Historia islamu i bahaizmu
570 - 632 r. - W arabskiej Mekce działa Muhammad (Mahomet), prorok monoteistycznej religii częściowo wzorowanej na chrześcijaństwie i judaizmie. Muhammad nie zna bezpośrednio ksiąg tych religii, ponieważ jako biedak i sierota nigdy nie nauczył się czytać. Zasłużył jednak na powszechny szacunek dzięki pracowitości i uczciwości, co pozwala mu poślubić Hadidżę z bogatego mekkańskiego rodu, któremu służył przez wiele lat. Według muzułmanów (Koran, sura 61,6) przyjście Proroka zostało zapowiedziane przez Biblię (Księga Rodzaju 12,17; Księga Daniela 2) oraz Nowy Testament (Ewangelia św. Mateusza 21; Apokalipsa 2) i było realizacją testamentu praojca a zarazem pierwszego proroka Adama. Bóg mianował Adama kalifem, lecz Iblis (Szatan) odmówił mu posłuszeństwa i skusił do zjedzenia zakazanego owocu. Bóg wygnał go wtedy na Cejlon (Góra Adama), a jego żonę Ewę do Dżiddy w Arabii. Połączyli się dopiero 200 (według innej wersji1000) lat później na świętej górze Arafat i spłodzili ludzi. Jedność człowieka z Bogiem chcą potem przywrócić kolejni prorocy od Abrahama przez Mojżesza aż do Jezusa, a ostatnim i największym jest Muhammad (Koran, sura 21. i 47.).
610 r. - Według tradycji Muhammad doznaje pierwszych objawień, spotykając anioła w jaskini, w której zwykł samotnie modlić się i medytować. Zaczyna działalność prorocką w Mekce, co ściągnie na niego kpiny, lecz nie przestaje nauczać, a jego upór podsycają kolejne widzenia. Dzięki wsparciu Hadidży nawraca na islam (arabska nazwa oznacza posłuszeństwo wobec Boga) swoją rodzinę, tworząc pierwszą wspólnotę (ummę) muzułmanów, czyli wyznawców islamu.
Z czasem prawowierni muzułmanie będą nazywani monoteistami, po arabsku Al-Muwahhidun, czyli wyznawcami Boga Jedynego w przeciwieństwie do innych ludów Arabii czczących wielu bogów.
615 r. - Prześladowani muzułmanie na krótko przenoszą się do Etiopii.
620 r. - Według legendy, Muhammad w ciągu jednej nocy odbywa mistyczną podróż na cudownym rumaku Al-Burak (koń z twarzą kobiety zesłany specjalnie dla Proroka) z Mekki do Wzgórza Świątynnego w Jerozolimie, a stamtąd do nieba, aby zobaczyć boski tron i wznieść się do stóp Boga (Allaha). Jeszcze tej samej nocy dzięki wspaniałemu Al-Burakowi wraca do Mekki, zanim ktokolwiek zdążył się obudzić.
16 VI 622 r. - Muhammad i jego zwolennicy opuszczają Mekkę, uciekając przed wrogością wyznawców politeizmu. Jest to hidżra, emigracja zwana też ucieczką do Jatrib (odtąd określanego jako Medyna), miasta handlowego konkurującego z Mekką. W Jatrib Muhammad spotyka się z poparciem wielu mieszkańców, a szczególne zasługi mają dwa rody Al-Aus i Chazradż, które ze względu na żarliwą pracę dla nowej religii przejdą do historii pod nazwą ansar (pomocnicy). Stąd Prorok zaczyna podbój zachodniej Arabii. Podporządkowuje sobie i nawraca na islam większość pustynnych plemion beduińskich, aby odciąć Mekkę od szlaków handlowych i zmusić do posłuszeństwa. Prorok nie próbuje zwalczać miejscowych tradycji, lecz je uznaje za część islamu, aby łatwiej pozyskać wyznawców i nie zrażać ludności. Przykładem jest obrzezanie, które według Hadisów Muhammad uznał za nieobowiązkowe, lecz zarazem za „wyraz szacunku” u kobiet i praktykę zalecaną u mężczyzn.
628 r. - Perski satrapa południowej Arabii Badhan poddaje się Muhammadowi i przyjmuje islam, kiedy oddziały muzułmanów opanowują większość kraju i niszczą twierdzę Gumdan w Sanaa.
628 - 630 r. - Wojna Muhammada z Mekką zakończona kapitulacją miasta. Aby nie drażnić i tak już upokorzonej ludności, Muhammad uznaje mekkańską świątynię Kaaba za najważniejsze sanktuarium islamu, a Czarny Kamień za świętą relikwię przyniesioną z nieba przez archanioła Gabriela.
631 - 632 r. - Większość plemion Arabii uznaje zwierzchnictwo Muhammada, choć na ogół sądzą, że jest to stan przejściowy, bo dotychczas lokalni przywódcy zwykle tylko na krótko umieli podporządkować sobie sąsiadów. Prorok jednak głosi nową ideę państwa teokratycznego tożsamego z islamską wspólnotą religijną i nierozdzielnego z wiarą, lecz przekraczającego myślenie w skali rodu i plemienia. W jego zamyśle ma powstać egalitarna społeczność ponadplemienna podporządkowana przywódcy religijnemu. Działalność Muhammada zasadniczo zmienia też spojrzenie na Arabów północnych dotąd uważanych za gorszych. Muhammad sam pochodzi z Arabów północnych i głównie w ich języku wygłasza swoje kazania, które potem złożą się na świętą księgę muzułmanów.
Prorok odbywa pielgrzymkę do Mekki, która okaże się ostatnią w jego życiu, a zarazem stanie się wzorcową dla późniejszych wyznawców.
632 r. - Prorok Muhammad umiera na malarię i zostaje pochowany w Medynie. Niestety nie pozostawia po sobie męskiego potomka, a to oznacza, że jego państwo może się rozpaść. Nowym przywódcą zostaje teść Proroka Abu Bakr jako pierwszy z czterech „kalifów prawowiernych” lub „sprawiedliwych”, którzy nie reprezentują jednej dynastii, lecz są wybierani jako najlepsi w muzułmańskiej wspólnocie.
632 - 634 r. - Panuje kalif Abu Bakr abd Allah.
Zbrojnie uspokaja plemiona beduinów próbujące wyzwolić się po śmierci Muhammada. Mimo formalnego opanowania Półwyspu Arabskiego, islam nie jest jeszcze religią panującą. W większości przypadków przyjęli ją tylko najważniejsi wodzowie beduinów i raczej jako element politycznego uzależnienia od muzułmanów. Ludność południowoarabska najdłużej zachowa stare kulty, pamiętając o swojej długiej historii i kulturowej przewadze nad dość barbarzyńskimi muzułmanami.
- 633 r. - Na polecenie Abu Bakra, Zajd ibn Tabit zbiera zapiski przemówień proroka Muhammada i układa je w jedną księgę (późniejszy Koran). Jest to konieczność, bo coraz mniej ludzi pamięta nauki Proroka, a w rozrastającym się państwie zdecydowana większość ludności nigdy nie zetknęła się z Muhammadem. Władza potrzebuje jednoznacznej wykładni religii oraz teorii państwa i prawa, a tych nie daje ustna tradycja.
