Historia filozofii Azji Wschodniej
- 2. tysiąclecie p.n.e. - Legendarny Fu-hsi tworzy magiczny system i-cing (i-tsing, i-czing, i-ging) mający cechy materializmu mechanistycznego oparty na czterech żywiołach (ziemia, woda, powietrze i ogień).
Natomiast Fu-hsi, Szen Nung i cesarz Huang-ti zaczynają religijny taoizm (tao-cziao) z tao jako boskim prawem rządzącym światem.
Od VII w. p.n.e. - Rozpad Czou stymuluje rozwój szkół filozoficznych reprezentujących poszczególne grupy społeczne.
VI w. p.n.e. - Lao-tsy tworzy taoizm tao-cia (tao-tsia, daojia, daodejia). Nie spisuje doktryny. Głosi jedność kosmosu (monizm, energia ki) i konieczność wypełniania obowiązków utrzymujących równowagę świata (analogia świat-człowiek). Światem rządzi bezosobowe prawo tao, a przestrzeganie jego zasad, zwłaszcza niedziałania wu-wej, przynosi szczęście. Celem ludzi jest zjednoczenie ze światem (głównie przez medytację jako pustelnicy), czyli osiągnięcie bezosobowej nieśmiertelności, czego symbolami są biały tygrys i zielony smok oraz napój nieśmiertelności (analogia z somą, haomą i ambrozją).
Z taoizmem wiąże się koncepcja dwóch przeciwstawnych energii biernej in (jin, yin) i aktywnej jang (yang). In to pasywny aspekt rzeczywistości, ciemny (czerń), wilgotny, odpowiadający północnemu zboczu góry i w patriarchalnym społeczeństwie Chin łączony z energią żeńską. Jang zaś jest energiczny, jasny (biel), suchy, wiązany ze słonecznym południowym zboczem góry i energią męską. Z ich wzajemnego oddziaływania i powiązania powstaje rzeczywistość, która jest wielowymiarowa i często niejednoznaczna, gdzie zaciera się różnica między fałszem i prawdą oraz złem i dobrem.
Graficznym symbolem niejednoznaczności in-jang jest koło podzielone przez linię w kształcie odwróconej litery S. Czarna lewa strona odpowiada aspektowi in, a biała prawa to aspekt jang, lecz w części czarnej znajduje się dodatkowo biała kropka, a w części białej czarna. Nic bowiem nie jest zbudowane tylko z jednego elementu, ponieważ wszystko zawiera w sobie zarówno in jak też jang.
- 551 - 479 r. p.n.e. - Arystokrata Kung Fu-tsy zaczyna szkołę żu-cia (żu-tsia, rujia, konfucjanizm).
Jest potomkiem wróżbitów z epoki Szang Jego poglądy kształtują się pod wpływem przemian politycznych i rozpadu dawnych struktur społecznych. Propaguje kolektywizm (wspólnota, rodzina, państwo są ważniejsze od jednostki) i tradycyjną społeczną hierarchię wyrażającą się w pięciu cnotach: ren (żen) nakazuje czynić drugiemu to, czego chciałbym dla siebie samego, xiao to paternalistyczne podporządkowanie starszym (rodzicom i władcom), zhong - lojalność, di - szacunek dla rówieśników i li - tradycję lub przestrzeganie zasad. Kung Fu-tsy pojmuje społeczeństwo jako organizm (organicyzm), w którym każdy ma odgrywać przeznaczoną mu rolę.
Za fundament człowieczeństwa uznaje wolę realizacji kosmicznego porządku bez względu na okoliczności. Opiera się ona na jak najgłębszej wiedzy, lojalności wobec wspólnoty oraz posłuszeństwie wobec starszych, głowy rodziny i władcy uosabiających wspólnotę i kosmiczny porządek. Natomiast rządzący mają być „humanitarni”, czyli starać się nie szkodzić ludziom, nie krzywdzić ich i dbać o utrzymanie harmonii, aby unikać chaosu, na przykład przemocy i wojny.
Kung Fu-tsy jako zagorzały zwolennik tradycji żąda typowej dla późniejszego konfucjanizmu „naprawy nazw” (idei), by odpowiadały rzeczywistości: na przykład król ma być królem, a chłop chłopem. Każdy element świata, zwłaszcza człowiek, ma spełniać swoją rolę, zgodnie z zasadą powinności (ji, szlachetność) bez względu na korzyść, o którą zabiegają tylko prostacy (działanie bez nagrody). Z bezwzględnego obowiązku działania dla poprawy rzeczywistości nie zwalnia nawet nieprzewidywalny los (ming), który zawsze należy przyjmować ze spokojem, ponieważ rzeczywistość jest ukierunkowana na wspólny cel, jakim jest harmonia i jedność świata, do której wszystko zmierza. Pytania o naturę świata i bóstwa konfucjanizm pozostawia religii.
Koniec VI w. p.n.e. - Teng-si, słynny logik, wczesny przedstawiciel szkoły ming-cia (ming-tsia).
V - III w. p.n.e. - Rozwija się okultystyczny system fang-szih taoizmu tao-cziao: mistyczne (duchowe) zjednoczenie z wszechświatem dzięki trzem skarbom (pierwiastkom) istot żywych: czing (substancja), cz’i (siła życiowa) i szen (energia duchowa).
