Historia filozofii żydowskiej i muzułmańskiej
Ok. III w. p.n.e. - Powstaje hebrajski tekst dydaktyczny włączony z czasem do Biblii jako Księga Koheleta. Kohelet (po grecku ekklesiastes) to osoba uprawniona do publicznego przemawiania. Autor tekstu podaje się za syna króla Dawida (który jednak żył kilkaset lat wcześniej), a tradycja utrzymuje, że był nim Salomon. Według tekstu nic nie jest wieczne, więc należy korzystać z życia, nie przejmować się zbytnio ani szczęściem, ani nieszczęściem. Przemijanie (po hebrajsku hewel) dominuje nad wszystkim.
II w. p.n.e. - Arystobul z Aleksandrii zaczyna filozofię żydowską próbując pogodzić Biblię z osiągnięciami myśli greckiej. Twierdzi, że są one równoznaczne, a różnią się tylko formą.
Od II w. p.n.e. - Rozwój żydowskiej mistyki zapowiadającej przyszły rozkwit kabały jako drogi do nawiązania kontaktu ze światem nadnaturalnym.
Istnieją dwie zasadnicze szkoły myślenia. Pierwsza zwana jest Maase Bereszit (Dzieło Początku) i koncentruje się na powstaniu oraz strukturze świata opisanych w biblijnej Księdze Rodzaju.
Druga szkoła to Maase Merkawa (Dzieło Rydwanu) skupiona na ekstatycznej kontemplacji boskiego rydwanu opisanego na początku Księgi Ezechiela (Däniken i inni fantaści uznają ten rydwan za UFO, pojazd kosmitów).
I w. p.n.e./I w. n.e. - Neoplatonik Filon z Aleksandrii pracuje nad grecką interpretacją Biblii. Dowodzi, że judaizm jest ostatecznym celem filozofii greckiej, która dostarcza narzędzia do zrozumienia Biblii. Ten pogląd przejmie potem chrześcijaństwo. Filon tworzy koncepcję emanacji duchowego Logos (odpowiednik Jahwe) przez kolejne poziomy pośrednie aż do materii, rozumiejąc w ten sposób stworzenie świata. Jego idea Uniwersalnego Ducha Świata (monizm, panteizm) silnie oddziałuje na rozwój idei hermetyzmu.
Do końca II w. n.e. - Tacy myśliciele i znawcy Biblii jak Hillel Starszy, Szammaj, Johannan ben Zakkai, Gamaliel, Elijazer ben Hirkan czy Akiba opracowują interpretację biblijnego prawa, która stanie się jednym z podstawowych elementów rabinackiego judaizmu. Szczególną popularność zyska sposób myślenia Hillela skoncentrowany na dobru człowieka jako celu Tory pozwalając nawet na pewne naginanie lub pomijanie niektórych szczegółowych nakazów zawartych w świętych tekstach.
II - IX w. n.e. - Żydowska filozofia zastyga w tradycyjnych formach, broniąc w ten sposób swej tożsamości przed ekspansją chrześcijaństwa. Sytuację poza Europą zmieni przybycie islamu, kiedy muzułmanie zapewnią Żydom swobodę wyznania i poszukiwań filozoficznych.
III - IV w. n.e. - Powstaje żydowskie dzieło Sefer Jecira, podstawowe dzieło kabały (hebrajskie kabbalah od kbl - przyjmowanie wiedzy, tradycja).
Oparta na Sefer Jecira żydowska mistyka odwołuje się do świętych znaków, symboliki liter i liczb. Poznająca świadomość jest odrębna od poznawanego świata, chociaż z nim współzależna.
Świat został stworzony przez niepoznawalnego i niedającego się ująć w nazwę Boga, który może być tylko symbolizowany przez tetragram JHWH. Stworzenie odbyło się za pośrednictwem (neoplatonizm i teoria emanacji) liczby (stworzenie trwa 6 dni, ponieważ szóstka jest liczbą doskonałą), słowa i pisma, które składają się na trzydzieści dwie ścieżki mądrości (energie): dziesięć sefirot (poziomów organizacji) oraz dwadzieścia dwa podstawowe znaki pisma, z których każdy ma określoną moc i znaczenie możliwe do odczytania przez mędrców. Sefiroty układają się w zapożyczone od Babilończyków mistyczne drzewo świata lub drzewo życia (symbolizowane też przez świecznik menorę), ukazujące przepływanie energii i rozwój od pierwotnej woli stwórczej poprzez racjonalizm, emocjonalizm i wiedzę aż do realizacji dobra, piękna i władzy, które znajdują swoją pełnię w samorealizacji każdej jednostki i całego świata.
