muzycznej. Dzięki Radiu Luksemburg rock dociera do młodzieży w całej Europie, w tym też do krajów okupowanych przez Sowietów, gdzie muzyka rockowa jest uznawana za niebezpieczną dla komunizmu. Nie pomaga nawet zagłuszanie luksemburskich audycji przez sowieckie nadajniki.

Rozgłośnia Radio Luksemburg będzie działała do końca roku 1991.

• Lata 1960. - Trzej polscy badacze muzyki realizują szczególny projekt polegający na zebraniu i opracowaniu muzycznej twórczości więźniów niemieckich obozów koncentracyjnych w czasach II wojny światowej. Aleksander Tytus Kulisiewicz (1918-1982), dziennikarz i muzykolog, trafił do obozu w Sachsenhausen w 1940 r. za artykuł Heil masło. Dosyć Adolfa Hitlera. W obozie Kulisiewicz spotkał muzyka Rosebery d’Arguto (polski Żyd Martin Rosenberg urodzony w 1890 r.), który wsławił się między innymi skomponowaniem pieśni Jüdischer Todessang (1942) upamiętniającej zagładę Żydów. Pod wpływem d’Arguto Kulisiewicz zaczął uczyć się piosenek śpiewanych przez więźniów i nawet sam skomponował 54 pieśni. Szczęśliwie przeżył wojnę, a w 1945 r. podyktował pielęgniarce 716 stron tekstów obozowych utworów w czterech językach. Zbiór Kulisiewicza został potem przekazany do muzeum Auschwitz.

Pozostali uczestnicy programu to etnolog Józef Ligęza (1910-1972) i folklorysta Jan Tacina (1909-1990). W wyniku kilkuletnich poszukiwań w Polsce i innych krajach Europy powstają obszerne zbiory pieśni obozowych. Są one namacalnym dowodem, że ludzie tworzą muzykę nawet w najbardziej niesprzyjających okolicznościach, ponieważ muzyka staje się wtedy swoistą bronią i wyrazem oporu.

• Od lat 1960. - Znawcy rocka odnotowują kolejne rekordy głośności wykonywanej muzyki.

Zazwyczaj natężenie dźwięku utworów rockowych oscyluje w okolicy 110-140 dB, co może stanowić zagrożenie dla zdrowia słuchaczy. Na przykład w 1973 r. zespół Deep Purple wytwarza 117 dB w Rainbow Theatre w Londynie. Często też aplauz publiczności potrafi być równie głośny jak sama muzyka. Tak jest w 1965 e. podczas koncertu The Beatles na stadionie Shea w Nowym Jorku, kiedy publiczność krzykiem o natężeniu 131,35 dB zagłusza muzykę. W 2008 r. zaś amerykański zespół heavy metalowy Manowar podczas występu w Magic Circle Fest w Hanowerze (Niemcy) bije wszystkie dotychczasowe rekordy osiągając 139 dB.

• 22 XI 1962 r. - Brazylijski kompozytor i pianista Tom Jobim, gitarzysta João Gilberto oraz jego żona Astrid jako wokalistka występują w Nowojorskiej sali Carnegie Hall. Prezentują dwa utwory Garota de Ipanemu (Dziewczyna z Ipanemy) i Samba de una nota só (Samba samotnej nuty). Świat zapoznaje się z nowym stylem muzycznym. bossa nova (nowa fala), który w przeciwieństwie do samby jest spokojny, a zarazem różni się od cool jazzu z zachodniego wybrzeża Stanów Zjednoczonych. J. Gilberto tworzy charakterystyczny styl gry bossa novy, gdzie jasna jazzowa linia melodyczna łączy się z nieregularnym rytmem.

W krótkim czasie Rio de Janeiro staje się światową stolicą bossa novy z takimi artystami jak Tom Jobim, João Gilberto i świetny kompozytor Vinicius de Morães, wszyscy aktywni w klubach dzielnicy Zona Sul.

• 1964 r. - Brytyjski muzykolog John Anthony Randoll Blacking pisze pracę na temat piosenek dzieci ludu Venda z południowej Afryki. Jego podejście okazuje się przełomowe dla etnografii muzyki, ponieważ nie ogranicza swoich analiz tylko do samej muzyki, lecz rozpatruje ją na tle całej kultury oraz społecznej organizacji Venda. Odtąd wszystkie poważne opracowania muzykologiczne uwzględniają szeroki kontekst twórczości muzycznej.

• 1964 r. - Pete Townshend grający w brytyjskim zespole The Who podczas występu przypadkowo uszkadza uszkadza swoją gitarę elektryczną, co okazuje się bardzo interesujące dla publiczności. Odtąd Townshend celowo roztrzaskuje gitary czyniąc to istotnym elementem kolejnych koncertów. Co więcej, dołącza do niego perkusista Keith Moon rozbijając swoje perkusje. 17 września 1968 r. podczas koncertu The Who w programie The Smothers Brothers Comedy Hour eksploduje elektryczny wzmacniacz, lecz iskry lecące w stronę Townshenda nie robią na nim wrażenia, co budzi wywołuje jeszcze większy entuzjazm publiczności.

