Historia manicheizmu
- 216 r. n.e. - 14 kwietnia w Mardinu (północna Babilonia należąca do Partów) rodzi się książęcy syn Mani (Manes) znany potem z niebywałej inteligencji oraz wielorakich zdolności spotęgowanych dodatkowo przez szerokie i gruntowne wykształcenie.
- 228/229 r. n.e. - Mani doznaje pierwszego objawienia o walce światła i ciemności. Tworzy synkretyczną religię opartą na chrześcijaństwie, gnozie oraz irańskim dualizmie dobra i zła. Według Maniego Chrystus jest istotą duchową i bogiem światłości (nie jest tożsamy z historycznym Jezusem). Człowiek i świat zmysłowy pochodzą ze zmieszania światła i mroku po kosmicznej katastrofie odłączenia ciężkiej, grzesznej materii od jasnego ducha (spirytualizm dualistyczny), przepojonego dobrem. Mani odrzuca Stary
Testament i jego proroków uznanych za godne potępienia demony mroku. Jedynie Noe, Abraham i Jezus są duchami światła. Według późniejszych manicheistów do demonów światłości należeć będą również Budda i Zoroaster.
- 240/241 r. n.e. - Następne objawienie nakazuje Maniemu głosić nową religię, aby zbawić całą ludzkość. Pod wpływem tego przeżycia Mani na rok udaje się do Indii (Gandhara), aby pogłębić swoją duchowość. Po powrocie z Indii Mani rozpoczyna nawracanie i zdobywa swoich pierwszych wyznawców w prowincji Maiszan. Wkrótce uzyskuje też poparcie księcia Mihrszach, brata króla Partów Szapura. Następnie wędruje do Ktezyfontu, gdzie z sukcesem szerzy swoją religię. Powraca, aby nauczać nowej wiary w centrum perskiego państwa i w stolicy nawraca samego Peroza, drugiego brata króla.
Aż do śmierci w 273 r. Szapur będzie otaczał manicheizm opieką widząc w nim mądrość i dobroć z jednej strony, a możliwość zjednoczenia mieszkańców Iranu wokół wspólnej idei z drugiej. Mani tymczasem organizuje strukturę swego kościoła, pracuje nad szczegółami liturgii i trudnymi zagadnieniami filozoficznymi. Dużo pisze w kilku językach (perskim, sogdyjskim, aramejskim, tureckim). Po persku jest napisana najświętsza księga manicheizmu Szahpuhrakan.
Mani okazuje się człowiekiem niezwykle wszechstronnym. Wynajduje nowe pismo przyjęte potem przez kilka państw w Azji i jest znany jako bardzo dobry ilustrator, twórca pięknych miniatur.
261 r. n.e. - Uczniowie Maniego Papos i Adda przynoszą nową naukę do Egiptu, gdzie konkuruje ona z rosnącym w siłę chrześcijaństwem.
274 r. n.e. - Król perski Bahram I zaczyna prześladowanie manicheizmu, broniąc zoroastryzmu jako irańskiej religii państwowej. Widzi w nim zagrożenie dla jedności swojej monarchii.
Chcąc zbadać naukę Maniego król wzywa go do Bet-lapat i przesłuchuje, aby poznać założenia nowej religii. W rezultacie jednak nakazuje uwięzić Maniego i zakazuje wyznawania jego nauki.
Mimo to manicheizm dociera w tym roku do Palestyny przyniesiony przez ucznia Maniego imieniem Akuas. Po nim zaś w Palestynie, Syrii i Egipcie działają dwaj inni zasłużeni misjonarze Tomasz i Hermeias.
- 276/277 r. n.e. - Śmierć Maniego w więzieniu nie przerywa ekspansji jego nauki. Aż do końca uważa się za proroka Chrystusa i swoją postawą utwierdza wiernych w przekonaniu o słuszności manicheizmu popartego tak oczywistym męczeństwem.
Manicheizm rozprzestrzenia się w Azji Zachodniej, północnej Afryce, Hiszpanii, Galii i na Bałkanach.
297 r. n.e. - Rzymski cesarz Dioklecjan każe tępić manicheizm jako niebezpieczną wiarę pochodzącą z wrogiego Iranu i podobnie jak chrześcijaństwo niszczącą rzymską moralność.
311 r. - Chrześcijanie zaczynają prześladowania manicheizmu jako groźnego konkurenta w Rzymie.
Niebagatelną rolę odgrywają tu wyraźne podobieństwa łączące obie religie; należy więc usilnie podkreślać swoją odrębność, a manichejczyków zniszczyć.