Podstawę drzewa sefirot tworzy świat działania, w którym znajduje się malchut (królestwo) wyrażające pełnię istnienia.
Wywodzi się z niego świat formowania: jesod (przekaz), czyli język, hod (wspaniałość), czyli estetyka i piękno oraz necach (zwycięstwo), czyli polityka i władza.
Na następny świat stworzenia składają się tiferet (harmonia), czyli zrównoważenie, gewura (surowość), czyli etyka i chesed (miłość) jako twórcza wolność.
Najwyższy świat emanacji to keter (korona) oznaczająca aktualne działanie stwórczej boskiej woli, bina (inteligencja), czyli czysty racjonalizm oraz chochina (mądrość).
Dodatkowo pojawia się daat (wiedza) łącząca harmonię, etykę, miłość, inteligencję, mądrość i działanie stwórczej boskiej woli.
Kabaliści grupują sefiroty w trzy filary, na których opiera się rzeczywistość: filar harmonii (jesod, tiferet, keter), filar sprawiedliwości (hod, gewura, bina) i filar miłości (necach, chesed, chochina).
VIII w. - Dżahm ibn Safvan (zamordowany w 745 r.) głosi absolutny determinizm jednoznaczny (fatalizm) rządzący rzeczywistością.
VIII w. - Hasan z Basry formułuje ideał muzułmańskiego filozofa jako mędrca-erudyty o wiedzy obejmującej wszystkie dziedziny. Ten pogląd utrzyma się do XV w.
VIII - IX w. - Ortodoksja muzułmańska głosi osobowego Boga jako jedyną samodzielną, istniejącą niezależnie i nieuwarunkowaną świadomość ogarniającą wszystko. Brak wolnej woli człowieka oraz potępienie logiki i racjonalizmu jako niebezpiecznych dla wiary jest konsekwencją przyjęcia koncepcji absolutnej wszechmocy Boga.
VIII - XIII w. - Mutazylizm, czyli islamski racjonalizm.
Arab Wasil ibn Ata (700-748), dyskutując z Hasanem z Basry (642-728), odrzuca nieracjonalną ortodoksję islamską mówiąc „ana mutazilim minkum” (odrywam się od was). Stąd nazwa mutazylitów. Obala koraniczną wielość atrybutów Boga, widząc go jako absolutną jedność, głosi wolną wolę człowieka i jest nominalistą, zwolennikiem realności rzeczy i nierealności pojęć istniejących tylko w języku. Zgodnie z tym nie istnieją też uniwersalia, czyli rzeczy ogólne. W latach 813-833 mutazylizm jest oficjalną ideologią Kalifatu.
- Druga połowa VIII w. - Dżabir ibn Hajjan jest uznawany za jednego z największych muzułmańskich alchemików poszukujących kamienia filozoficznego. Dżabir opisuje rzekome odnalezienie w Egipcie Szmaragdowej Tablicy, legendarnego kompendium gnozy i hermetyzmu, które będzie potem uznawane za podstawę magii Azji Zachodniej i Europy.
Tablica ma zawierać nauki Pitagorasa oraz Hermesa Trismegistosa (Trzykroć Wielki), utożsamianego z bogiem mądrości Thotem i zwanego Agathodaimonem (po grecku Dobry Demon). Panuje przekonanie, że już Apoloniusz z Tyany znalazł tę tablicę, a Żydzi opowiadają, że odkryła ją niegdyś pewna kobieta o imieniu Sara.
IX w. - Perski filozof ibn Kutajba pisze przewodnik po etyce islamu.
IX w. - Chiwi z Balch, pierwszy żydowski racjonalista.
Krytykuje Biblię, Talmud i judaizm. W książce zawierającej 200 pytań do żydowskiej religii wykazuje irracjonalny charakter judaizmu oraz antropomorficzne i pełne sprzeczności rozumienie Boga w Biblii.