Oficjalna wersja głosi, że tekst Koranu zawiera autentyczne słowa Muhammada podyktowane mu po arabsku przez Boga, a zapisane ostatecznie do roku 650. W rzeczywistości jednak Muhammad wygłaszał swoje nauki w swoistej językowej mieszance złożonej nie tylko z północnoarabskiego, lecz także z aramejskiego i innych języków używanych w tym czasie przez ludność zachodniej Arabii. Części przyszłego Koranu zostały więc spisane w kilku różnych językach czy raczej ich mieszaninie. Przez co najmniej 150 lat po śmierci Proroka trwa redagowanie, przekształcanie i ujednolicanie Koranu. Tekst jest wielokrotnie przerabiany i stopniowo oczyszczany z niearabskich elementów, czego ilustracją są teksty odkryte w Sanaa, stolicy Jemenu w ostatnich latach XX w. Są to księgi pisane jeszcze w VIII w., które w wielu szczegółach różnią się od późniejszego Koranu i często zawierają całkowicie odmienne fragmenty. Co więcej, zapiski zostały wykonane bez znaków diakrytycznych, a więc zawierają tylko spółgłoski, co powoduje, że w wielu wypadkach nie bardzo wiadomo, co właściwie chciano powiedzieć, ponieważ możliwe jest rozmaite rozumienie zapisu.
Ostateczna redakcja ustalonego tekstu uznanego za kanoniczny zakończy się dopiero w drugiej połowie VIII w. Zostanie dokonana w języku północnoarabskim, który dotąd był uznawany za gorszy, lecz po wprowadzeniu islamu urasta do rangi języka światowej religii i poważnego narzędzia literackiego. Sam Muhammad zaś zostanie z czasem uznany za wybitnego twórcę literatury arabskiej, chociaż tworzył ją wyłącznie w formie ustnej i niekoniecznie w czystym języku arabskim.
Tak powstały Koran jest podstawowym źródłem wiary i prawa (w koncepcji muzułmańskiej Bóg narzuca prawo religijnemu państwu i wszystkim jednostkom) dla milionów wyznawców islamu na całym świecie. Inne święte księgi muzułmanów to żydowska Biblia i Nowy Testament chrześcijan jako wcześniejsze, jeszcze niedoskonałe wykładnie monoteizmu.
Wszystkich muzułmanów łączy kilka bardzo prostych zasad znanych jako pięć filarów islamu: szahada, czyli bezwzględna wiara w jedynego, wszechmocnego Boga zwanego Allahem, salat (salah) - codzienna modlitwa, zakat (zakah) - jałmużna (datek) dla ubogich, saum - obowiązkowy całkowity post od wschodu do zachodu słońca podczas Ramadanu oraz hadżidż - pielgrzymka do Mekki (choćby symboliczna). Na każdym muzułmaninie spoczywa też obowiązek szerzenia wiary wśród innowierców znany jako dżihad. W pierwszych wiekach islamu dżihad oznacza przede wszystkim zbrojną walkę o rozszerzenie muzułmańskiego państwa. Potem jednak coraz większego znaczenia nabiera nauczanie innych oraz tak zwany wielki dżihad, czyli walka o pogłębienie własnej wiary. Charakterystyczną cechą islamu jest równość wszystkich wyznawców wobec Allaha i prostota kultu. Aby zostać muzułmaninem, wystarczy wypowiedzieć wyznanie wiary, czyli szahadę: nie ma Boga nad Allaha, a Muhammad jest jego Prorokiem. Od judaistów muzułmanie przejmują zakaz przedstawiania istot żywych, chociaż prędko przestają go przestrzegać oraz zakaz czczenia obrazów (ikonolatrii) i relikwii. Ten ostatni przepis także często bywa łamany.
Islam bardzo mocno podkreśla swój sprzeciw wobec zabobonu pojmowanego jako umniejszanie roli Boga Jedynego. Zabobonem jest czczenie innych bóstw i świętych, ponieważ tylko Bogu należy się cześć. Poza tym kult świętych zakłada, że modląc się do osoby uznanej za świętą można coś uzyskać, a więc wpłynąć na rzeczywistość, co w oczywisty sposób kłóci się z monoteizmem, w którym wszystko zależy wyłącznie od wszechmocnego Boga. Jest to jeden z podstawowych zarzutów stawianych między innymi chrześcijanom, chociaż sami muzułmanie też będą czcili licznych świętych. Zabobonem dla muzułmanów jest również wiara, że człowiek może uzyskać bożą łaskę i zbawienie dzięki moralnemu postępowaniu. Jest to niezgodne z wszechmocą i wolną wolą Boga, która nie może ulegać wpływom. Innymi słowy człowiek nie jest w stanie w jakikolwiek sposób zasłużyć na zbawienie, lecz podlega wyłącznie przeznaczeniu określonemu przez boży plan i bożą wolę.
634 - 644 r. - Panuje drugi prawowierny kalif Omar (Umar ibn al-Chattab).
634 - 650 r. - Islam, choć rozprzestrzenia się drogą podbojów, zwykle jest przyjmowany przez miejscową ludność jako wyzwolenie od ucisku w Syrii (636-640), Iraku (637), Jerozolimie (638), Egipcie (639-646) oraz w Iranie (640-650).
Islam nie prześladuje Żydów, chrześcijan ani manichejczyków i na ogół nie narzuca im wiary przemocą, traktując jako innowierców czczących Boga Jedynego (monoteistów) na podstawie Biblii (nazywają ich ludźmi Księgi) tak samo, jak muzułmanie. Zoroastrianie zaś są postrzegani jako przeciwnicy islamu i dlatego nie podlegają ochronie jak ludzie Księgi. Wynika to przede wszystkim z sytuacji politycznej i demograficznej w Arabii za czasów Muhammada, gdzie ludność irańska, a zatem w dużej części zoroastryjska, stanowiła poważną konkurencję dla Arabów, a Persja rościła sobie prawo do panowania nad tym regionem. Prorok zastanawiał się, jak potraktować miejscowych Persów i czy nie uznać ich również za ludzi Księgi, aby zdobyć ich przychylność, lecz ostatecznie tego nie zrobił. Niebagatelnym argumentem przeciw tolerancji dla irańskich zoroastrian była także widoczna wyższość cywilizacyjna Persów, co groziło iranizacją Półwyspu Arabskiego. W przyszłości rywalizacja arabsko-irańska znajdzie swoją kontynuację w konflikcie sunnityzmu i szyizmu.
Muzułmanie wraz z judaistami odróżniają się od chrześcijan również stosunkiem do świata materialnego. Czystość, dbałość o własny wygląd i częsta kąpiel (stąd liczne łaźnie w każdym muzułmańskim mieście) są traktowane jako wyraz szacunku dla Boga, a brud jest uznawany za zło i obrazę Stwórcy. W kontaktach z chrześcijanami z Europy muzułmanie często zwracają uwagę na odór otaczający Europejczyków, którzy zazwyczaj myją się co kilka miesięcy.
Wczesny islam pochwala też naukę i sztukę, ponieważ mają one służyć poznaniu świata stworzonego przez Boga i głoszeniu chwały Stwórcy, co diametralnie odróżnia muzułmanów od chrześcijan jawnie i zdecydowanie potępiających wiedzę.
635 - 636 r. - Kalif Omar wypędza z Półwyspu Arabskiego judaistów i chrześcijan, choć nie prześladuje ich poza półwyspem.