Od 313 r. - Zagrożeni manichejczycy wykorzystują podobieństwa swojej religii do chrześcijaństwa i często podają się za wyznawców Jezusa, aby uniknąć prześladowań ze strony chrześcijan. Kolejni chrześcijańscy cesarze Rzymu wydają edykty nakazujące niszczyć manicheizm jako groźną herezję: Konstantyn, Walentynian I (372), Teodozjusz I (381, 382, 383, 393). Manichejczycy są więc prześladowani, zabijani, poddawani wymyślnym torturom lub wypędzani w powtarzających się pogromach, ale religia nadal istnieje na terenie państwa rzymskiego.
IV/V w. - Św. Augustyn, który przez 9 lat był zagorzałym manichejczykiem, lecz potem przeszedł na chrześcijaństwo, podejmuje walkę ze swoją dawną wiarą. Dyskutują z nim znani manichejczycy Fortunat i Feliks.
Największym manichejskim myślicielem Afryki jest w tym czasie Faust z Mileve.
440 - 461 r. - Rzymski biskup Leon I słynie jako bezwzględny prześladowca manichejczyków, których chce wymordować.
445 r. - Między innymi pod wpływem Leona I rzymski cesarz Walentynian III nakłada karę śmierci za wyznawanie manicheizmu.
V/VI w. - Rzymski cesarz Justynian ogłasza, że za samo posiadanie ksiąg manichejskich grozi kara śmierci.
VI w. - Zoroastryzm zwycięża w Persji, ale manicheizm utrzymuje się jeszcze w Chorasanie i Sogdianie.
590 - 640 r. - Za papieża Grzegorza Wielkiego manicheizm jest znany w Italii.
644 r. - Po zajęciu Persji przez muzułmanów manicheizm wraca dzięki początkowej tolerancji ze strony okupanta.
694 r. - Pierwszy manichejski misjonarz pojawia się na cesarskim dworze w Lojang w Chinach, żeby nawrócić samego cesarza. Nic z tego jednak nie wychodzi.
719 r. - Na dworze chińskiego cesarza pojawia się znany astronom przysłany przez wasala z Tocharistanu. Jest manichejczykiem i wkrótce zaczyna działać jako misjonarz. Jego sukcesy są tak duże, że kilkanaście lat później cesarz zakazuje propagowania tej religii w Chinach obawiając się, że wyprze miejscowe systemy religijne i ideowe, a zwłaszcza konfucjanizm.
Od 750 r. - Abbasydzi wznawiają prześladowanie manicheizmu jako wroga i konkurenta islamu. Kalif Al-Mahdi wprowadzi nawet urząd inkwizytora - osoby mającej wykrywać i niszczyć nieprawomyślne prądy religijne. W tej sytuacji prześladowani manichejczycy przenoszą się z Iranu do Azji Środkowej, gdzie wpływy islamskich fundamentalistów i kalifa są dużo słabsze.
763 - 840 r. - Manicheizm jest religią państwową Ujgurów.
768, 771 r. - Cesarskie edykty w Chinach zezwalają na budowę manichejskich świątyń.
843 - 845 r. - Wybuchają ostre prześladowania manicheizmu (i innych obcych religii) w Chinach po upadku manichejskich Ujgurów.
846 r. - Początek tolerancji dla manicheizmu w Chinach. Dzięki temu obca wiara coraz bardziej upodabnia się do taoizmu.
IX - XI w. - Manicheizm utrzymuje się w chińskich księstwach w prowincjach Gansu i Shanxi (na zachód od Pekinu). Kao-czang na wschód od kotliny Turfan jest największym ośrodkiem manicheizmu i manichejskiego piśmiennictwa. W X w. powstaje Irg Bitig, ujgurski zbiór opowieści manichejskich i szamanistycznych. W Azji Środkowej manicheizm zanika wyparty przez lamaizm, a potem islam.
X - XV w. - Ludowe antyfeudalne ruchy w Armenii, Bułgarii, Bośni, Italii i południowej Francji często posługują się manichejską ideą równości ludzi (egalitaryzm), co tym bardziej pogrąża manichejczyków jako wyznawców groźnej, buntowniczej wiary. Poza tym idee manichejskie występują w poglądach wyklętych i prześladowanych albigensów na południu Francji (XII-XII oraz bogomilców w Bułgarii.
1220 r. - Tragiczny w skutkach mongolski najazd niszczy ostatnie manichejskie ośrodki w Azji Środkowej, a ludność wyznająca manicheizm zostaje wymordowana, wzięta do niewoli lub rozproszona.
1370 r. - Ostatnie odnotowane prześladowanie manicheizmu w Chinach.
Po tym wydarzeniu religia Maniego ostatecznie znika z kart historii. Natomiast na Zachodzie mylnie rozumiane pojęcie manicheizmu stanie się dla chrześcijan synonimem herezji zakładającej dualizm sił rządzących światem.