- IX w. - Powstaje arabski nominalizm związany z mutazylitami zakładający, że pojęcia, zwłaszcza ogólne i abstrakcyjne, są tylko nazwami stworzonymi przez człowieka i niezwiązanymi z obiektywnie istniejącą rzeczywistością pozaludzką. Takie założenie prowadzi do zanegowania atrybutów Boga, które mają charakter ogólny, a zwłaszcza do odrzucenia wszechmocy Boga jako pojęcia powstałego przez ekstrapolację doświadczeń i wyobrażeń związanych z życiem każdego człowieka.
Al-Nazzam jest jednym z najskrajniejszych mutazylitów, odrzucając wszechmoc Boga (w IX w. powstaje arabski ateizm) i ucząc o równości ludzi ze zwierzętami, które też mają być zbawione.
Inny arabski mutazylita Al-Kindi głosi niezależność rozumu od wiary. Uważa, że Bóg musiał stworzyć świat, bo taka jest jego natura, a człowiek posiada indywidualną, nieśmiertelną duszę.
Natomiast neoplatonik Al-Farabi uczy o wiecznej materii niezależnej od Boga, który ją tylko uformował i o nieśmiertelnej duszy człowieka dysponującej wolną wolą. Wszechwiedza Boga nie jest tożsama z determinizmem (determinizm umiarkowany), jak możność istnienia i istota bytu nie są tożsame z samym istnieniem. Koran uznaje tylko za zbiór obrazów dla prostych ludzi.
- IX/X w. - Żydowski mutazylizm (jako racjonalna interpretacja Boga) osiąga szczyt. Jednym z największych mutazylitów jest Dawid ibn Merwan z Raqqa (z Iraku) zwany też Al-Mukammi (Skoczek) z powodu zmiany wyznania z judaizmu na chrześcijaństwo i znów na judaizm. Jego studia doprowadzają go do ścisłego monoteizmu i racjonalizmu.
Isaak ben Salomon Israeli (ok. 850 - ok. 950) z Egiptu, pierwszy żydowski (pisze po arabsku) myśliciel w pełni niezależny od religii, odrzuca wszelkie wpływy judaizmu, a sam jest zwolennikiem neoplatońskiej teorii emanacji Logos (Boga) poprzez kolejne poziomy organizacji (gnostycyzm) zwane sefirot (idea znana z kabalistycznego dzieła Sefer Jecira). Według niego Bóg stworzył tylko materię i praformy (arystotelizm), które połączone intelektem zaczęły rozwój świata. Bóg jest Blaskiem Nieskończonym, z którego rozwinął się Kadmon, istota pośrednicząca między bożą doskonałością i światem, utożsamiana z biblijnym Adamem. Światło jest energią twórczą, ponieważ ma moc kreowania i łączenia całej rzeczywistości. Kiedy jednak duchowa jedność uległa załamaniu (Zohar przedstawi to jako rozbicie glinianych naczyń), następuje zmieszanie tych szczątków z blaskiem oczu Kadmona i ze strzępami ognia, co zapoczątkowuje niedoskonały dualistyczny świat, w którym żyje człowiek. Cały ludzki wysiłek winien zatem kierować się na rozdzielnie nieczystych szczątków i elementów boskich.
IX/X w. - Pers Rawandi (zmarły w roku 910) reprezentuje ateistyczny materializm muzułmanów.
X w. - Islamscy filozofowie z Basry zakładają tajną organizację Ihwan as-Safa (Bracia Czystości). Głoszą poglądy oparte na filozofii Al-Kindiego i Al-Farabiego, ucząc o ewolucji świata od 4 podstawowych elementów (ogień, powietrze, woda, ziemia) poprzez minerały i rośliny do zwierząt i człowieka. Tworzą encyklopedię wiedzy (51 tomów). Ibn Massar (zmarły w roku 931) głosi neoplatońską teorię emanacji (Bóg-duch-intelekt-dusza powszechna-natura-ciało).
912 r. - Al-Aszari zapoczątkowuje tradycjonalistyczny ruch aszarytów skierowany przeciw mutazylitom. Filozofia ma służyć jedynie udowadnianiu tez islamu. Poglądy Al-Aszariego rozwija potem Al-Bakilani.
933 r. - Saadia Gaon ben Josef (892-942), żydowski krytyk Chiwiego z Balchu, wydaje Emunot we-Deot (Księga wiary i poglądów). Głosi jedność wiary (judaizmu) i filozofii jako dziedzin pochodzących od Boga.