639 r. - Omar ustala hidżrę jako początek muzułmańskiej ery, aby odróżnić prawowiernych wierzących od innowierców i pogan.
644 - 656 r. - Panuje trzeci kalif prawowierny Utman (Usman ibn Affan).
Druga połowa VII w. - W Iraku pojawiają się pierwsi sufi (od suf - gruba wełna płaszcza), mistycy propagujący ascetyzm, umartwianie ciała, ubóstwo, życie we wspólnotach i modlitwę: Al-Hasan al-Basri (642-728) i Rabia ibn Hajsam (zmarły w roku 686). Sufizm zyska wkrótce ogromną popularność w całym Kalifacie.
651 r. - Kalif Utman nakazuje, aby Zajd ibn Tabit zredagował jednolity tekst przemówień Muhammada na podstawie zapisu z 633 r. Powstaje w ten sposób Koran. Wszystkie inne teksty przypisywane prorokowi zostają zniszczone. Według tradycji Koran jest tylko ziemskim zapisem świętej księgi Boga istniejącej od zawsze w niebie. Drugim, nie tak oficjalnym, lecz jednak szanowanym, źródłem wiedzy o naukach proroka są Hadisy, czyli tradycyjne opowieści o życiu i czynach Muhammada stanowiące rdzeń początkowo ustnej tradycji (sunna). To z tych opowieści wywodzi się idea pięciu filarów islamu zapisana przez Sahiha al-Buchana i Sahiha Muslima: szahada; salat; zakat; saum i hadżidż.
Istotnym elementem islamu staje się zakaz picia alkoholu. Z drugiej jednak strony raj opisany w Koranie (sura Muhammad) obiecuje zbawionym cztery strumienie z wodą, mlekiem miodem i winem, a w innym miejscu święta księga (sura 16,67) wymienia wino jako jedno z dóbr danych od Boga. Natomiast sura 5,90-91 potępia wino, hazard, bałwochwalstwo i wróżbiarstwo, a sura 47,15 przestrzega wierzących przed hazardem i pijaństwem. Tak więc potępienie alkoholu nie jest jednoznacznie sformułowane w świętej księdze islamu, lecz opiera się na wybranych fragmentach Koranu oraz na Hadisach, które w większości są przeciw alkoholowi i środkom odurzającym, czyli narkotykom. Jednak w praktyce ten zakaz nigdy nie jest w pełni przestrzegany, lecz bywa wykorzystywany jako pretekst do prześladowania niewygodnych osób.
656 - 661 r. - Panuje czwarty i zarazem ostatni kalif prawowierny Ali ibn abu Talib.
659 r. - Powstaje sekta charydżytów (od arabskiego haradżi – odejście) głosząca absolutną czystość islamu i walczy z kalifem Alim uznawanym za nieuprawnionego do rządzenia muzułmanami.
Abd Allah ibn Ibad zakłada sektę ibadytów, odłam charydżytów głoszący przestrzeganie Koranu i Hadisów oraz imamat, czyli urząd przywódców noszących tytuł imamów - prawdziwych duchowych następców proroka. Grupa przetrwa do VIII w.
Równolegle powstaje kilka innych muzułmańskich sekt jak na przykład azrakici (azrakijja) w Iraku i Iranie.
- 661 r. - Śmierć kalifa Alego zamordowanego przez charydżytów.
Władzę przejmuje dynastia Omajjadów, która nie ma praw do tronu, lecz dysponuje siłą. Stolica Kalifatu i całego muzułmańskiego świata przenosi się do Damaszku w Syrii.
Kalif Ali zaś stanie się przedmiotem kultu alawitów (późniejsze sekty nusajrijja i druzów), a w sekcie ali-ilahija zostanie nawet uznany za Boga. Przekonani o swoich racjach alawici lubią się nazywać muwahadytami, podkreślając, że tylko oni wyznają właściwą formę islamu, a zatem tylko oni są prawdziwymi monoteistami.
W okolicy domniemanego grobu kalifa Alego w Nadżafie na terenie Iraku powstaje cmentarz Wadi i-Salam, który jest uznawany za jedno z najświętszych miejsc, ponieważ w dniu zmartwychwstania na koniec świata pochowani tam szyici będą blisko Alego i nie będzie im groziło potępienie.
- 680 r. - Śmierć Al-Husajna, młodszego syna kalifa Alego, w bitwie z Omajjadami stoczonej pod Karbalą zaczyna istnienie szyizmu, wielkiego ruchu skierowanego przeciw Omajjadom i sunnitom, czyli zwolennikom sunny.
Szyici twierdzą, że kalifem i imamem może być tylko potomek Muhammada, a ponieważ nie miał on syna, potomek jego córki Fatimy, która jest jedyną prawdziwą spadkobierczynią Proroka. Fatima stanie się w pewnym sensie znakiem islamu, reprezentując w tej religii prastary pierwiastek żeński, a talizman znany jako dłoń Fatimy będzie symbolizował pięć filarów islamu.
Pierwszym imamem rozumianym jako potomek Fatimy był zatem sam kalif Ali ibn abu Talib (do 661 r.), a po nim jego synowie Hassan ibn Ali (do 669 r.) oraz Al-Husajn ibn Ali, który w 680 r. ginie pod Karbalą.
Według tradycji odcięte głowy pokonanych Alidów, łącznie z głową Al-Husajna, zostają przewiezione spod Karbali do Wielkiego Meczetu w Damaszku. Tam też są przetrzymywane uwięzione rodziny Alidów, a wśród nich czwarty imam Ali ibn al-Husajn abu Muhammad (do 712/713 r.), syn Al-Husajna. Będzie potem znany jako autor modlitwy Psalm o Domu Proroka.
683 r. - Religijne spory i walki między szyitami różnych ugrupowań oraz sunnitami pustoszą Mekkę, powodują nawet spalenie Kaaby, a święty Czarny Kamień pęka na trzy kawałki (zostanie potem sklejony).
VII/VIII w. - Zdobycie i islamizacja północnej Afryki przy słabym oporze lub wręcz akceptacji ze strony miejscowej ludności do tego momentu w większości wyznającej chrześcijaństwo.
Pierwsza połowa VIII w. - Abu Hanifa (zmarły w roku 767) tworzy zbiór dogmatów sunnickich (akida, czyli katechizm) Al-Fikh al-Akbar.
Od VII/VIII w. - Niektóre odłamy szyizmu rozwijają ideę mahdiego. Mahdi to mesjasz, wyjątkowy człowiek, jeden z imamów, wysłany przez Boga w momencie największego zagrożenia, aby ratował wiarę i wspólnotę muzułmanów zwaną umma.
Inne ugrupowania szyickie uważają jednak, że kalif jest tylko duchowym kontynuatorem dzieła Proroka, więc nie musi być jego potomkiem. Na czele wspólnot mają zatem stać osoby wybierane przez wyznawców: imamowie (duchowni) oraz szarifowie (przywódcy duchowi i polityczni) w Maghrebie znani pod nazwą marabut.