Pete Townshend zaczyna listę rockowych muzyków epatujących widzów aktami zdawałoby się niepohamowanej destrukcji.

W filmie Powiększenie z 1966 r. występuje brytyjska kapela The Yardbirds, gdzie grają między innymi Jimmy Page i Jeff Beck. Kiedy elektryczna gitara Becka przestaje prawidłowo działać, rozwścieczony muzyk rozbija ją o głośniki, a kawałki rzuca w publiczność, podczas gdy reszta kapeli nadal gra.

Jednym z najgłośniejszych niszczycieli instrumentów jest Amerykanin Jimi Hendrix, a do historii przechodzi jego występ podczas festiwalu muzyki popowej w Monterey (USA) w 1967 r. Muzyk porywa publiczność dynamiką gry, a na koniec roztrzaskuje elektryczną gitarę o ziemię i podpala, czym szokuje zachwyconą widownię. Kolejne występy Hendrixa przynoszą widowiskowe palenie i tłuczenie gitar w akcie przypominającym religijną ofiarę składaną na ołtarzu muzyki.

W drugiej połowie XX i pierwszej połowie XXI w. wielu muzyków rockowych próbuje szokować publiczność efektownym niszczeniem instrumentów, zwłaszcza elektrycznych gitar. Przykładem jest amerykańska kapela Kiss, gdzie muzycy noszą dziwaczne stroje, gitarzysta i wokalista Paul Stanley rozbija swoje gitary, a Gene Simmons pluje krwią. W brytyjskiej kapeli Deep Purple główny gitarzysta Richie Blackmore tak bardzo zagłębia się w swoje muzyczne improwizacje, że wpada w ekstazę i nie zwraca uwagi ani na pierwotną formę utworu, ani na publiczność, rozwijając poszczególne tematy. Rzuca na scenie gitarą (na przykład w 1987 r. spadający instrument łamie mu palec), a ostateczną kulminacją występu jest połamanie i rozszarpanie gitary.

Do bardzo znanych niszczycieli gitar należą też Amerykanin Kurt Cobain z Nirvany, Graham Oliver z angielskiej kapeli Saxon czy też Brytyjczyk Matt Bellamy. Potrzaskana i sklejona taśmą klejącą gitara Cobaina wystawiona na aukcji w Nowym Jorku w 2022 r. zostanie sprzedana jako rockowa relikwia za rekordową sumę 486400 dolarów. Bellamy zaś jest rekordzistą w innej kategorii: podczas jednego tournée kapeli Muse w 2004 r. rozbija 140 gitar.

• 1968 r. - Polak Henryk Tomaszewski wystawia we Wrocławiu słynny balet-pantomimę Gilgamesz według sumeryjskiego eposu do muzyki polskiego organisty i kompozytora Augustyna Blocha (1929-2006).

• 1969 r. - W Woodstock, a właściwie obok tej miejscowości, odbywa się zjazd młodzieży w imię powszechnego braterstwa i pokoju, czego wyrazem są powszechna tolerancja, rock, narkotyki i swoboda seksualna.

• 1969 r. - W Moskwie znani rosyjscy tancerze Galina Ułanowa i Jurij Grigorowicz kierują konkursem baletowym, który będzie odtąd organizowany co cztery lata. Z czasem moskiewska impreza staje się jednym z najważniejszych konkursów baletu klasycznego na świecie.

• Koniec lat 1960. - W Salwadorze powstaje ruch Tropicalia jako odpowiedź na chłód bossa novy. Jego twórcy to kompozytor Tom Zé, wokalista (dotąd śpiewający bossa novę) Gal Costa oraz gitarzyści i autorzy tekstów Gilberto Gil i Caetano Veloso. Łączą ludową muzykę latynoamerykańską i rockową rozwijaną przez Beatlesów. Z czasem cała czwórka przenosi się do São Paulo i przez ponad 30 lat będzie należeć do muzycznej czołówki Brazylii.

• 1970 r. - Podczas festiwalu operowego w Monachium zostaje zaprezentowany swoisty świetlny obraz muzyki z Czarodziejskiego fletu Mozarta. Barwne laserowe światła zmieniają się i poruszają wraz z muzyką, tworząc efektowne widowisko w pewnym stopniu zbliżone do idei light art.