980 - 1037 r. - Pochodzący z Azji Środkowej Pers Ibn Sina (Avicenna), jeden z największych erudytów w dziejach ludzkości. Jako mutazylita głosi, że Bóg zbudował świat z wiecznej materii, a mająca wolną wolę dusza człowieka pochodzi z ogólnoludzkiego ducha, do którego wraca po śmierci. Głosi częściowy indeterminizm: obiekty przyrody są w ogólności przypadkowe (taka jest ich niezdeterminowana istota wynikająca z wiecznej materii), lecz konieczne (zdeterminowane istnienie) w stosunku do swoich konkretnych przyczyn (analogia do poglądów Al-Farabiego). Byt traktuje nie tylko jako to, co aktualnie istnieje, lecz utożsamia go z samą możliwością (potencjałem) istnienia, ponieważ możliwość oznacza wewnętrzną niesprzeczność. Natomiast to, co jest sprzeczne wewnętrznie (wykazuje wzajemnie wykluczające się cechy) jest niebytem i nie istnieje, ponieważ jego istnienie jest niemożliwe. Bóg u Ibn Siny to jedyny byt nieuwarunkowany i konieczny, dla którego nie ma niebytu. Wszystkie inne byty są uwarunkowane i niekonieczne, co oznacza, że mogą nie istnieć. Teorią impetu (zbliżonego do siły bezwładności) zastępuje teorię ruchu Arystotelesa.
Zarówno Ibn Sina jak i jego uczniowie Gorgani oraz Bahmanjar opierają się na Arystotelesie traktowanym jako fundament (choć dialektyka Arystotelesa wyklucza absolutną stałość).
X/XI w. - Piszący po arabsku syryjski filozof Abu al-Ala al-Ma’arri głosi racjonalizm i zaprzecza dogmatom islamu jako niezgodnym z rozumem. Jest też znanym anynatalistą, czyli uważa płodzenie dzieci za niemoralne.
XI w. - Żydowski filozof Salomon ben Gabirol (Ibn Gabirol, Avicebrol) z Malagi w oparciu o zasady Braci Czystości rozwija teorię emanacji, twierdząc, że nie ma zasadniczej różnicy między duchem i materią.
W Andaluzji działa Żyd Ibn Pakuda (zmarły w roku 1100), głoszący istnienie nieskończonego Boga niezależnego od świata.
- XI - XII w. - Wśród muzułmańskich teologów i filozofów wyróżnia się Ibn Tufajl łączący koncepcje esencjalizmu i Braci Czystości. W tym czasie działa też Ibn Badżdża głoszący idee Al-Farabiego i Braci Czystości, lecz krytykujący nominalizm.
Dość szczególne stanowisko zajmuje Ibn Arabi, który twierdzi, że atrybuty Boga istnieją tylko w powiązaniu z Bogiem. Ibn Arabi stawia się w ten sposób między nominalizmem mutazylitów i esencjalizmem tradycjonalistów.
- XI - XIII w. - Muzułmańska etyka uwalnia się spod wpływu koranicznego prawa.
Ten kierunek rozpoczyna perski filozof Ibn Miskawajh (zmarły w roku 1030), a kontynuuje inny Pers Nasir Ad-Din (zmarły w roku 1274). Są zwolennikami sokratejskiej koncepcji cnoty jako źródła zachowań etycznych.
1058 - 1111 r. - Al-Gazali, najwybitniejszy aszaryta. Próbuje użyć logiki i filozofii do poparcia islamu. O wszystkim jednak ma decydować Bóg, co doprowadza go w końcu do sufizmu i odrzucenia metody racjonalnej jako przeciwnej wierze. Nie potrafi rozstrzygnąć kwestii wolnej woli człowieka w taki sposób, by pogodzić ją z koncepcją wszechmocnego Boga.
XII w. - Ibn Ruszd (w zlatynizowanej formie znany jako Averroes, 1126 - 1198) tworzy jeden z najbardziej radykalnych systemów w islamie.