Szyici (późniejsi szyici dwunastoimamowi) podkreślają swoją odrębność, czego wyrazem stanie pięć filarów islamu imamickiego: tawhid - wiara w Boga Jedynego, adl - wiara w boską sprawiedliwość, nubullah - wiara w proroctwo, imamat - sukcesja po Muhammadzie oraz mi’ad - sąd ostateczny i zmartwychwstanie na koniec świata. Dodatkowo imamitów obowiązuje dziesięć nakazów zwanych artykułami wiary: salat - codzienna pięciokrotna modlitwa z twarzą zwróconą do Mekki, saum - post w Ramadan, zakat - jałmużna dla biednych, chums - jałmużna lub raczej podatek od zdobyczy wojennych, hadżidż - pielgrzymka do Mekki, dżihad - walka z własnymi grzechami lub (rzadziej) z wrogami wiary, amr-bil-maruf - życie sprawiedliwe, nahi-anil-munkar - zakazywanie zła, tawalla - umiłowanie dobra, tabarra - nienawiść do zła.
VIII w. - Stopniowo zostają ustalone główne święte miejsca islamu: Mekka (świątynia Kaaba), Medyna (meczet Muhammada i najważniejszy muzułmański cmentarz) oraz Jerozolima (Kopuła na Skale i meczet Al-Aksa).
VIII - XI w. - Kultura muzułmańska należy do najwyższych na świecie. Od muzułmanów uczą się w tym czasie Europejczycy, Afrykanie, Turcy i Mongołowie. Porównywalny poziom kultury reprezentują tylko Chiny.
705 - 712 r. - Podbój i islamizacja Azji Środkowej, Beludżystanu, delty Indusu i Hiszpanii. O losach Azji Środkowej zadecyduje bitwa pod Atlasz (751), kiedy Turcy należący do kręgu kultury chińskiej zostają pokonani przez muzułmanów. W rezultacie islam na kilkanaście wieków staje się wiodącą ideą dla mieszkańców Azji Środkowej.
712/713 r. - Czwarty imam Ali ibn al-Husajn umiera w Medynie, jeśli wierzyć szyitom, otruty na polecenie kalifa Al-Walida. W podobny sposób umierają też dwaj następni imamowie niewygodni dla sunnickich kalifów: Muhammad ibn Ali abu Dżafar (Muhammad al-Baqir) w 732 r. oraz Dżafar ibn Muhammad abu Abdullah al-Sadiq w 765 r.
732 r. - Klęska Arabów w wielkiej bitwie pod Poitiers. Gdyby muzułmanie zwyciężyli, Frankonia i Europa mogłyby ulec islamizacji.
732 r. - Umiera Hasan al-Basri, wielki suficki teolog.
739/740 - 743/744 r. - Wielkie Powstanie Berberów przeciw kalifatowi Omajjadów pod hasłami charydżytyzmu zakończone zwycięstwem powstańców. Charydżycki wódz Saleh (po arabsku Szlachetny) tworzy nową religię opartą na skróconej, berberyjskiej wersji Koranu. Podstawowym założeniem jest wiara, że Saleh to nowy prorok.
740 r. - Zajd ibn Ali ibn Husajn (695-740), syn czwartego i brat piątego imama, staje na czele buntu przeciw Omajjadom traktowanym jako uzurpatorzy. Powstanie kończy się śmiercią Zajda, lecz jego zwolennicy tworzą nowy odłam szyizmu bardzo bliski sunnie.
Zajdyci uznają czterech pierwszych kalifów za prawowiernych. Według nich urząd imama niekoniecznie powinien przechodzić z ojca na syna, lecz musi być sprawowany przez wybranych mężczyzn wywodzących się z rodu Proroka Muhammada. W przyszłości zaś odrzucą ideę imama ukrytego. Na przełomie XX i XXI w. liczba zajdytów będzie oscylowała w okolicach 10 milionów, z czego większość to mieszkańcy Jemenu. Poza tym zajdyci będą dość liczni w irańskim Tabaristanie, a także w Iraku i Arabii Saudyjskiej.
Połowa VIII w. - Początek mutazylizmu. Jego głównym centrum jest słynny meczet i biblioteka w Basrze.
Od połowy VIII w. - Kształtuje się muzułmańskie prawo szariat oparte na Koranie i tradycji, czyli Hadisach (Hadith).
Podstawowe kategorie tego systemu prawnego to analogia (kwas) i powszechna zgoda (idżma). Analogia szuka podobieństw między danym zagadnieniem prawnym a sytuacjami opisanymi w Koranie. W przypadku, gdy brak odpowiedniego wydarzenia z Koranu, decyduje ogólne poczucie słuszności, czyli powszechna zgoda.
Podstawowe cechy szariatu to autorytaryzm prawa uznanego za twór Boga, bezwzględne posłuszeństwo wobec prawa oraz podział wskazań prawa na pięć zasadniczych kategorii. Te kategorie to nakazane obowiązki (na przykład modlitwa), nieobowiązkowe zalecenia (na przykład jałmużna), zakazy (alkohol, zabójstwo), czynności niewskazane, lecz niezabronione (jak hazard) oraz czynności obojętne (na przykład gra),
Mimo zasadniczo wspólnych założeń i odwołań do Koranu różni prawnicy rozwijają odmienne metody rozstrzygania zagadnień prawnych. W końcu dają one początek czterem wielkim szkołom prawniczym.
Szkołę hanificką zakłada Abu Hanifa (700-767) w Basrze. Akcentuje analogię ze świętą księgą i zdanie sędziego.
Szkołę malikicką tworzy Malik ibn Anas (715-795) działający w Medynie. Podkreśla rolę powszechnej zgody.
Imam Asz-Szafi (767-820) z Egiptu zakłada szkołę szaficką również opartą na idei powszechnej zgody. Dzieli prawa na podstawowe i nieistotne, wtórne.
Najbardziej tradycyjną formą prawa muzułmańskiego jest szkoła hanbalicka dominująca w Arabii. Zakłada ją Ahmad ibn Hanbal (780-855), który opiera się wyłącznie na Koranie i Hadisach.
Druga połowa VIII w. - Początek wpływów islamu w Zendż (wschodnia Afryka).
762 r. - Abbasydzki kalif Al-Mansur przenosi stolicę z Damaszku do Bagdadu w Iraku.
Po 762 r. - Rozpad szyizmu na zwalczające się odłamy.
Ismailici, zaliczani do szyitów siedmioimamowych, a od IX w. zwani karmatami, twierdzą, że Ismail ibn Dżafar jest siódmym i zarazem ostatnim imamem oraz mahdim, który w przyszłości w momencie ostatecznego zagrożenia wróci, aby uratować islam. Świętym dla nich miejscem i celem pielgrzymek staje się Udżan w Persji, gdzie Ismail został pochowany. Ismailici (szyici siedmioimamowi) formułują siedem filarów islamu: walajah - miłość do Allaha, proroków, imamów i misjonarzy, tawhid - wiara w Boga Jedynego, salat - codzienna pięciokrotna modlitwa, saum - post w Ramadan, zakat - jałmużna dla biednych, hadżidż - pielgrzymka do Mekki, dżihad – codzienna walka z własnymi grzechami i wrogami wiary.
Konkurencyjny odłam szyitów usuwa Ismaila z listy imamów, a w zamian głosi, że ostatnim siódmym imamem i mahdim jest jego syn Muhammad ibn Ismail (zmarły w 813 r.).
Zdecydowanym przeciwnikiem obu grup szyitów siedmioimamowych jest Musa ibn Dżafar abu al-Hassan I al-Kasim, młodszy brat Ismaila Ibn Dżafar. Tworzy rodzaj podziemnego państwa szyickiego, które ma być przeciwwagą zarówno dla sunnickiego Kalifatu, jak też dla innych szyitów. Konflikt z Kalifatem skończy się jednak uwięzieniem Musy, a w 799 r. jego zabójstwem. Następnym, czyli ósmym imamem zostanie wtedy Ali ibn Musa abu al-Hassan II (765-817) znany też pod irańskim imieniem jako Ar-Rida lub Al-Reza.