• 1970 r. - Ukazuje się praca brytyjskiego muzykologa Donalda Toveya na temat autentyczności utworów zapisanych przez Rosemary Brown, która rzekomo otrzymała je od duchów Beethovena i Liszta. Rzecz w tym, że pani Brown z pewnością nie była w stanie napisać tych dzieł. Z drugiej zaś strony w opinii znawców były one dobre, ale nie na tyle, aby je uznać za prace geniuszy. Natomiast dla zwolenników spirytyzmu mają one być dowodem związków między żywymi ludźmi i światem duchów, chociaż według psychologów za podobnymi przypadkami mogą się kryć takie fenomeny jak pismo automatyczne i efekt ideomotoryczny.

• 1970 r. - Amerykanin James Brown organizuje wielki koncert w nigeryjskim Lagos (1970), gdzie zjeżdżają się czarnoskórzy artyści i słuchacze z Afryki i Ameryki. Jest to jeden z kilku słynnych koncertów nowoczesnej muzyki afrykańskiej.

Rok później ojciec i syn Ed Musk i Tom Musk oraz największa muzyczna gwiazda Ghany Wilson Pickett przekonują władze Ghany do zorganizowania międzynarodowego koncertu Soul to Soul upamiętniającego zrzucenie władzy kolonialnej. Ideę takiego koncertu już w połowie lat 1960. przedstawili tacy afroamerykańscy muzycy jak Maya Angelou, W. E. B. Du Bois i George Padmore, lecz zawirowania polityczne w Ghanie uniemożliwiły wtedy jej realizację.

Trzecim wielkim wydarzeniem jest koncert Soul Power w Kinshasie (Zair) w roku 1974, którego organizatorami są biały amerykański wydawca muzyczny Stewart Levine i Hugh Masekela, słynny czarnoskóry trębacz z Republiki Południowej Afryki.

• Lata 1970. - Amerykanin Nyle Steiner buduje elektryczne instrumenty naśladujące dźwięk tradycyjnych instrumentów dętych. Najbardziej znanym okazuje się EWI, czyli electric wind instrument, który reaguje na ruch powietrza wydmuchiwanego przez muzyka oraz na ruch jego palców imitujących ruch palców na flecie. Za pomocą EWI można naśladować dowolny instrument, ludzki głos i dźwięki niekojarzone z muzyką. Grający może rozmaite dźwięki produkować jednocześnie, co zachwyca pierwszego wirtuoza EWI, sławnego saksofonistę i kompozytora Michaela Breckera (1949-2007).

• Lata 1970. - Główny nurt rocka zwany popem (muzyka popularna) osiąga fazę technicznej doskonałości, na która składają się idealne brzmienie, sterylnie czyste nagrania i ściśle zaplanowana, zwykle bardzo efektowna scenografia.

W USA sławę zdobywa ciemnoskóry śpiewak Michael Jackson. Jackson jest przykładem człowieka, któremu zabrakło siły i inteligencji, żeby przetrwać oszałamiający sukces, kiedy z biedaka stał się ikoną światowego popu i milionerem. Chemicznie wybiela sobie skórę, a chirurgiczne operacje mające go upiększyć zmieniają jego twarz w maskę. Przyjmuje preparaty odmładzające i przestrzega radykalnej diety, przez co popada w anoreksję. Wyniszczają go stres, wysiłek związany z dziesiątkami koncertów i presja otoczenia oczekującego kolejnych występów. Na życzenie Jacksona jego lekarze wstrzykują mu podskórnie lub dożylnie coraz więcej środków przeciwbólowych, nasennych, uspokajających i wspomagających. Jackson przyjmuje opiaty przed każdym koncertem, a nawet między kolejnymi piosenkami i codziennie musi otrzymać określoną dawkę. Co kilka dni zaś odbywa kilkugodzinne „narkotyczne seanse”, kiedy lekarz wprowadza opiaty do jego krwi. Jest pedofilem, który pod pozorem pomagania chłopcom sprowadza ich do swojej bajecznej posiadłości, a jednocześnie działa jako filantrop wspomagający rozmaite organizacje. Umiera w 2009 r. na serce w wieku zaledwie 50 lat wyniszczony przez narkotyki. Pozostawia po sobie ogromną fortunę, rekordową liczbę sprzedanych płyt, dziesiątki przebojów i słynny Moon walk, czyli taneczny krok dający złudzenie ruchu do przodu, a jednak cofający tancerza.

W Wielkiej Brytanii ogromną popularność zdobywa Elton John (Reginald K. Dwight), autor i wykonawca licznych przebojów (na przykład Rocket Man, 1972; Mona Lisa & Mad Hatters, 1972; I’m Still Standing, 1983), milioner a zarazem nieszczęśliwy i samotny człowiek, odrzucony przez rodzinę narkoman i alkoholik szokujący wszystkich krzykliwą ekstrawagancją, przez wiele lat ukrywa swój homoseksualizm. Jednak w odróżnieniu od Jacksona ostatecznie leczy się z nałogów i odnajduje stałego partnera, a nawet adoptują razem dzieci.