Ok. 470 - 390 r. p.n.e. - Mo Ti, twórca szkoły mo-cia (mo-tsia, moizm).
Pochodzi z plebsu: krytykuje Lao-tsy oraz Kung Fu-tsy za ich areligijność, intelektualizm i arystokratyczność. Koncentruje się na praktycznym działaniu i społecznej użyteczności (utylitaryzm). Odrzuca konfucjańskie różnicowanie pomiędzy dobrem rodziny i dobrem innych na rzecz zasady wszechogarniającej miłości. Tworzy sformalizowaną etykę, gdzie dobro wynika nie z praw kosmosu, ale z reguł ustalanych przez rządzących, którzy kierują się interesem państwa (racją stanu) a nie jednostek (podobnie jak w konfucjanizmie).
Za zmienność świata odpowiadają wzajemnie uzupełniające się aspekty in i jang. Istotną kategorią wprowadzoną przez Mo Ti jest gu, czyli przyczyna, która stanowi podstawę związku przyczynowo-skutkowego zgodnie z założeniem o ukierunkowaniu wszelkich procesów poprzez zgodność przyczyny i skutku jako jej następstwa.
Pisma Mo Ti wejdą potem w skład dzieła zatytułowanego Mo Ti, gdzie między innymi dokonuje się ważnego dla moistów podziału nazw na ogólne, klasyfikujące i indywidualne.
- Połowa V w. p.n.e. - Wczesny etap rozwoju konfucjanizmu.
Pierwszych pięciu bezpośrednich uczniów Kung Fu-tsy jest określanych jako mistrzowie: uznawany za najszacowniejszego Zengzi (Tseng-tsu, 505-435) oraz Ziyu, Zizhan, Zixia i Yuzi. Zengzi jest uznawany za autora słynnego konfucjańskiego dzieła Wielka Nauka (Daxue, początkowo część dzieła* Lin-ji). Autor Wielkiej Nauki* rozwija koncepcje moralnych cnót lojalności (zhong) i dobroci (shu) jako fundamentów konfucjanizmu oraz związanej z nim nabożności synowskiej (xiao), czyli czci wobec rodziców opartej na szacunku, posłuszeństwie i miłości.
Zi Si (Tzu-ssu, znany też jako Kong Ji, zm. 402), wnuk Kung Fu-tsy i uczeń Zengzi, rozwija koncepcję zależności Nieba i ludzi. Dowodzi, że zasady moralne pochodzą z Nieba. Tradycja przypisze mu potem autorstwo dzieła Doktryna Środka (Zhongyong), ale wiadomo, że praca powstała dużo później i początkowo była częścią zbioru Lin-ji.
Drugie pokolenie uczniów Kung Fu-tsy, według niektórych Zengzi, zbiera i spisuje powiedzenia i aforyzmy swego mistrza układając je w dość obszerne, chociaż wewnętrznie niespójne dzieło Dialogi konfucjańskie (Lunyu). Centralną kategorią jest w nich ren, czyli moralność rozumiana jako właściwy stounek do ludzi lub miłość do ludzi.
IV w. p.n.e. - Znani taoiści Jang Czu (indywidualizm, egocentryzm) i Lie-tsy. Głoszą materialistyczny monizm kosmosu, bezosobowe tao (ateizm) i pochwałę wiejskich wspólnot jako ideału społeczeństwa.
IV w. p.n.e. - Konfucjanista Gaozi (Kao-tsu) uznaje człowieka za istotę ani dobrą, ani złą. Tak więc wszelka moralność pochodzi z zewnątrz, a człowiek z natury nie odróżnia dobra od zła. Gaozi porównuje istotę człowieka do drzewa, a wartości i cnoty moralne do naczyń wykonanych z drewna; materiał jest ten sam, lecz byty są odmienne. W przyszłości poglądy Gaozi będą znane przede wszystkim z polemicznych pism Meng K’o, ponieważ oryginalne dzieła Gaozi zaginą.
372 - 289 r. p.n.e. - Konfucjanista Meng K’o (Mengzi, Mencjusz), reprezentant szkoły Ci-sia, kontynuator nauk Zi Si.
Jest autorem dzieła znanego potem pod tytułem Mengzi. Człowiek w jego ujęciu jest z natury dobry (inaczej niż u Gaozi) i każdy może być mędrcem wbrew tezie o różnej naturze różnych osób. W odróżnieniu od Mo Ti stopniuje miłość: do istot żywych, do ludzi i do rodziny. Państwo jest dobrem wspólnym, prawo strzeże porządku, choćby kosztem jednostki jako części społeczeństwa-organizmu (organicyzm). Wyróżnia dobre rządy króla-mędrca (wang) i złe wojskowego dyktatora (ba). W każdej rzeczy wszystko jest kompletne, bo świat jest jednością.
Do konfucjańskiej tradycji zwanej li zostaje dodana przypisana Zengzi rozprawa Wielka Nauka, czyli Daxue głosząca, że doskonalenie świata zaczyna się od doskonalenia siebie. Drugim nowym elementem jest przypisywane Zi Si dzieło Doktryna Środka zakładające równowagę i harmonię przeciwieństw.