Ok. 767 r. - Umiera Ibn Iszak, autor biografii Muhammada. Przeredaguje ją Ibn Hiszam (umrze ok. 833 r.).
777 r. - Umiera Ibrahim ibn Adham, znany sufi głoszący pochwałę milczenia jako czci dla Boga.
783 r. - Kalif Al-Mahdi każe przebudować mekkańską świątynię Kaaba, najważniejsze sanktuarium islamu. W swojej nowej formie przetrwa ponad 1000 lat.
IX - XII w. - Derwisze, sufickie bractwa modlitewne utrzymujące się z żebractwa (po persku derwisz - nędzarz). Rozwijają doktrynę tarika (droga) jako metodę zbliżania się do Boga poprzez odrzucenie związków ze światem.
817 r. - Ósmy szyicki imam Ali ibn Musa abu al-Hassan II umiera w Nukan (Chorasan). Szyici uznają, że został otruty przez sunnitów. To oznacza ostateczny rozpad świata islamu na sunnitów i szyitów. Nukan staje się celem szyickich pielgrzymek.
836 - 892 r. - Samarra (Irak) jest siedzibą kalifów bezskutecznie próbujących uniknąć uzależnienia od możnych dominujących na bagdadzkim dworze. Ostatecznie kalif znów wraca do Bagdadu.
849 - 911 r. - Imam i prawnik Al-Sujuti. Postuluje istnienie stanu pośredniego między życiem i śmiercią, doczesną materią i niematerialną wiecznością.
Połowa IX w. - Daud ibn Ali al-Isfahani znany też jako As-Zahiri (zmarły w roku 883) zakłada ruch zahirijja.
Naucza, że Koran i Hadisy powinny być traktowane dosłownie i nie mogą podlegać interpretacjom czyniącym z nich symbole. Ruch zdobędzie sporo zwolenników w X-XIII w. ale od XV w. zacznie stopniowo zanikać.
- Druga połowa IX w. - Muhammad ibn Nusajr zakłada w Iraku szyicką sektę nusajrijja czczącą 12 imamów począwszy od kalifa Alego. Według tej doktryny ósmy imam to Ali ibn Musa abu al-Hassan II (do 817 r.), dziewiątym imamem jest Muhammad ibn Ali (do 835 r.), dziesiątym Ali ibn Muhammad (do 868 r.), a jedenastym Hassan ibn Ali (do 874 r.). W 878 r. kilkuletni chłopiec Muhammad ibn al-Hassan abu al-Kasim oświadczył, że jest dwunastym imamem. Następnie zniknął pod wielkim meczetem w mieście Samarra, stając się ukrytym imamem, czyli istotą wyłącznie duchową i z woli Boga niepodlegającą śmierci. W odpowiednim czasie znów jednak wróci i objawi się jako mesjasz (mahdi), aby wraz z Jezusem odnowić prawowitą władzę islamu i zaprowadzić pokój na świecie.
Muhammad ibn Nusajr uczy o trzech hipostazjach Boga: myśli, imieniu i bramie. Wyznawcy czczą Jezusa i tradycyjny dzień jego narodzin, świętych chrześcijańskich i muzułmańskich oraz żydowską paschę. Zwolennicy nusajrijja uznają reinkarnację. Nusajrijja będzie się rozwijać w Azji Zachodniej, ale po rozpadzie Kalifatu, w atmosferze rosnącej nietolerancji, przetrwa tylko w Syrii i Azji Mniejszej.
Natomiast na terenie Iraku i Arabii funkcjonują dość liczne mniejszości religijne odwołujące się do judaizmu i chrześcijaństwa.
858 - 922 r. - Al-Halladż, sławny suficki mistyk z Persji. Podróżuje od Indii do Turkiestanu, aby szerzyć wiarę w Allaha.
861 r. - Kalif Al-Mutawakkila zostaje zamordowany przez swoją gwardię. Odtąd kalifowie są uzależnieni od tureckiej gwardii.
Ok. 873 r. - Umiera Muhammad ibn Nussajr an-Namiri, twórca podstaw nussajrijja w ramach alawizmu. Jego idee rozwinie Husajn ibn Hamdan al-Chasibi w X w. Alawici wierzą w reinkarnację i przejście w sferę gwiazd poprzez siedem wcieleń. Świętują chrześcijańskie Boże Narodzenie i Wielkanoc. Nie przestrzegają szariatu i nie pielgrzymują do Mekki. Wielu sunnitów nie uznaje ich za muzułmanów.
X w. - Niektóre kobiety zostają specjalistkami od teologii muzułmańskiej. Pojawiają się nawet opinie, że kobiety mogą pełnić funkcję kadiego (sędzia, przywódca religijny i znawca prawa).
X w. - Mistyczna organizacja ismailitów w Kairze poszukuje zbawienia pod wodzą Al-Gebela znanego jako Starzec z Gór.
X - XIX w. - Taklid, okres naśladownictwa w prawie koranicznym szariat (po arabsku jasna droga).
Szariat jest uznawany za dzieło Boga, któremu należy się bezwzględnie podporządkować (skrajnie autorytarna koncepcja prawa). Nie zawsze jednak wiadomo, jak interpretować wskazania szariatu. Wielcy interpretatorzy prawnych przepisów zawartych w Koranie i Hadisach Malik ibn Anas, abu Hanifa, asz-Szafi i Ibn Hanbal tworzą cztery główne szkoły prawnicze: malikitów, hanifitów, szafitów i hanbalitów.
- 909 r. - Sa’id znany potem jako Ubajdullah al-Mahdi (Abd Allah al-Mahdi Billah) zaczyna dynastię Fatymidów i ogłasza się imamem oraz pierwszym kalifem szyitów.
Głosi, że poprzedzili go imamowie Muhammad ibn Ismail (zmarł w 813 r.), Muhammad at-Taqi (zmarł w 840 r.) i Abdullah ar-Radi (Al-Zaki, zmarł w 909 r.).
Po śmierci Ubajdullaha al-Mahdi na tronie Fatymidów do roku 1094 będzie zasiadać jeszcze siedmiu szyickich kalifów i zarazem kolejnych imamów.
922 r. - Mansur al-Halladż głoszący panteizm (Bóg jest tożsamy ze światem lub Bóg i świat wzajemnie się warunkują i żaden z nich nie może istnieć samodzielnie) jako sposób zjednoczenia islamu z arystotelizmem. Ginie zamordowany przez religijnych fanatyków.
930 r. - Karmaci zdobywają Mekkę i wywożą święty Czarny Kamień. Zwrócą go po 20 latach.
933 r. - Wezyrowie ibn Mukla i Ibn Isa oraz uczony ibn Mudżahid ustalają kanoniczną wersję Koranu.
988 r. - Islam opanowuje Afganistan.
XI w. - Abu al-Kasim al-Kuszajri pisze główny suficki traktat Ar-Risala. Autor jest uczniem mistrza sufizmu Abu Alego Ad-Dakkaka (zwanego Al-Ustad) i mistyka Abu Ar-Rahmana as-Sulamiego. W XII w. sufizm zdobędzie popularność w niższych warstwach społecznych, gdzie powstaną wspólnoty-klasztory znane na przykład jako derwisze, chanka lub tekke w Turcji, zawijja w Maroku i kadirijja w Iraku.