Obok rocka głównego nurtu reprezentowanego na przykład przez amerykańskiego kompozytora Bobby’ego McFerrina rozwijają się style skrajnie wysublimowane. Taki jest rock progresywny, gdzie chodzi o jak największą doskonałość, wręcz wirtuozerię wykonania skomplikowanych utworów, oraz hard rock nawiązujący do stylu psychodelic.

Wyodrębnia się heavy metal o charakterystycznym ciężkim brzmieniu, bardzo głośny i przytłaczający słuchacza. Jednym z bardziej znanych reprezentantów tego nurtu jest założony w 1975 r. angielski zespół Iron Maiden (znane albumy to między innymi The Number of the Beast z 1982 r. i The Book of Souls z 2015 r.) prowadzony przez gitarzystę basowego i głównego kompozytora Steve’a Harrisa.

• Lata 1970. - Koncerty rockowe przyciągają tysiące słuchaczy, a muzycy stają się idolami dla młodzieży na całej planecie, osiągając czasem poziom parareligijnej histerii. Na przykład na koncercie zespołu The Who w Cincinnati (USA) w roku 1979 ginie 11 osób, kiedy młodzi ludzie cisną się w wąskich przejściach, żeby znaleźć się jak najbliżej uwielbianych muzyków. W roku 2000 zaś na koncercie zespołu Pearl Jam w Røskilde (Dania) ginie 9 osób zadeptanych przez rozentuzjazmowany tłum.

• Lata 1970. - Niemal na całym świecie powstają dyskoteki, czyli miejsca, gdzie zbiera się młodzież, żeby tańczyć przy muzyce pop. Wyjątkiem są państwa, których władze uznają pop za muzykę burżuazyjną lub niemoralną jak Związek Sowiecki, Chiny i kraje muzułmańskie. Pojawia się nowy zawód lub wręcz nowy rodzaj artystów zwanych po angielsku disc jockeys (DJ), czyli dyskdżokeje, którzy czuwają nad doborem muzyki odtwarzanej z winylowych płyt (stąd disc). Komentują kolejne utwory oraz pełnią rolę swoistych mistrzów ceremonii nawiązując kontakt z publicznością i prowokując ludzi do wspólnej zabawy nie tylko tanecznej, lecz także słownej.

• Lata 1970. - Obok doskonałego technicznie i coraz bardziej złożonego popu powstaje szereg stylów rocka zwanego alternatywnym, gdzie muzycy odchodzą od idealnego brzmienia i sterylnej czystości nagrań, aby względnie prostymi środkami oddać niepokoje współczesnego świata i zaznaczyć bunt młodzieży często pozbawionej perspektyw społecznych w warunkach światowego kryzysu ekonomicznego i technicyzacji życia.

Pierwszy taki styl to prosta, hałaśliwa muzyka punk (po angielsku śmieć, zgnilizna) grana między innymi przez nowojorskie zespoły Ramones, Television i Talking Heads, australijskich The Saints w Brisbane, a potem przez najbardziej znanych Sex Pistols w Londynie (Wielka Brytania). Ich założeniem jest powrót do korzeni rocka.

Na Karaibach powstaje nawiązujący częściowo do punk styl reggae; muzyka rastafarian łącząca folklor murzyński, indiański i brytyjski. Najsławniejsi jej twórcy to Desmond Dekker, a potem Bob Marley z Jamajki.

W 1973 r. czarnoskóry disc jockey Kool Herc z Jamajki zaczyna w Nowym Jorku rap (po angielsku rap oznacza szybko mówić) znany też jako hip-hop polegający na rytmicznym skandowaniu tekstu z podkładem muzycznym. Za prekursorów tego kierunku są uznawani zachodnioafrykańscy grioci, którzy od wieków opowiadali swoje historie lub rytmicznie recytowali poematy i eposy o dawnych bohaterach. W XX w. zaś za piosenkarza, który zainspirował twórców rapu uchodzi czarnoskóry Amerykanin James Brown. W drugiej połowie XX w. sławę jednego z największych poetów i wykonawców rapu zyskuje Afroamerykanin Coke La Rock wskazujący Browna jako swoją inspirację.

• Od lat 1970. - W euro-amerykańskim kręgu kulturowym obok siebie funkcjonują różne style taneczne od klasycznego baletu, poprzez taniec rockowy z charakterystycznym go-go, po latynoskie tańce typowe dla brazylijskiej samby.

W USA murzyński muzyk James Brown (1972) i nowojorska grupa Rock Steady Crew (1978) zaczynają breakdance, taniec przypominający cyrkowe akrobacje: wirowanie na głowie, obroty na rękach i barkach, efektowne przewroty.

Niektórzy tancerze uprawiają rozmaite style, czego przykładem na początku XXI w. może być stale mieszkający w Londynie genialny Kubańczyk Carlos Acosta, który z równym powodzeniem tańczy klasyczny balet, jak i taniec nowoczesny.