Świat według niego jest odwieczny, Bóg to tylko hipoteza, a religia służy jedynie wychowaniu społeczeństwa. Ibn Ruszd wskazuje, że materia jest bierna i nieruchoma, a porusza ją aktywna siła duchowa. Największą potęgą jest ogólnoludzki, wspólny wszystkim rozum wsparty przez nieśmiertelną, obdarzoną wolną wolą duszę. Ibn Ruszd głosi istnienie wokółziemskiej sfery wypełnionej duszami, które wcielają się w nowonarodzonych ludzi, a po śmierci człowieka wracają, aby oczekiwać na następne narodziny (reinkarnacja).
XII - XIII w. - Sufizm (mistycyzm) odrzuca racjonalne podejście do Koranu na rzecz intuicyjnej, emocjonalnej jedności z Bogiem (chalwa - wycofanie, ghajba - nieobecność w świecie). Główni teoretycy to panteista Ibn Arabi (1164-1240, Objawienia mekkańskie i Droga do Pana Mocy) z Andaluzji oraz Ibn al-Farid (1181-1235) z Egiptu. Rodzą się postawy fundamentalistyczne, które reprezentuje na przykład Ibn abu Bakr al-Dżawzija (1295-1356).
1153 - 1191 r. - Suhrawardi, mistyk uczący o emanacji poprzez światło (wpływy perskie).
Ok. 1160 r. - Abraham ben Dawid (Ibrahim ibn Daud) próbuje uzgodnić arystotelizm i judaizm.
Druga połowa XII w. - Żydowski filozof Moses ben Majmon (Majmonides, 1135-1204) stara się udowodnić, że Biblia jest racjonalna i logiczna, łącząc judaizm z arystotelizmem (dzieło Dalalat al-Hatrin, 1197). Ten kierunek będą potem kontynuować między innymi Szemtow ibn Falakra (Andaluzja, XIII), Hillel ben Samuel (Werona, XIII), Jehuda ben Nissim ibn Malka (Maroko, XIV), Moses ben Joszua (południowa Francja, XIV), Lewi ben Gerson (Gersonides, południowa Francja, 1288-1344).
XIII w. - Funkcjonują trzy główne centra kabały w Prowansji, w niemieckiej Wormacji i w muzułmańskiej Hiszpanii. Główne dzieła powstałe tym czasie to Sefer ha-Bahir (Księga Jasności) i Sefer Chasidim (Księga pobożnych).
W tej epoce piszą tak wybitni myśliciele, jak Izaak Ślepy, Ezra z Gerony, Azriel z Gerony, Mojżesz Nachmanides (1194-1270), słynni rabini z rodziny Kalonimos działający w Moguncji oraz Abulafia i jego uczeń Josef Gikatilia (zmarły w roku 1300). Abulafia propaguje kabałę ekstatyczną i profetyczną, kiedy odrzucenie racji intelektualnych i logicznych pozwala dostrzec inne rzeczywistości, przepowiadać przyszłość i działać wbrew pozornie oczywistym faktom.
- Ok. 1275 r. - Moses ben Szem Tow de Leon pisze w Hiszpanii Zohar (Blask), w którym łączy Talmud z neoplatońską ideą emanacji. Rozwija kabalistyczną mistykę liczb, wskazując na szczególne znaczenie liczb doskonałych 6 oraz 28 (tyle hebrajskich liter liczy pierwszy werset Księgi Rodzaju mówiący o stworzeniu świata, a w Księdze Koheleta wymienionych jest 28 okresów w życiu człowieka).
Dla dodania dziełu powagi Ben Szem Tow przypisuje je Szymonowi Bar Jochajowi, mędrcowi z II w. n.e., lecz prawda szybko zostaje odkryta. Mimo to Zohar stanie się podstawą nurtu dominującego w kabale od drugiej połowy XIII do XV w.
1332 - 1406 r. - Jeden z ostatnich niezależnych myślicieli muzułmańskich Ibn Chaldun. Głosi determinizm społeczny, w historii decydującą rolę grają masy ludzkie, a nie jednostki (antropologia pesymistyczna).
XIV w. - Ibn Tajmijja żąda oczyszczenia islamu z innowacji (fundamentalizm). Przyczynia się do scholastycznego skostnienia filozofii islamu, która pozostanie taką aż do końca XX w.
1410 r. - Hasdai Crescas z Hiszpanii wydaje hebrajskie dzieło Światło Pana, gdzie interpretuje judaizm racjonalnie, lecz bez logiki Arystotelesa.