Ok. 370 - Ok. 300 r. p.n.e. - Huei Szy ze szkoły ming-cia (ming-tsia). Postuluje ścisłe rozumowanie, systematyzację pojęć i nauk, wyłącznie logiczne poznanie i wnioskowanie (epistemologia). Przeprowadza paradoksalne rozumowanie: wszystkie rzeczy są do siebie podobne, więc kochajmy wszystkie istoty, bo nawet niebo i ziemia są jednością.
369 - 286 r. p.n.e. - Taoista Czuang-tsy. Twierdzi, że szczęście względne to dostosowanie się do swej natury (wiedza niższego rzędu), a absolutne - wyzwolenie z zależności od emocji i zasada niedziałania, co jednoczy człowieka z tao (wiedza wyższa).
IV/III w. p.n.e. - Kung-sun Lung reprezentujący ming-cia. Wraz z Huei Szy głosi względność rzeczy (na przykład małego i wielkiego) oraz absolutny charakter nazw (uniwersalia).
IV/III w. p.n.e. - Tsou Jen kodyfikuje pisma taoistyczne i łączy okultystyczne systemy in-jang oraz wu-hsing.
Podstawą bytu są pasywny aspekt in oraz aktywny jang. Jednak bardziej szczegółowa analiza w ramach systemu wu-hsing doprowadza do rozpoznania pięciu żywiołów lub pierwiastków (pinyin) budujących harmonijny świat oraz pięciu odpowiadających im kolorów. Drzewo lub drewno (pinyin mu) to wydłużony kształt, pion i kolor zielony. Ogień (pinyin huo) odpowiada kształtowi trójkąta i czerwonej barwie. Ziemia (pinyin tu) to żółty kolor i kwadrat. Metal (pinyin jin) jest reprezentowany przez biel, srebro lub złoto oraz kształt koła lub owalu. Woda (pinyin shui) zaś odpowiada kolorowi niebieskiemu lub czarnemu i kształtowi fali.
Żywioły oddziałują na siebie w pięciu kolejnych fazach składających na przeciwstawne cykle tworzenia i niszczenia przedstawianych w formie pięcioramiennej gwiazdy (pentagram). W cyklu tworzenia z wody rodzi się drzewo, z drewna poprzez spalanie powstaje ogień, z ognia poprzez popiół tworzy się ziemia, z ziemi jest wydobywany metal, a roztopiony metal staje się cieczą jak woda. W przeciwnym cyklu niszczenia woda gasi ogień, ogień topi metal, metal niszczy drewno, drzewo wrasta w ziemię, a ziemia zasypuje wodę.
System wu-hsing uczy, jak osiągnąć stan hsien jen (nieśmiertelny) przy użyciu alchemii, farmakologii, ćwiczeń umysłowych i fizycznych. Nieśmiertelność jest synonimem mądrości, szlachetności i szczęścia. Nieśmiertelny postępuje ścieżką tao, aby przekroczyć bramę śmierci i zjednoczyć się z nieskończonym (infinityzm), wiecznym kosmosem.
Ok. 280 - ok. 230 r. p.n.e. - Han Fej, autor dzieła Han Fej. Reprezentuje legistów fa-cia (fa-tsia) wywodzących się z klasy urzędników. Głosi prymat prawa nad etyką i interesem jednostki. Władca ma dbać przede wszystkim o to, by ludzie nie mogli czynić zła.
Druga połowa III w. p.n.e. - Konfucjanista Xunzi (Hsün-tzu, Xun Kuang), jeden z ostatnich wychowanków szkoły Ci-sia. W dziele znanym pod tytułem Xunzi głosi, że świat składa się z trzech zasadniczych potęg: Nieba, które reprezentuje bezstronne siły natury, Człowieka, który tworzy kulturę i Ziemi. Człowiek z natury jest zły, a moralność z jej zasadami i cnotami jest użyteczna (utylitaryzm) jako narzędzie budowania społeczeństwa. Moralność ma dwa źródła i dwa wymiary: społeczny oraz indywidualny. W wymiarze społecznym wyraża się w postaci konwencji, rytuałów i tradycji wiążących ludzi, co jest podstawą dla społecznego ładu i kultury. Wymiar indywidualny zaś to potrzeba, aby człowiek miał zasady postępowania. Xunzi odrzuca świat nadprzyrodzony, duchy i wróżbiarstwo, chociaż religijne obrzędy, w tym pogrzebowe, uznaje za potrzebne społecznie.
II w. p.n.e. - Według tradycji Liu An tworzy kanoniczne dzieło taoistów Huai-nan Tzu.
179 - 104 r. p.n.e. - Konfucjanista Dong Zhongshu. W jego teorii świat budują niebo, ziemia, energie in i jang, pięć żywiołów (ziemia, woda, metal, ogień, drzewo) oraz człowiek. Kosmiczne, boskie (teizm), celowe (teleologiczne, planowe) prawo równowagi buduje hierarchię i państwo. Wyróżnia trzy etapy historii: starożytny chaos, pokój nadchodzący dzięki Kung Fu-tsy i powszechny pokój panujący dzięki Kung Fu-tsy. Jest teoretykiem władzy politycznej dynastii Han i autorem dzieła Chunqiu fanlu (Obfita rosa z Wiosen i jesieni).