• Od lat 1970. - Rozkwit nowoczesnej muzyki afrykańskiej, która stopniowo zdobywa uznanie na całym świecie.

W Nigerii od roku 1973 działa Fela Anikulapo Kuti (zmarły w 1997 r.), twórca afrobeatu i wzór dla takich afrykańskich sław jak Senegalczycy Youssou N’Dour (wspólna z Cherry piosenka Seven Seconds), śpiewaczka Neneh Cherry (lata 1990.), Peter Gabriel (płyta So, 1986), Ismael Lo i Baaba Maal, senegalski zespół raperów Wa BMG 44 (lata 1990.), Malijczyk Ali Farka Toure, Gwinejczyk Mora Kanté (piosenka Ye Ke Ye Ke z końca lat 1980.) czy słynna śpiewaczka z Beninu Angelique Kidjo (łączy elementy afrykańskie, brazylijskie i karaibskie) uznawana czasem za królową muzyki afrykańskiej. W Mali śpiewają griot-albinos Salif Keita, potomek Sundżaty oraz Yeli Fuzzo (hip-hop, lata 1990.). Jedną z największych postaci w muzyce afrykańskiej jest malijska śpiewaczka Oumou Sangare (XX/XXI w.). Sławę zdobywa też Richard Bona z Kamerunu łączący jazz, rock i tradycje Afryki.

Z Południowej Afryki pochodzi śpiewaczka Miriam Makeba (1932-2008) znana jako Mama Africa, wykonawczyni słynnej piosenki Pata Pata z końca lat 1960. Inni znani południowoafrykańscy muzycy to gitarzysta Ray Phiri, Hugh Masekela, śpiewaczka Lebo Mathosa i zuluski zespół Ladysmith Black Mambazo (nagroda Grammy w 2005 r., autor płyty Graceland).

Odrębnym zjawiskiem są pieśni morna z Wysp Zielonego Przylądka podobne do portugalskich fado (wyrażające zwykle tęsknotę i zadumę), lecz zabarwione wpływami Afryki. Najsłynniejszą wykonawczynią morna są murzyńska śpiewaczka Cesaria Evora oraz Ildo Lobo i Tito Paris.

• Od lat 1970. - Muzyka Indii i Azji Wschodniej przełamuje dotychczasową izolację i wchodzi na sceny światowe. Na przykład świetny indyjski muzyk i śpiewak Panjabi MC odnosi wielkie sukcesy w pierwszych latach XXI w. łącząc muzykę hinduską z hip-hopem i zachodnią muzyką taneczną. Muzyka indyjska podbija serca widzów na całym świecie dzięki barwnym, pełnym muzyki i tańca filmom. Z drugiej strony istnieje wielka liczba twórców komercyjnych, tworzących muzykę łatwą lub wręcz kiczowatą jak na przykład krzykliwa opera getai (scena pieśni) w Singapurze i Malezji łącząca miejscowe tradycje i pop. Wywodzi się ona z przetworzonych chińskich tańców poświęconych pierwotnie duchom i przodkom, lecz w Indochinach przybierających postać lekką lub wręcz humorystyczną.

• Od lat 1970. - Niemiecka choreografka Pina Bausch (Philippina Bausch, 1940-2009) zyskuje coraz większe uznanie. Jako studentka K. Joossa kontynuuje tradycje przedwojennego baletu ekspresjonistycznego w ramach nurtu znanego jako Tanztheater. Chce łączyć w spójną całość wszystkie elementy scenicznego przedstawienia, nie oddzielając tańca od muzyki i treści.

• 1974 r. - Amerykańska tancerka i choreografka Valerie Sutton opracowuje dla Uniwersytetu Kopenhaskiego zapis tańca znany jako dance writing. Jej system rozpowszechnia się w Danii, a z czasem bywa używany również w innych krajach jako alternatywa między innymi dla systemów Labana i Benesha. Sutton proponuje uniwersalny system zapisu wszelkich ruchów ludzkiego ciała znany jako Sutton Movement Writing.

• 1974 r. - Kataloński dyrygent, mistrz wioli da gamba i popularyzator muzyki dawnej Jordi Savall i Bernadet (ur. 1941) zakłada zespół Hespèrion XX (od 2000 r. Hespèrion XXI). Najbliższą współpracowniczką Savalla jest jego żona Montserrat Figueras, świetna śpiewaczka sopranowa. W 1987 r. Savall zakłada w Barcelonie zespół La Capella Reial de Catalunya poświęcony muzyce powstałej przed XVIII w., a dwa lata później Le Concert des Nations skoncentrowany na baroku oraz muzyce klasycystycznej i romantycznej. Muzycy starają się odtwarzać oryginalne brzmienie dawnych utworów i często używają możliwie dokładnie skopiowanych oryginalnych instrumentów.