1492 - 1497 r. - Wygnanie Żydów z Hiszpanii i Portugalii zapoczątkowuje nowy nurt w dziejach kabały, którego głównym centrum staje się galilejskie miasteczko Safed oraz Jerozolima. Tu skupili się najwięksi żydowscy myśliciele XVI w. w większości pochodzący z Hiszpanii: Mojżesz Kordowero (fundamentalne dzieło Pardes Rimonim, czyli Ogród granatów), Salomon Alkabec, Josef Karo oraz Isaak ben Luria (autor wielkiej Księgi drzewa życia, czyli Sefer Ec Chajim) i jego uczeń Chaim Wital. W Pardes Rimonim wskazane są cztery sposoby interpretacji tekstów biblijnych: dosłowny, aluzyjny (alegoryczny), pożądany, czyli moralny (pouczający) i ukryty (tajemny, mistyczny, anagogiczny).
Pod wpływem prześladowań i wygnania szkoła Safed podkreśla rolę Bożej Mądrości (Szehiny) i sefirot, które kierują świat ku określonemu celowi i nawet cierpienia Żydów mają w tym kontekście sens.
Luria rozwija ciekawą koncepcję triady cimcun-szewira-tikun (cofanie-rozbicie-naprawa), która w cyklicznych nawrotach decyduje o zmienności i rozwoju świata. Bóg na początku wycofał część nieskończonej pustki, aby dać miejsce światu i powstrzymać napór nicości, co Luria przedstawia obrazowo jako boski głos wołający „szaddaj!”, czyli „dość, nie wracaj!’
XVI w. - W Persji dominuje filozofia szyicka: Mir Damad (świat jako ciągłe stawanie się), jego uczeń Molla Sadra (metafizyczne dzieło Cztery podróże duchowe) oraz przyrodnicy i matematycy Mir Fendereski i Szajkh Baha.
1516 r. - Rzymski papież rozstrzyga spór między Niemcami Johannesem Reuchlinem i Johannem Pfefferkornem, który żąda spalenia wszystkich ksiąg hebrajskich, na korzyść Reuchlina, co oznacza, że Kościół katolicki uznaje literaturę talmudyczną za zgodną z Biblią.
Po niewielu latach papiestwo zmieni zdanie, lecz tymczasem Daniel Bomberg (chociaż jest gojem, czyli nie-Żydem) wydaje w Wenecji po raz pierwszy drukiem hebrajską Biblię, komentarze do niej i Talmud (1517-1523).
1553 r. - Katolicka kontrreformacja w Europie znowu przynosi potępienie hebrajskich idei i wszystkie odnalezione w Rzymie pisma hebrajskie, a zwłaszcza Talmud, zostają spalone na placu Campo dei Fiori.
1616 r. - W dziele Tezy przeciw Tradycji Acosta odrzuca Talmud zaczynając rodzaj żydowskiego protestantyzmu.
Pisze traktat o śmiertelności duszy według Tory (ok. 1623), a prawo mojżeszowe uznaje za dzieło ludzi.
XVII w. - Wybitny znawca kabały Sabataj Cwi rozwija idee Lurii i ogłasza się mesjaszem, który ma zbawić świat. Jego prorokiem jest Natan z Gazy. Sabataj podkreśla, że bycie Żydem nie oznacza zewnętrznych cech, lecz odpowiednie nastawienie duchowe, które nie musi być zauważalne dla innych (wsparcie dla maranów). W ten sposób akcentuje dwoistość świata materialnego i duchowego.
1637 - 1677 r. - Baruch Spinoza. Holenderski Żyd potępiony za głoszenie racjonalnego panteizmu.
XVIII w. - Idee kabały przejmują mistyczni myśliciele europejscy. Martinez de Pasquales (1710-1774) zakłada neognostycki Kabalistyczny Zakon Rycerzy-Masonów, Wybranych Kapłanów Wszechświata. Innym autorem odwołującym się do żydowskiej kabalistyki jest Louis Claude de Saint-Martin (1743-1803), którego poglądy miały w przyszłości zainspirować twórców Zakonu Martinistów, w tym także Papusa znanego z antysemityzmu.