Podobny kierunek myślenia reprezentuje inny konfucjanista Gongsun Hong (Kung-su Hung, 200-121).
Połowa II w. p.n.e. - Sy-ma Tan (zmarły w 110 r. p.n.e.) wyróżnia Sześć Szkół: in-jang-cia (yinyangjia), żu-cia (rujia, konfucjanizm), mo-cia (mojia, moizm), ming-cia (mingjia, szkoła nazw), fa-cia (fajia, legizm), tao-cia (taoizm).
53 r. p.n.e. - 18 r. n.e. - Konfucjanista Yang Xiong. Materialny świat jest według niego rezultatem ruchu tao tworzącego przeciwieństwa składające się na rzeczywistość. Pozostawia dzieła Najwyższa tajemnica i Wzorcowe powiedzenia.
46 r. p.n.e. - 23 r. p.n.e. - Konfucjanista Liu Xin wyróżnia dziesięć szkół: sześć Sy-ma Tana oraz cong-heng-cia (zonghengjia, dyplomaci), ca-cia (zajia, eklektycy), nong-cia (nongjia, rolnicy) i siao-szuo-cia (xiaoshuojia, opowiadacze). Opisuje też sześć kategorii okultyzmu fang-szih: astrologię, almanachy (następstwo pór roku i zjawisk astronomicznych), pięć żywiołów, wróżenie z łodyżek krwawnika, skorupy żółwia lub kości łopatkowej, inne wróżby oraz system form (fizjognomika, feng szui).
I - II w. n.e. - Wei Po-jang, Czang Cziao, Czang Tao-ling przekształcają pierwotnie ateistyczno-materialny system Lao-tsy w instytucjonalną religię. Łączą w niej chińskie bóstwa, techniki medytacyjne i mistykę.
Ok. 27 - ok. 97 r. n.e. - Wang Czung. Zakłada jedność materialnego świata (monizm) od żywiołów (forma atomizmu) do ducha. Ponieważ wszystko, łącznie z umysłem i duchem, jest materialne, umysł może poznawać rzeczywistość (realizm poznawczy) dzięki zmysłom (sensualizm) oraz ścisłym zasadom logiki i wnioskowania (racjonalizm).
I/II w. n.e. - Konfucjańska chińska myślicielka Ban Zhao (Pan Chao) pisze Wykłady dla kobiet zapowiadając przyszły ruch feministyczny.
II/III w. n.e. - Ho Jen rozwija taoizm religijny. Powstaje usystematyzowany zespół ćwiczeń medytacyjnych tai-czi.
III w. n.e. - Powstają cenione komentarze do Lao-tsy. Racjonaliści Xiang Xiu (Hsiang Hsiu, ok. 250), Wang Pi (226-249), Guo Xiang (Kuo Hsiang, umrze w 312 r., autor Czuang-tsy) próbują uzgodnić filozoficzny taoizm i religię.
III - V w. n.e. - Trzy szkoły neotaoistyczne cz’ing-t’an, hsüan-hsüeh, feng-liu głoszą emocjonalną zgodność z samym sobą.
III/IV w. n.e. - Ko Hung, wybitny taoista.
IV w. n.e. - Huej-juan, chiński filozof buddyjski (mahajana)
IV w. n.e. - K’ou Cz’ien-czin reformuje zasady taoizmu pod wpływem filozofii buddyjskiej (uwolnienie od cierpienia jako podstawowy cel wysiłków) i konfucjańskiej (porządek społeczny jedną z naczelnych wartości).
IV w. n.e. - Ko Hung (Pao P’u-tsy), mistrz tao uznający odpowiednio uprawiany seks i miłość za podstawowy składnik równowagi wszechświata oraz sposób na długowieczność.
Początek V w. - Uczniowie Kumaradżiwy, Seng Czao (384-414, głosi podwójną prawdę - stałość i zmienność) oraz Tao Szeng (zmarły w roku 434) rozwijają chiński buddyzm.
V w. - Buddyjski myśliciel Tao Szeng głosi brak odpłaty za złe uczynki dokonane w ciągu życia i zakłada, że oświecenie jest dostępne każdemu.
V w. - Liu Jicing (403-444) i Liu Ciun (463-521) ze szkoły feng-liu rozwijają sztukę dialogu i filozofię prowadząc dyskusje.
VI w. - Chińczyk I Czy-i, znany filozof buddyzmu mahajana.
Ok. 520 r. - Bodhidharma (potem wśród Japończyków znany jako Daruma) przybywa z Indii do Chin i zakłada tu odrębną buddyjską szkołę filozoficzną cz’an (ch’an). Uczy o pustce i bezcelowości odwiecznego, niezmiennego świata, anulując wszelkie pytania o początek czy sens bytu. Bezspornie istniejącym bytem jest tylko osobowość, jednostkowe ja (solipsyzm, monada), a mądry człowiek z ironiczną, spokojną życzliwością obserwuje wrażenia powstające w jego umyśle pamiętając, że są to wyłącznie twory umysłu. Według Bodhidharmy nie ma więc możliwości ani potrzeby poznania (agnostycyzm). Filozofia cz’an wskazuje paradoksy (logiczne sprzeczności niejasnych pojęć i błędnych założeń), a nawet śmieszność istnienia. Rozpoznaniu paradoksów ma zaś służyć medytacja oraz kung-an, czyli irracjonalne przełamanie umysłowych ograniczeń człowieka.