Savall nagrywa dziesiątki płyt, przy czym wiele ma charakter edukacyjny i tematyczny: na przykład muzyka wenecka, bałkańska czy katalońska, nagrania poświęcone podróżom Ibn Battuty, seria nagrań związanych z pielgrzymami idącymi do Montserrat w XIII-XIV w., utwory poszczególnych kompozytorów na przykład F. Couperina, H. Purcella czy J. Haydna.

• Ok. 1975 r. - Postmodernizm miesza style, czasem ironicznie odwołuje się do dawnych dzieł (aluzjonizm) i upraszcza muzykę (minimalizm, po 1960 r.). Często nawiązuje do muzyki indyjskiej, dalekowschodniej i afrykańskiej. Najwybitniejsi przedstawiciele to S. Reich i J. Adams w USA, Brytyjczyk M. L. Nyman i Estończyk A. Pärt znany jako twórca minimalistycznego stylu tintinnabuli (po łacinie dzwoneczek).

• Koniec lat 1970. - W muzyce popularnej pojawia się nowy trend - występy anonimowych muzyków. Wszystko zaczyna się przypadkowo, kiedy wytwórnia Warner odsyła nagranie zespołu, który nie podał swojej nazwy, a jedynie adres. Pracownik wytwórni odsyłający nagranie użył więc określenia the residents of San Mateo, czyli mieszkańcy San Mateo. Zespół nazywający się odtąd The Residents zdobywa sławę, ponieważ występuje zawsze w maskach, a publiczność nie zna nazwisk artystów. Ten sposób występowania na estradzie przejmują potem inne grupy w różnych krajach świata. Dzięki temu unikają napastliwości dziennikarzy i fanów oraz plotek w tabloidach. Jednym z najbardziej znanych zespołów tego rodzaju jest japoński Lordi działający na przełomie XX i XXI wieku.

• Lata 1980. - 1990. - W Detroit pojawia się techno. Jest to muzyka elektroniczna, bardzo głośna i oparta na ciągłym powtarzaniu tego samego rytmu wprowadzającego w trans słuchaczy, a zwłaszcza tancerzy (analogia z derwiszami).

W roku 1980 w brytyjskim Leeds powstaje zespół The Sisters of Mercy z Andrew Aldritchem jako wokalistą. Zespół staje się jednym z twórców rocka gotyckiego (nawiązanie do powieści gotyckiej), który charakteryzuje rytmiczna muzyka, ale o miękkim brzmieniu, wprowadzająca nastrój rezygnacji, fascynacja śmiercią i cierpieniem oraz odwołania do romantyzmu i średniowiecza.

Po roku 1980 gwałtownie rozwija się hard rock, który staje się elementem subkultur młodzieżowych: heavy metal (ciężki, głośny), black metal (odwołuje się do przemocy, zła i piekieł), dead metal (afirmuje śmierć, diabła i satanizm). Ogromną popularność zdobywa zespół Metallica założony w roku 1981 w Los Angeles przez Jamesa Hetfielda i Larsa Ulricha. Metallica gra heavy metal i rock gotycki. Do historii muzyki przechodzą przynajmniej dwa ich albumy: wydany w roku 1983 Master of Puppets (przez niektórych znawców uznawany za szczytowe osiągnięcie heavy metalu) oraz wydana w roku 1991 Metallica zwana też Czarnym Albumem. Ciekawostką jest użycie muzyki zespołu Metallica przez amerykański wywiad podczas wojny w Iraku. Po kilku dniach torturowania głośną muzyką jeńcy załamują się psychicznie (idea broni psychologicznej).

Około roku 1985 w okolicach Seatle (USA) powstaje muzyka grunge (zazwyczaj uważa się, że termin wprowadził amerykański gitarzysta Mark Arm) nawiązująca do heavy metalu, punku i rocka psychodelicznego. Muzyka jest szorstka, prosta i niekoniecznie idealnie nagrana, a charakterystyczną cechą bywa zniekształcanie dźwięku instrumentów, zwłaszcza elektrycznych gitar. Teksty zazwyczaj wyrażają bunt, zniechęcenie, chęć autodestrukcji, ironię i złość. Jednym z najsłynniejszych zespołów grunge’owych jest Nirvana założona przez Kurta Cobaina i Krista Novoselica w Aberdeen (USA) w roku 1987. Do legendy przechodzą koncerty, podczas których Cobain w możliwie spektakularny sposób niszczy na scenie swoje gitary. Zespół Nirvana zostaje rozwiązany po samobójstwie uzależnionego od heroiny Cobaina (1994 r.). Jednym z najpopularniejszych i często granych utworów Nirvany jest Smells Like Teen Spirit (1991).