XI/XII w. - Książę Nizar emigruje z Egiptu do Iranu, zaczynając miejscową linię imamów. Ismailici tego odłamu trwają potem w Afganistanie, północno-zachodnich Indiach i Iranie.
XI - XII w. - Muzułmańscy kupcy, żeglarze i wojownicy z Indii przywożą swoją wiarę do Indonezji. Wkrótce wybrzeża wysp wyznają islam, choć w górzystym, leśnym wnętrzu poszczególne plemiona nadal kultywują dawne wierzenia. Jest to przykład islamizacji kraju bez użycia przemocy, co w przypadku misyjnych monoteizmów jest zjawiskiem raczej rzadkim.
1022 r. - Pewien szalony Egipcjanin pałką rozbija Czarny Kamień; relikwia musi być potem sklejona.
1029 r. - Al-Hakim ogłasza w Kairze, że jest wcieleniem Ducha Świętego. Jego uczeń Darazi zakłada sektę druzów, która w Libanie przetrwa do XX w.
Po 1090 r. - Hassan Sabah w Alamut zakłada fanatyczną szyicką sektę Assasinów (Wschodni Ismailici, Świętokradcy). Przejmuje idee Starca z Gór, lecz do hierarchii (7 poziomów z najwyższym imamem - mistrzem na szczycie) i rytuałów dodaje zabójstwo jako metodę walki z przeciwnikami. Pod wpływem narkotyku (haszyszu, stąd nazwa sekty hasziszin - zjadacze haszyszu) mężczyźni wierzą, że byli w raju, a potem, już jako fedavi (przeznaczeni na śmierć), popełniają morderstwa lub nawet samobójstwa zlecone przez przywódców, chcąc na stałe trafić do rajskiej krainy. Fedavi nie są wtajemniczani w zawiłości teologii - tym zajmują się nieliczni dai (wybrani).
Po 1094 r. - Śmierć Al-Mustansira Bilaha, ósmego szyickiego kalifa z dynastii Fatymidów staje się powodem sporu o to, który z jego synów jest następnym imamem - młodszy Al-Mustali czy starszy An-Nizar. Obaj uznają się za prawowitych imamów, lecz według Mustaliego pierwszym imamem był Hassan ibn Ali. Natomiast w linii Nizara był nim Ali, a Hassan nie jest uznawany za imama.
XII w. - Teolog An-Nasafi (zmarły w roku 1142) pisze drugi od VIII w. katechizm sunny Al-Akaid używany potem przez kilka stuleci.
XII - XIII w. - W Turcji powstaje zakon bektaszijja nawiązujący do mistycyzmu perskiego i indyjskiego. Cechą mistyków bektaszijja jest poszukiwanie bezpośredniego kontaktu z Bogiem.
XII - XV w. - Islamizacja Afryki Zachodniej i mongolsko-tureckich chanatów w Eurazji odbywająca się głównie poprzez przyjęcie nowej wiary przez władców.
1166 r. - Umiera Al-Dżilani (Al-Gajlani), założyciel mistycznego ruchu kadirijja w Bagdadzie (1127). Ruch głosi ascezę i ścisłą hierarchię z szejkiem jako przywódcą z łaski (baraka) Boga.
1173 - 1193 r. - Muzułmanie zbrojnie opanowują Hindustan, niszcząc stare indyjskie ośrodki nauki i sztuki.
Koniec XII w. - Ahmad Ar-Rifai zakłada ascetyczny ruch rifaijja o wyraźnych związkach z szamanizmem, popularny w zachodniej Azji i w Egipcie.
XIII w. - W Indiach i Afganistanie rozpowszechnia się mistyczno-ascetyczny ruch suhrawardijja.
1202 r. - Muzułmanie zdobywają Bengal.
1206 r. - Powstaje Sułtanat Delhijski, odtąd centrum islamizacji Indii.
1207 - 1273 r. - Dżalal Ad-Din Rumi, irański teolog i poeta, założyciel sekty tańczących derwiszów, którzy jednoczą się z Bogiem podczas ekstatycznych, wielogodzinnych tańców.
1258 r. - Mongołowie zdobywają Bagdad i niszczą Kalifat. Jednocześnie zaczynają systematyczne zdobywanie twierdz fanatycznych Assasinów i bezlitośnie ich wybijają.
1261 - 1517 r. - Abbasydzcy kalifowie rezydują w Kairze, skąd usuną ich dopiero Turcy.
XIV w. - Islamizacja części Sumatry i Półwyspu Malajskiego.
XIV/XV w. - Amir Nur Ad-Din Nimat Allah zakłada nimatullahijja, ascetyczny ruch perskich szyitów.
XV w. - Powstają ważne muzułmańskie ruchy mistyczno-ascetyczne: Abdakkah Szattar zakłada szattarijja w Indiach (znany też w Indonezji), a Al-Dżazuli as-Simlali tworzy ruch dżazulijja w Maroku.
XV w. - As-Sanusi (zmarły w roku 1490) tworzy trzeci sławny sunnicki katechizm (akida) Umi al-Barahin.
1469 - 1539 r. - Guru Nanak w Pendżabie łączy islam i hinduizm, tworząc monoteistyczną religię nazwaną sikhizmem (sikh - uczeń). Pisze kanoniczny zbiór hymnów religijnych Adi Granth.
W jego skład wchodzą też hymny napisane przez hinduistycznego filozofa Raidasa (1488-1518) w Varanasi.
XVI w. - Między innymi dzięki działalności misjonarzy z ruchu Walisongo na Jawie islam staje się główną religią Indonezji, wypierając hinduizm i resztki buddyzmu.
XVI - XIX w. - Intensywna islamizacja ludów zachodniej Afryki dzięki działalności bractw kadirijja i tidżanija, a zwłaszcza po podbojach dokonanych przez fanatycznych Fulbe i Tukulerów posłusznych idei szerzenia wiary nawet przemocą.
1517 - 1918 r. - Turcja jest centrum świata muzułmańskiego, zastępując dawny Kalifat.
XVII w. - Pers Muhammad Bakir al-Madżlisi al-Thani kształtuje szyizm jako ideologię państwa. Pod wpływem al-Thaniego szyizm stanie się narzędziem ekspansji i podstawą agresywnej polityki Persji a potem Iranu wobec krajów sunnickich oraz Zachodu.
Ok. 1650 r. - Pers Fani pisze znane teologiczno-religioznawcze dzieło Szkoła wierzeń religijnych, gdzie pokazuje różnorodność i zarazem głębokie podobieństwo rozmaitych religii.
Połowa XVIII w. - Arabię opanowuje tradycjonalistyczny, konserwatywny, antyzachodni ruch wahabitów.
XVIII/XIX w. - W ramach islamu powstaje szereg nowych ruchów.