Jednym z nielicznych bezpośrednich uczniów Bodhidharmy jest Chińczyk Hui-k’o (487-593).
Połowa VI w. - Czy K’ai, Najwybitniejszy uczeń Hui-sy, zakłada sektę T’ien-T’ai - pierwszą chińską szkołę cz’an. Wzorem swego nauczyciela głosi monistyczną Drogę Środka, która odrzuca rozdział między osobą i światem, zakłada jedność rzeczywistości postrzeganej i istniejącej obiektywnie, łączy nauczanie i praktykę, konwencję i absolut. W monumentalnym dziele Mo-ho Czih-kuan pokazuje, że można medytować od razu nad absolutem i najwyższą rzeczywistością z pominięciem kroków pośrednich.
580 - 651 r. - Tao-hsüan, chiński mistrz i czwarty patriarcha cz’an, założyciel pierwszego klasztoru cz’an. Uczy o stopniowym dochodzeniu do oświecenia (rozpoznania pustki świata).
Jego najwybitniejszym uczniem jest patriarcha Hung-jen (601-674) od roku 651 działający na górze Feng-mu a potem Tung-szan (Góra Wschodnia). Od nazwy tej ostatniej pochodzi określenie szkoły Hung-jena znanej jako Brama Dharmy Wschodniej Góry, która potem kontynuuje Szen-hsiu (zmarły w roku 706).
VII w. - Czih-jen (602-668) i Fa-tsang (643-712) tworzą szkołę zwaną Hua-jen od Hua-jen Czing chińskiego tytułu Awatamsakasutry. Sekta koncentruje się na całościowej analizie buddyjskiej drogi do oświecenia, na każdym kroku akcentując wzajemne powiązania i współzależności wszystkich elementów świata.
VII w. - Koreański buddysta Won Hio (617-686) rozwija koncepcję pung-ryudo (powiew wiatru). Przyjął zespolenie wszystkich idei jako zmierzających do tego samego celu. Nirwanę zaś uznaje za osiągnięcie duchowej jedności z całą ludzkością w stanie mu (nicość). Idea zespolenia będzie potem podstawą synkretyzmu wschodniej Azji.
607 r. - Japoński regent i wyznawca buddyzmu książę Shotoku wydaje jeden z najstarszych na świecie przepisów gwarantujących tolerancję religijną: pozwala praktykować szintoizm.
Koniec VII - VIII w. - Większość buddyjskich tekstów zostaje przetłumaczona na język chiński, przede wszystkim dzięki księgom przywiezionym z Indii przez Hüan Tsanga podróżującego w latach 629-640.
Szósty chiński patriarcha Huej-neng (638-713, uczeń Hung-jena, niepiśmienny drwal znany z tego, że doznał natychmiastowego oświecenia) wraz z Szen-huei tworzy południową szkołę cz’an. W przeciwieństwie do szkoły północnej głosi nagłe oświecenie poprzez przełamanie własnych ograniczeń umysłowych i bezpośrednią medytację nad najwyższą rzeczywistością z pominięciem etapów pośrednich.
Mistrz Ma-tsu (709-788), jeden z największych myślicieli w dziejach cz’an, szerzy w Chinach ten nurt buddyzmu.
VIII w. - Taoistyczny mistrz Ssu-ma Cz’eng-czen tworzy medytację wglądu we własną jaźń.
738 - 839 r. - Cz’eng-kuan, uznany za czwartego patriarchę Hua-jen, rozwija system Czih-jena i Fa-tsanga, zbliżając się nieco do paradoksalnych koncepcji cz’an. Jego najwybitniejszy uczeń Tsung-mi (780-841) położy pomost między poglądami swojej wyjściowej szkoły Hua-jen oraz cz’an.
W tym czasie w Chinach działa kilka szkół buddyjskich, a wśród nich co najmniej trzy reprezentujące nurt cz’an. Szkoła góry Niu-t’ou wywodząca się od Fa-junga (594-657, rzekomo ucznia Tao-hsüana) kładzie nacisk na kategorię pustki. Szkoła Syczuańska z najwybitniejszym przedstawicielem w osobie koreańskiego mnicha Wu-hsianga (694-762) i Wu-czu (714-774) podkreśla nie-umysł jako główne pojęcie ułatwiające medytację cz’an. Natomiast szkoła cz’an Nanszan założona przez Hsüan-sziha, ucznia piątego patriarchy cz’an, propaguje wyzwolenie poprzez głośne powtarzanie imienia Buddy.
Zasłużoną sławą cieszy się mistrz cz’an Czaoczou Congszen (w Japonii znany jako Joshu Jushin, 778-897), który sformułował słynny koan Mu, czyli koan Nie. Zapytany o to czy pies ma naturę buddy, odpowiedział „mu”, co jest zgodne z logiką i doświadczeniem, a zarazem sprzeczne z zasadami buddyzmu, który zakłada tożsamość wszystkich bytów.