• 1985 r. - Z inicjatywy irlandzkiego muzyka Boba Geldofa rusza akcja Live Aid. 13 lipca odbywają się dwa równoległe koncerty charytatywne na stadionach Wembley w Londynie (Wielka Brytania), gdzie na widowni zbiera się 75 tysięcy ludzi i na JFK w Filadelfii (USA) z udziałem 100 tysięcy widzów. Biorą w nich udział najwięksi muzycy rockowi z całego świata, a dochód jest w całości przeznaczony na pomoc dla głodującej Etiopii. Tego samego dnia podobne mniejsze koncerty mają miejsce w kilku innych krajach: ZSRS, Kanadzie, Japonii, Jugosławii, Austrii, Australii i Republice Federalnej Niemiec.

• Od końca lat 1980. - W Polsce funkcjonuje disco polo, nowy nurt melodyjnej i rytmicznej muzyki tamecznej nawiązującej do polskiej muzyki ludowej. Teksty piosenek są proste i łatwe do zapamiętania, często oparte na dowcipie o charakterze erotycznym. Disco polo zdobywa ogromną popularność na weselach, podczas wiejskich zabaw z okazji urodzin czy dożynek (święto udanych plonów) a także na dyskotekach. Co prawda spotyka się z krytyką jako prymitywny kicz, lecz zwolennicy disco polo podkreślają, że ich piosenki dają ludziom radość i każdy może je zaśpiewać w przeciwieństwie do większości trudnych utworów z kręgu rocka czy popu. Pierwsze zespoły tego nurtu to Bayer Full założony w 1984 r. i Top One powstały w 1986 r.

• Koniec XX w. - Japończycy wprowadzają nowy rodzaj rozrywki, który nazywają karaoke (japońskie kara - pusty i oke jako skrót angielskiego orchestra - orkiestra). Zabawa odbywa się w klubach, kawiarniach i barach, a polega na śpiewaniu znanych utworów muzycznych przy akompaniamencie odtwarzanej z nagrania warstwy instrumentalnej. W ciągu niewielu lat karaoke znajduje wielu zwolenników na całym świecie.

• Lata 1990. - W Korei Południowej powstaje K-pop, czyli koreański pop. Łączy pop, rap, muzykę elektroniczną, elementy jazzu i muzyki klasycznej, rytmicznie powtarzane zwroty, często po angielsku, oraz dodatkowo efekty wizualne i taneczne. Muzycy śpiewają i rapują oraz używają instrumentów klasycznych jak gitara, perkusja czy fortepian i instrumenty dęte. Ogromną rolę odgrywają instrumenty elektroniczne: syntezator tworzący dowolne dźwięki o zadanych z góry parametrach, vocoder imitujący lub modyfikujący dowolne dźwięki i dowolne instrumenty, sampler odtwarzający nagrane wcześniej dźwięki, sekwencer powtarzający dźwięki w określonej kolejności (sekwencji) i auto-tune regulujący wysokość dźwięku.

Jednym z pierwszych zespołów K-popowych a zarazem kreatorów tego nurtu jest założona w 1992 r. grupa Seo Taiji and Boys. Na przełomie XX i XXI w. K-pop zdobywa ogromną popularność wśród młodzieży na całym świecie.

• Koniec lat 1990. - Hans Zimmer i Jay Rifkin zakładają Media Ventures, pierwsze w Hollywood zrzeszenie kompozytorów muzyki filmowej. Do zrzeszenia należą między innymi John Powell, Harry Gregson Williams, Lisa Gerrard i Nick Glennie-Smith. Propagują muzykę łączącą klasyczny styl symfoniczny na instrumenty akustyczne oraz nowoczesną muzykę elektroniczną.

Media Ventures przetrwa do 2003 r., lecz wkrótce potem jej miejsce zajmie podobna organizacja Remote Control Productions.

• Początek XXI w. - Dzięki zastosowaniu urządzeń elektronicznych powstają wirtualne nagrania muzyczne. Dźwięk poszczególnych instrumentów i śpiewaków jest nagrywany oddzielnie, a następnie łączony za pomocą odpowiednich programów komputerowych i ewentualnie modyfikowany. Jednym z najbardziej znanych autorów takich nagrań jest Amerykanin Eric Whitacre, który tworzy wirtualne chóry. Jego cenione utwory chóralne to między innymi Sleep (Sen) oraz Lux Aurumque (po łacinie Światło i Złoto) nagrane w 2009 r.

Kompozycje Whitacre’a są wciąż jeszcze dziełem człowieka, a program komputerowy to jedynie technika ich tworzenia, ale zapowiadają rewolucję w muzyce. Okazuje się bowiem, że odpowiednio skomplikowane algorytmy sztucznej inteligencji mogą samodzielnie tworzyć dzieła muzyczne.

• 12 I 2007 r. - Sławny amerykański skrzypek Joshua Bell przeprowadza muzyczny eksperyment, grając anonimowo w waszyngtońskim metrze. Chce sprawdzić, czy piękno jest dostrzegane tylko w szczególnych okolicznościach, na przykład podczas koncertu, czy też samo w sobie ma wystarczającą moc, by przebić się do ludzkiej świadomości w sytuacjach codziennych. Wynik okazuje się niejednoznaczny.