Szach Wali-Ullah z Delhi (1703-1781), jego syn Abd al-Azis (1746-1824) i wnuk Ismail (1781-1831) próbują uzgodnić islam z nowoczesną nauką. Marokańczyk Ahmad ibn Idris al-Fassi rozwija ruch kadirijja, a jego uczeń, Algierczyk Mohammed ibn al-Sanusi (1787-1860) zakłada klasztor w Abu Kobeis koło Mekki (1835) i tworzy nowy, umiarkowanie reformatorski i raczej pokojowy odłam sanusijja, który zyskuje wpływy w strefie Sahary. Szejk Tidżani z okolic Laghuat (Algieria) zakłada w Fezie mistyczne bractwo tidżanija. W przeciwieństwie do hierarchicznego kadirijja jest ono egalitarne; wszystkim obiecuje zbawienie za wiarę i świętą wojnę.
1816 - 1881 r. - Panuje 49. imam irańskich ismailitów Aga Hasan Ali Szach. Imam otrzymuje od szacha Persji dziedziczny tytuł aga (szlachetny) jako Aga-chan I. Odtąd kolejni czterej imamowie z tym tytułem rozwijają ruch na rzecz liberalizacji islamu, równouprawnienia muzułmańskich kobiet i współpracy z innowiercami zarówno w epoce panowania Brytyjczyków (brytyjskie władze uznają szlachectwo imamów w roku 1887), jak też w Pakistanie (po roku 1947).
1819 - 1850 r. - Bab-Ud-Din (Ali Mohammed, bab znaczy brama) tworzy w Persji mistyczny ruch: żąda równouprawnienia kobiet, odrzuca Koran oraz dominację kleru i ogłasza się prorokiem (1844). Wraz ze swoimi zwolennikami ginie jako heretyk rozstrzelany w Tebrizie. Jego uczeń zwany Baha-Ullah, czyli Świetność boża (Mirza Hussein Ali, 1817-1892) ogłasza się wybrańcem niebios i zakłada bahaizm - monoteizm oparty na dziewięciu religiach. Wydalony z Persji przebywa w areszcie w mieście Akka (turecka Palestyna). Tam pisze uznaną za świętą Księgę pewności (1863), a po śmierci (1892) jego grób staje się celem pielgrzymek i miejscem cudów. Następnym przywódcą bahaistów jest Abd al-Baha (syn Baha-Ullaha), a w latach 1921-1957 Szoghi Effendi (wnuk Baha-Ullaha).
Od 1963 r. głównym ośrodkiem religii jest Hajfa, gdzie od 1909 r. znajduje się grób Baba i siedziba wybieranych dziewięciu strażników czystości wiary. Od 1911 r. do końca XX w. bahaizm zdobywa ponad 5 milionów wyznawców na całym świecie. Bahaizm wykazuje analogie z ruchem New Age: głosi jedność Boga i ludzkości (światowy rząd), równouprawnienie kobiet, połączenie religii i nauki, tolerancję i równość wszelkich wyznań.
Koniec XIX w. - Hazrat Mirza Ghulam Ahmad (1835-1903) z Qadian w Pendżabie po serii widzeń (od 1865 r.) i wieloletnich studiach nad Koranem uznaje się za mahdiego, który ma ocalić islam, a następnie tworzy szyicki ruch ahmadijja głoszący demokrację i racjonalizm, lecz w zgodzie z zasadami muzułmańskiej religii.
XIX/XX w. - Kolonizacja a potem wpływy kulturalne Europy w większości krajów muzułmańskich ograniczają prawo koraniczne do sfery rodzinnej i cywilnej. Prawo publiczne ulega europeizacji a nawet pewnej liberalizacji, co jest obrazą i wyzwaniem dla tradycyjnych muzułmanów.
Na fali niezadowolenia powstaje w Egipcie pokrewny wahabitom ruch salafitów (od arabskiego salaf al-salih – przodkowie pobożni), którzy sami określają się jako muwahadyci (monoteiści). Odrzucają wszelkie nowinki religijne i obyczajowe, zalecając powrót do czystej wiary trzech pierwszych pokoleń muzułmanów bezpośrednio związanych z prorokiem Muhammadem i jego najbliższymi uczniami. Żądają powszechnego wprowadzenia prawa koranicznego. W ciągu kilkudziesięciu lat salafici zdobywają wielu wyznawców w krajach Zatoki Perskiej. Pod koniec XX w. niemal 47% mieszkańców Kataru to salafici oraz 45% ludności Emiratów Arabskich. Poza tym są najliczniejszą mniejszością w Arabii Saudyjskiej, Bahrajnie, Kuwejcie, jak również w Turcji. W ramach salafizmu istnieją trzy odłamy: stanowiący większość puryści przestrzegają islamu w życiu prywatnym, aktywiści wprowadzają swoje zasady do polityki, a najmniej liczni dżihadyści chcą aktywnie zwalczać myślących inaczej.
- XX w. - Islam szerzy się na świecie, formalnie oferując równość ras i skrajną prostotę doktryny, lecz tylko nieliczne grupy są nastawione reformatorsko i szukają porozumienia z nowoczesnością, jak na przykład ruch ahmadijja.
Powstaje Bractwo Muzułmańskie (Al-Ichwan al-Muslim): skrajnie konserwatywna organizacja fundamentalistów islamskich dążących do przywrócenia średniowiecznych stosunków społecznych. W Indiach działa podobny antyintelektualny ruch Dżamat Abul-Ala Maududiego, w Malezji powstaje ruch Al-Arqam, a w Arabii dominują fundamentalistyczni wahabici.
W Afryce islam staje się najprężniej ekspandującą religią walczącą o wpływy z chrześcijaństwem.
1926 r. - Turcja jako pierwszy kraj muzułmański wprowadza świeckie prawo państwowe niezależne od szariatu, co wzbudza gwałtowne protesty i oskarżenia o bluźnierstwo. Co więcej, rok później turecki przywódca Atatürk wywołuje oburzenie wśród islamistów, ponieważ zakłada Muzeum Sztuki, co jest sprzeczne z koranicznym zakazem przedstawiania istot żywych, a zwłaszcza ludzi.
Druga połowa XX w. - Skrajnie konserwatywni wahabici aktywni w Arabii zdobywają niebywałe wpływy dzięki pieniądzom za ropę naftową. Głoszą hasła walki z euroamerykańskim neokolonializmem i ekspansją kultury zachodniej. Władcy Arabii Saudyjskiej na własny koszt wydają książki o islamie i finansują wielotysięczne nakłady Koranu. Świat islamu pogrąża się w fundamentalizmie, zostają przywrócone dawne muzułmańskie prawa i obyczaje sprzeczne z wymogami współczesności (na przykład obrzezanie kobiet i karanie nieposłusznych kobiet śmiercią). Fanatyczni wahabici zwalczają jako herezje lokalne formy życia religijnego muzułmanów ukształtowane w ciągu stuleci istnienia społeczeństw muzułmańskich. Inne są bowiem tradycje muzułmanów w basenie Morza Śródziemnego niż w Pakistanie czy zachodniej Afryce lub w oddalonej od Mekki Indonezji. Spotkanie tak różnych wyznawców islamu na przykład na pielgrzymce uczyło tolerancji. Tymczasem wahabici żądają ujednolicenia tradycji zgodnie z najstarszymi wzorcami koranicznymi i ostrego odcięcia się prawowiernych muzułmanów od innych tradycji. Rezultatem jest oczywiście fundamentalizm. W tych warunkach łatwo szerzy się islamski terroryzm jako próba siłowego rozwiązania konfliktu między konserwatyzmem muzułmańskiej ideologii a prawami człowieka, swobodą wymiany informacji oraz wolnością słowa i wyznania. Muzułmańskie organizacje terrorystyczne, na przykład Islamski Dżihad, Fatah, Hezbollah, Hamas, Al-Aksa czy Al-Kaida, nie tylko zabijają tysiące ludzi w imię wiary i szerzą strach, lecz przede wszystkim szkodzą wizerunkowi islamu. Wbrew intencjom muzułmańskich bojowników religia Proroka Muhammada staje się wręcz synonimem terroryzmu.