Trzeba jednak zaznaczyć, że każda z buddyjskich szkół lub sekt darzy szacunkiem inne szkoły i nie traktuje swojego podejścia jako jedynego. Buddyzm akcentuje wielość dróg prowadzących do wyzwolenia.
- VIII/IX w. - Początek neokonfucjanizmu reprezentują Han Yu (768-824), autor dzieł O naturze drogi i O pochodzeniu drogi, oraz Li Ao (zmarły ok. 844 r.), autor O przywróceniu natury. Krytykują buddyzm za lekceważenie spraw społecznych.
Neokonfucjaniści uznają za wzorcowy Czteroksiąg (Sishu), na który składają się cztery dzieła: Dialogi konfucjańskie (Lunyu), Mengzi, Wielka Nauka (Daxue) i Doktryna Środka (Zhongyong).
IX w. - Chiński mistrz Linji Yixuan tworzy sektę Linji (Lindzi) w obrębie południowego odłamu cz’an. Charakteryzuje się ona medytacją łączoną z ćwiczeniami gimnastycznymi.
IX w. - Lü Jen (przyjmuje imię Lü Tung-pin - Gość w Jaskini Przemijającego Świata) rozwija taoizm jako wyzwolenie umysłu opróżnionego z emocji i złudzeń. Jego uczniowie tworzą nurty taoizmu: Wang Cz’ung-jang Północną Szkołę Urzeczywistnienia Prawdy, Liu Hai-cz’an Południową Szkołę Urzeczywistnienia Prawdy a Czen Hsi-ji Bezkresną Drogę Wcześniejszego Nieba.
W tym czasie wyróżnia się też Tao Hong-dżing, jeden z wielkich pisarzy taoistycznych i znawców tao.
IX - XII w. - Japonia zapoznaje się z filozofią Chin, a przede wszystkim z chińskim buddyzmem oraz doktryną pustki.
Połowa IX w. - Dongshan Liangjie (807-869), chiński mistrz cz’an opracowuje system wuwei (niedziałanie), czyli koncepcję pięciu relacji lub pięciu stopni między szczególnym i powszechnym, względnym i absolutnym oraz subiektywnym i obiektywnym. 1. stopień - moje ja uznaje istnienie większego ja; 2. stopień - uznaję, że nad zjawiskami świata materialnego istnieją odpowiadające im wyższe pojęcia, co oznacza początek oświecenia; 3. stopień - odczuwam, że moje ja uczestniczy w duchowości całego świata i jest z nim tożsame; 4. stopień - moje ja całkowicie roztapia się w duchowości świata jak kropla rosy w oceanie, rezygnując z aktywności umysłowej i wszelkiego działania; 5. stopień - absolutna jedność wszystkiego ze wszystkim, jedność przeciwieństw, dobra i zła, piękna i brzydoty, prawdy i iluzji.
Dongshan Liangjie i jego uczeń Caoshan Benji (840-901) zakładają szkołę Caodong kontynuującą idee mistrza Shitou Xiqiana: spokój, pogodna obserwacja i refleksja nad światem. Zgodnie z zapiskami Dongshan Liangjie dał świadectwo swoim naukom. Pewnego dnia ogolił głowę i nakazał uczniom kilka razy uderzyć w dzwon. Po ostatnim uderzeniu umarł, lecz uczniowie tak bardzo rozpaczali, że w końcu wrócił do życia. Zagniewany nakazał im spokój i zarządził post do chwili, gdy umrze. Po siedmiu dniach głodówki jeden z uczniów zapytał, czy wie, kiedy umrze, bo są już bardzo głodni. Dongshan z uśmiechem odpowiedział, że następnego dnia i tak się stało.
Od X/XI w. - Filozofia cz’an (zen) znajduje swój szczyt w metodzie opartej na paradoksalnych opowieściach-zagadkach, które mistrz cz’an Yüan-wu K’o-ch’in nazywa gong’an (koan). Posługują się nią między innymi chiński mistrz szkoły Linji Fenjang Szanczao (Fenyang Shanzhao) oraz Huanglong Huinan, twórca słynnego testu znanego jako trzy bariery Huanglonga. Zasłużoną sławę zdobywają także znawca gong’anów Xuedou Chongxian, a w XII i w pierwszej połowie XIII w. jeszcze Hongzhi Zhengjue i Wumen Huikai.
XI w. - Rozkwit neokonfucjanizmu opartego na materializmie oraz etyce podporządkowanej wspólnocie i państwu.
Konfucjańskie cnoty moralne stają się powszechnymi wartościami w Chinach a potem w całej Azji Wschodniej. Pięć podstawowych cnót to ren - humanitarność, czyli koncentracja na dobru człowieka, li - porządek, prawość, yi - uczciwość i bezinteresowność działania, zhi - rozum, xin - wiara i zaufanie.