• 2008 r. - W Mariehamn (stolica należących do Finlandii wysp Alandzkich) zostaje wystawiona pierwsza opera dla głuchych, gdzie libretto jest odgrywane po fińsku językiem migowym, a melodię i intonację przekazują odpowiednie gesty. Jest to Porwanie króla Artura napisane w roku 1852 przez Fredrika Paciusa (1809-1891), fińskiego kompozytora pochodzącego z Niemiec. Opera opowiada o przybyciu tytułowego króla na Wyspy Alandzkie.

• 2008 r. - W Pekinie powstaje Orkiestra Zakazanego Miasta, która na tradycyjnych instrumentach gra dawne chińskie utwory i próbuje przekształcać je w muzykę symfoniczną.

• 2009 r. - Na konferencji muzykologów na Sycylii zostaje przedstawiony dźwięk starożytnej greckiej harfy epigonion zrekonstruowany za pomocą komputera.

• 2019 r. - Specjalizujący się w prawosławnej muzyce liturgicznej amerykański zespół Capella Romana (założony w 1991 r.) nagrywa album Lost Voices of Hagia Sophia odtwarzający brzmienie bizantyjskich chórów w słynnej świątyni w Stambule (Konstantynopolu). Współpracuje przy tym z naukowcami ze Stanford University, którzy na nagrany śpiew nakładają parametry akustyczne typowe dla Hagia Sophia. Chodzi przede wszystkim o pogłos powstający przez odbicie fali głosowej od ścian i kopuły. W przypadku wielkiej przestrzeni wewnątrz Hagia Sophia odbity dźwięk powraca dopiero po 11 sekundach. To nadaje głosom szczególną głębię i dostojeństwo niczym alikwoty w organach.

• 2020 r. - Brazylijski konstruktor Ubiratã Bizarro Costa buduje rękawice bioniczne dla pianisty i kompozytora João Carlosa Martinsa. Martins dwadzieścia lat wcześniej doznał urazu mózgu i utracił sprawność palców niezbędną do grania. Rękawice Costy po opuszczeniu każdego palca automatycznie go podnoszą, dzięki czemu artysta może znowu grać.

• Lata 2020. - Amerykańscy informatycy z Kalifornii Seth Forsgren i Hayk Martiros opracowują program Riffusion (riff+diffusion), który w oparciu o wprowadzoną bazę utworów muzycznych może komponować melodie w dowolnym stylu. Początkowo nie są to szczególnie skomplikowane utwory, ale praktycznie nie można ich odróżnuić od dzieł stworzonych przez człowieka.

Zaawansowana sztuczna inteligencja jest używana do uzupełniania dzieł dawnych mistrzów, którzy nie zdążyli dokończyć pracy. W ten sposób komputerowe programy „uzupełniają” wybrane kompozycje G. Mahlera i F. Schuberta.

Muzykolodzy i informatycy podejmują się też pracy nad stworzeniem od nowa X Symfonii L. van Beethovena, który pozostawił zaledwie notatki i wstępne szkice planowanego utworu. Na czele projektu staje Ahmed Elgammal, dyrektor Art & AI Lab na Rutgers University w Nowym Jorku. Prace okazują się niezwykle interesujące, ponieważ sztuczna inteligencja (AI) jest w stanie zaproponować nawet 100 rozmaitych wersji poszczególnych fraz i wszystkie są zgodne ze stylem Beethovena. Ostatecznie o kształcie utworu decydują muzykolodzy - specjaliści od Beethovena, na przykład Robert Levin z Uniwersytetu Harvarda i Matthias Roeder z Salzburga. Zrekonstruowana(?) X Symfonia miała być wykonana w Bonn na 250 rocznicę urodzin kompozytora. Jednak pandemia Covid-19 opóźniła to wydarzenie i do pierwszego publicznego wykonania dzieła dochodzi dopiero 9 października 2021 r. podczas Festiwalu Beethovenowskiego.

Mnożą się utwory muzyczne przetworzone komputerowo lub wygenerowane od zera, jak zespół ABBA w postaci hologramu prezentowany w Londynie (2022), „nowa” stworzona przez sztuczną inteligencję piosenka Beetlesów (2023) czy kolejne dzieła naśladujące styl wielkich klasyków.

Powstaje uzasadnione pytanie, kiedy sztuczna inteligencja będzie w pełni samodzielnie komponować dzieła muzyczne niewzorowane na utworach człowieka, a artyzmem co najmniej dorównujące dawnym mistrzom. Czy człowiek będzie jeszcze potrzebny jako twórca muzyki i czy będzie dla kogo tę muzykę tworzyć?

← Historia plastyki, architektury, ogrodów i symboliki kwiatów, kaligrafii, mebli, zabawek, tkaninHistoria literatury i retoryki →