Od lat 1950. - Islam zdobywa popularność w krajach chrześcijańskich, przede wszystkim w wyniku migracji z dawnych kolonii, lecz także w rezultacie odchodzenia chrześcijan od kościołów. Rośnie liczba muzułmanów w Wielkiej Brytanii: 23 tysiące w 1950 r., 82 tysiące w 1961 r. i milion w 1997 r. W latach 1990. we Francji będą 4 miliony muzułmanów (druga religia po katolicyzmie), a w Holandii 450 tysięcy. Do 1997 r. w Niemczech liczba muzułmanów przekracza 2,5 miliona (głównie Turków), ok. 5 milionów muzułmanów mieszka w USA, pół miliona w Australii, pół miliona w Argentynie, 260 tysięcy w Belgii i 200 tysięcy w Szwecji.
Od 1956 r. - Odradzanie się islamu w ZSRS, a potem w Rosji i postsowieckich państwach Azji Środkowej. Na przełomie XX i XXI w. religijni fanatycy muzułmańscy i terroryści z krajów postsowieckich działają przede wszystkim w Afganistanie i Azji Zachodniej.
1981 r. - Międzynarodowa konferencja medycyny muzułmańskiej w Kuwejcie potępia sztuczne przedłużanie życia, aborcję, eutanazję i samobójstwo, lecz akceptuje transplantacje.
XX/XXI w. - Fanatyczni fundamentaliści żądają odrzucenia nowoczesności wiązanej z zachodnim kolonializmem. Nie chcą modernizacji świata muzułmańskiego, choć korzystają z zachodnich wynalazków.
W krajach muzułmańskich, które wcześniej zazwyczaj prowadziły politykę tolerancji wobec innych wyznań, zwłaszcza wobec chrześcijan, narasta niechęć do „niewiernych”, czyli nie-muzułmanów. Oficjalna rezygnacja z islamu jest niemożliwa dla obywateli większości państw arabskich, w Iranie czy Indonezji, a bywa karana śmiercią (na przykład w Iranie i Arabii Saudyjskiej). W Egipcie Koptowie są zmuszani do deklarowania wyznania muzułmańskiego, ponieważ nie-muzułmanie mogą mieć trudności z otrzymaniem dokumentów, zatrudnieniem, wysłaniem dzieci do szkoły i załatwieniem jakiejkolwiek sprawy w urzędach. Dochodzi do absurdów, kiedy sąd w Kairze wydaje wyrok pozwalający prywatnie wierzyć w cokolwiek, lecz zakazujący oficjalnego zapisania w dokumentach, że ktoś odszedł ze wspólnoty muzułmańskiej.
Muzułmańskie władze w poszczególnych krajach zwalczają także rozmaite odłamy islamu uznane za niepożądane. Na przykład w 2000 r. wahabicka Arabia Saudyjska odbiera zajdytom meczety i oddaje w ręce sunnitów.
Fundamentaliści zakazują uczestnictwa w sporcie, szczególnie kobietom, ponieważ ćwiczenia wymagają przynajmniej częściowego odsłonięcia nóg, włosów lub twarzy. Zakazują kobietom jazdy na rowerze (w Iranie powstaje kuriozalny projekt roweru dla kobiet z kabiną zasłaniająca rowerzystkę) i prowadzenia samochodu (chodzi o utrzymanie zależności kobiet od mężczyzn). Islamiści odmawiają kobietom praw politycznych, a ojciec lub brat w imię honoru rodziny może zabić kobietę, która ośmieliła się rozmawiać z obcym mężczyzną, lub sama wybrała sobie męża. Pod pozorem obrony tradycyjnych wartości muzułmanki są zmuszane do zasłaniania twarzy, poddawane obrzezaniu, pozbawiane prawa do nauki, a nawet do samodzielnego wychodzenia z domu, są wydawane za mąż wbrew ich woli i to często w wieku zaledwie kilku lat.
Władze większości krajów muzułmańskich walczą ze swobodnym dostępem do środków masowego przekazu, zwłaszcza internetu, którego otwartość i pluralizm zagrażają islamowi. Politycy, terroryści i bandyci używają bowiem islamu jako narzędzia walki o władzę lub zyski. Pod hasłami islamu na całym świecie są dokonywane zbrodnie i akty terroru, w tym też w Europie i Ameryce Północnej, oraz przewroty wojskowe od Afganistanu i Pakistanu po Egipt, Mali i Indonezję.
W rezultacie szerzą się niechęć i strach przed islamem jako ideologią szczególnie agresywną i opresyjną, która szkodzi poszczególnym ludziom, zwłaszcza kobietom i hamuje rozwój.
Początek XXI w. - Władca Maroka Muhammad VI daje kobietom prawo do nauczania religii jako kaznodziejom.
2003 r. - W Zjednoczonych Emiratach Arabskich zostaje opublikowana nowa mapa Ziemi, na której Mekka stanowi centrum świata. Mapa uwzględnia kształtu globu, zwłaszcza spłaszczenia przy biegunach, aby pokazać najkrótsze w linii prostej drogi do Mekki. Jest to ważne dla modlących się, którzy mają zwracać się do miasta Proroka. Na przykład w Ameryce Północnej wierni powinni kierować się twarzą na północny wschód, a nie tradycyjnie na południe, a w Indonezji na zachód.
2005 r. - Arabia Saudyjska, Egipt i Bahrajn planują budowę satelity, aby podawał dokładny moment nowiu, co w księżycowym kalendarzu muzułmanów jest istotne dla określenia początku roku i świąt, zwłaszcza Ramadanu.
Ok. 2019 r. - Sondaże pokazują znaczący spadek religijności w krajach tradycyjnie muzułmańskich, mimo że w większości z nich odejście od islamu jest zakazane, a nawet surowo karane.
W Tunezji między rokiem 2013 i 2019 odsetek ludzi areligijnych wzrósł z 15 do 30%. W tym samym czasie w Maroku liczba niewierzących rośnie z 2,5 do 12,5%, w Algierii z 7 do 15%, z, a w Libii z ponad 10 do 25%. W innych krajach muzułmańskich liczba niewierzących jest też zaskakująco duża, na przykład w Libanie to ok. 14% mieszkańców, w Egipcie ok. 10%, w Sudanie ponad 8%, a w Iraku ok. 6%.
Tylko w Jemenie niszczonym przez wojnę i biedę ludzie szukają pocieszenia w religii, a niewierzący są nawet prześladowani, co przekłada się na spadek liczby niewierzących z 12% w roku 2013 do nieco ponad 4% w roku 2019.
Najtragiczniejsza sytuacja jest jednak w Iranie, gdzie od lat panuje dyktatura szyickich duchownych: przeciwnicy kleru są zamykani w więzieniach, torturowani i zabijani, lub uciekają z kraju. Terror nasila się w 2022 r. po zamordowaniu przez islamską policję młodej kobiety i trwających miesiące wielotysięcznych protestach ludności.