Wyróżnia się kilku myślicieli reprezentujących nieco odmienne sposoby interpretowania konfucjanizmu. Shao Yong znany jako Mistrz z Baiquan (1011-1077) za pomocą cyklu 64 heksagramów i-cing opisuje wieczny rozwój świata). Zhou Dunyi, mistrz z Lianxi (1017-1073) opracowuje kosmologię i ontologię świata jako ewolucyjne następstwo ruchu i bezruchu, in i jang, które tworzą pięć żywiołów pinyin (wu-hsing). Jego dziełem jest Objaśnienie diagramu najwyższego kresu (Taijitu Shuo). Zhang Zai, czyli Mistrz z Hengqu (1020-1077) głosi jedność wszystkich rzeczy. Cheng Hao (1032-1085) głosi monizm i żen jako wypełnianie bezosobowego kosmicznego prawa. Rozwija koncepcję ludzkiego serca-umysłu, który jest odbiciem kosmicznego prawa, a to oznacza jedność z całym kosmosem. Cheng Hao zapoczątkowuje szkołę sin-sü, według której idee li nie istnieją realnie poza człowiekiem, ponieważ są jego wytworem. Cheng Yi (1033-1108) razem z bratem Cheng Hao zajmuje się sercem-umysłem. Dokonuje syntezy idei Zhang Zaia i Shao Yonga dochodząc do wniosku, że światem rządzą odwieczne idee li (bliskie uniwersaliom) istniejące niezależnie od człowieka. Tym samym zapoczątkowuje filozoficzną szkołę li-sü.
XI w. - Taoistyczna sekta Quanzhen, czyli Doskonałego Objawienia propaguje idee bliskie spirytyzmowi. Między innymi praktykuje kontakty z duchami za pomocą tabliczek z literami (analogicznie do późniejszej tabliczki Ouija).
Ok. 1004 r. - Tao-jüan, chiński mistrz cz’an, opisuje filozofów cz’an w dziele Czing-te cz’uan-teng-lu.
1089 - 1163 r. - Chińczyk Ta-hui Tsung-kao, najwybitniejszy w tym czasie mistrz cz’an.
1130 - 1200 r. - Zhu Xi uznawany za największego neokonfucjańskiego filozofa wprowadza do konfucjanizmu metafizykę, która dotychczas raczej nie interesowała następców Kung Fu-tsy. Według tego myśliciela wieczne i doskonałe idee li są realne jako dzieło kosmicznego umysłu. Rzeczy zaś to połączenie wiecznej, doskonałej idei, czyli formy li oraz bezpostaciowej substancji, czyli materii qi łączącej się w taiji, czyli jedności kosmosu. W przeciwieństwie do klasycznych konfucjanistów Zhu Xi utożsamia kosmiczną jedność taiji oraz kosmiczną zasadę li. W umyśle człowieka element materialny przejawia się jako emocje i pragnienia, a zasada li jako najwyższa cnota, czyli humanitarność ren.
Jego wersja neokonfucjanizmu i komentarze do konfucjańskiego Czteroksięgu staną się ideologią państwa oraz elementem nauczania szkolnego, a potem skostniałym schematem szkolnym (chińska scholastyka). W XIV-XX w. na podstawie egzaminów ze znajomości poglądów Zhu Xi będą przyznawane tytuły mandaryńskie i stanowiska urzędnicze w Chinach, a także w Korei i Japonii.
1139 - 1193 r. - Lu Jiuyuan (zwany Lu Xiangshan). Wbrew Zhu Xi głosi, że idee li nie pochodzą od hipotetycznego stwórcy, lecz jego poglądy nie znajdują poparcia w sferach rządzących Chinami.
1191 r. - Japończyk Eisai (1141-1215) zakłada japońską południową szkołę zen (chińskie cz’an) zwaną Rinzai (chińskie Linji). Uczyni zen jedną z głównych form japońskiego buddyzmu.
Ok. 1236 r. - Mistrz mahajany Dogen Zenji (Dögen Kigen, 1200-1253) rozwija w Japonii zen szkoły północnej, sektę soto. Jej podstawą jest medytacja w pozycji siedzącej - shikantaza (tylko siedzenie). Dogen pisze słynny filozoficzny poemat o powszechnej obecności ducha buddy w każdym elemencie rzeczywistości (panpsychizm) oraz o tożsamości nirwany i samsary. Praktyki zen są więc jedynie narzędziem do osiągnięcia nirwany. Interesująca jest jego koncepcja czasu jako zjawiska zindywidualizowanego i specyficznego dla każdego bytu.
1275 - 1351 r. - Japończyk Muso Soseki, mistrz zen rinzai. Podkreśla nieokreśloność, paradoksalność i zmienność zen. Typowa dla zen idea pustki wszechświata i niemożności jego całościowego oglądu znajduje odbicie w symbolice stosowanej w japońskich ogrodach (słynny Ryoan-ji), ikebanie i koanach.
1283 r. - Japoński mnich Muju Dokyo zbiera i opracowuje koany w słynnym dziele Shaseku-shu, czyli Zbiór piasku i kamieni. Rozszerzoną i przetłumaczona na angielski wersję tej pracy pod tytułem 101 Zen Stories opublikuje w1919 r. Nyogen Senzaki (1876-1958), japoński mnich Rinzai pracujący w USA.
XIV w. - Chiński mistrz tao Czang San-feng tworzy szkołę tai-czi opartą na dynamicznej równowadze in i jang.
W Chinach mnisi kompilują wszystkie taoistyczne dzieła w gigantycznej pracy (521 tomów) Tao Tsang.