XVIII - XIX w. - We wschodniej Europie (Ukraina, Białoruś, Polska, Litwa) powstaje żydowski chasydyzm. Zapoczątkowuje go Israel ben Eliezer (Baal-szem-tow). Zjednoczenie z Bogiem nie może być zrozumiane racjonalnie (agnostycym), lecz tylko poprzez emocje i paradoksalne, sprzeczne ze sobą, zjawiska. Podkreślają irracjonalny mistycyzm, jak na przykład Baruch z Międzybuża (ok. 1757 - ok. 1810, wnuk Baal-szem-towa), który twierdzi, że człowiek przechodzi rozumowo przez pięćdziesiąt bram, aby w końcu odkryć, że za ostatnią jest już tylko wiara i zespolenie z Bogiem. Chasydzi akcentują humorystyczne, ironiczne podejście do świata (analogia do zen), a w każdym najpodlejszym ziarenku i zjawisku widzą Boga. Do XX w. działa kilkudziesięciu chasydzkich mędrców zwanych cadykami.
Chasydyzm po części nawiązuje do idei Sabataj Cwi, ponieważ cadyk jest osobą wyjątkową, wybraną przez Boga i stojącą ponad przeciętnością niczym mesjasz. Jednak właśnie to podobieństwo do mesjanizmu Sabataj Cwi, który jest postrzegany jako herezja, powoduje niechętną reakcję niektórych myślicieli w Litwie. W rezultacie powstaje nurt mitnagdim (przeciwnicy, w domyśle chasydyzmu) zapoczątkowany przez Eliasza z Wilna (1720-1797) znanego jako Gaon (Geniusz po hebrajsku). Jego uczeń Chaim z Wołożyna (1759-1821) pisze słynne dzieło Dusza życia głoszące konieczność badania i przestrzegania biblijnych przykazań, aby zachować równowagę świata, podtrzymać źródło kosmicznej energii i doprowadzić do odkupienia ludzkości (idea rytuału jako ofiary napędzającej rzeczywistość).
Z podobnych założeń wychodzą autorzy opowieści o 36 prawych, ubogich ludziach zwanych Lamed Waw, którzy nieświadomie są mistycznymi filarami podtrzymującymi istnienie świata. Gdyby nie oni, Bóg mógłby zniszczyć grzeszną rzeczywistość. Kiedy ktokolwiek z nich uznaje, że jest Lamed Waw, natychmiast przestaje nim być, ponieważ utracił moralne walory i ktoś inny w dowolnym miejscu planety nieświadomie staje się nowym członkiem ekskluzywnej grupy. Podobnie śmierć jednego Lamed Waw powoduje zastąpienie go nowym.
1783 r. - Niemiecki Żyd Moses Mendelssohn (1729-1786) pisze po niemiecku dzieło Jerusalem, aby pokazać zbieżność filozofii i judaizmu. Ten kierunek kontynuują potem Salomon Formstecher (1808-1889), Herman Cohen (1842-1918) i Samuel Hirsch (1815-1889) w Niemczech oraz S. L. Steinheim (1789-1866) w zachodniej Europie.
XIX - XX w. - Niektórzy myśliciele muzułmańscy, na przykład S. Ahmed Khan (1817-1898) z Indii, głoszą konieczność nauki w szkołach europejskich i uzgodnienia islamu z nowoczesną nauką. Fundamentaliści zaś, jak Pakistańczyk Abul-Ala Maududi (1903-1979), żądają podporządkowania całego świata islamowi, stymulując muzułmański terroryzm.
XIX - XX w. - Żydowscy filozofowie działają na ogół w ramach filozofii zachodniej.
Na przykład M. Buber i E. Levinas głoszą dialog człowieka z Bogiem (personalizm religijny, świadomość powstająca na styku poznającego podmiotu i świata). Natomiast Hannah Arendt (1906-1975, Niemcy, USA) analizuje totalitaryzm i antysemityzm (1951), kryzys religii, tradycji i autorytetu.
Nadal rozwija się kabała, czego przykładem jest działalność Léona Askenazego. W roku 1996 Askenazi wygłasza odczyt na temat transcendencji okręgu, w którym stara się pokazać, że pustka i niedookreśloność świata człowieka w stosunku do świata wyższego jest symbolizowana przez wewnętrzną pustkę okręgu i niedookreśloność stosunku między obwodem i promieniem okręgu. Z tego punktu widzenia liczba π miałaby być znakiem nieuchwytności relacji między człowiekiem, światem i Bogiem.