- Od XIV w. - Bardzo skuteczna metoda nauczania mnichów poprzez paradoksy koanów staje się stopniowo intelektualną zabawą japońskich elit bez głębszego waloru poznawczego czy filozoficznego. Podobne procesy zachodzą w Chinach.
W Korei zaś pod wpływem prześladowań ze strony konfucjańskich władz wszystkie szkoły sŏn, czyli miejscowej formy cz’an łączą się w 1356 r. w jedną szkołę Chogye chong. W jej ramach nadal jednak praktykuje się paradoksy kongan (koan). Nawet po przymusowym połączeniu Chogye chong z innymi szkołami koreańskiego buddyzmu w 1424 r. metody nauczania poprzez kongany będą nadal stosowane.
1472 - 1528 r. - Chiński myśliciel Wang Shouren (Wang Yangming). Doprowadza do szczytu szkołę konfucjańską sin-sü, według której li, czyli idee rzeczy nie istnieją realnie i niezależnie od człowieka. Jego znaną pracą jest dzieło Zapisane pouczenia.
1489 - 1546 r. - Koreańczyk Hwadam (Suh Kyungduk) głosi Wielką Harmonię (taehwa) przeciwieństw. Dualistyczne idee (walka metafizycznego elementu yi i fizycznego qi) oraz dążność do harmonii głoszą potem koreańscy myśliciele Toegye (Yi Hwang, 1501-1570) i Yulgok (Yi I, 1536-1584).
1521 - 1591 r. - Sen-no-Rikyu, jeden z najsławniejszych japońskich mistrzów zen.
XVII w. - Systematyzacja japońskiej filozofii budo łączącej sztuki walki jako gimnastykę służącą samodoskonaleniu, medytację, lojalność i posłuszeństwo władcy (utrzymanie porządku świata). Idee te formułują Danjo Nobumasa, Daidoji Yuzan (autor Budo shoshin-shu) i Yamamoto Tsunemoto (1716).
1613 - 1683 r. - Ku Jen-wu, znany teoretyk neokonfucjanizmu, uznany za klasyka.
Od połowy XVII w. - Neokonfucjanizm asymiluje osiągnięcia nauki.
Nawrót materialistycznego monizmu w kosmologii i psychologii. Główni przedstawiciele tego nurtu to: Huang Cung-si (1610-1695), Wang Fu-czy (1619-1692), Li Kung (1659-1733) i Taj Czen (1723-1777).
- 1685 - 1768 r. - Hakuin, mistrz zen japońskiej sekty Rinzai. Odnawia podupadające zen.
Klasyfikuje system koan, które ukazując paradoksalne, irracjonalne zjawiska w ludzkiej świadomości mają przełamywać ograniczenia przyzwyczajeń i zmysłów oraz logiki jako myślenia analitycznego. Według jego klasyfikacji istnieje pięć grup koan w zależności od rodzaju udzielanej odpowiedzi: hosshin (dharmakaja - wszechogarniające, niezmienne, identyczne ciało wszystkich buddów) - uczeń odpowiada powtarzając słowa lub gesty mistrza; kikan (złączenie różnic) - odpowiedzią jest działanie lub użycie przedmiotu; gonsen - krótka wypowiedź; nanto (trudne przejście) - pozornie bezsensowne skojarzenie słowne; 5. Go (pięć stopni) - odwołanie do systemu Dongshana Liangjie.
Najsłynniejszym przykładem jest przypisywany Hakuinowi koan „Jeżeli słyszysz klaskanie dwóch dłoni, jak brzmi klaskanie jednej?” Zgodnie z paradoksalną logiką koanów należy tak długo wyobrażać sobie klaskanie jedną dłonią, aż się je odczuje i usłyszy.
1751 - 1837 r. - Japończyk Sengai, mistrz zen i sławny kaligraf.
1798 - 1872 r. - Jang Lu-czan, reformator tai-czi.
XIX - XX w. - Upadek klasycznej filozofii w Chinach. Rosną wpływy filozofii Zachodu. Niektórzy łączą tradycje chińskie oraz europejski racjonalizm i empiryzm jak na przykład tłumacz Jen Fu oraz konfucjanista K’ang Ju-wei (w 1890 r. dowodzi, że teksty konfucjańskie zostały sfałszowane, aby uzasadnić kult państwa).
Zen słabnie w Japonii, a jednocześnie trwa jego ekspansja w Europie i Ameryce Północnej.
- Lata 1930. - 1940. - Jeden z największych filozofów Japonii Nishido Kitara, wyznawca buddyjskiej szkoły Jodo, rozwija koncepcję nicości absolutnej i absolutnie sprzecznej samotożsamości.
Byt i niebyt są tym samym, stanowiąc aspekty tego samego, a logika jest dialektyczna w sensie wzajemnego zastępowania się równoważnych i wzajemnie tożsamych istnienia oraz nicości. Dialektyka Nishido Kitary jest więc absolutna i w jego przekonaniu głębsza od dialektyki Hegla, u którego realnie istnieją i różnią się od siebie teza, antyteza oraz synteza, lecz nicość pozostaje poza kręgiem zainteresowań. Nishido Kitara przekracza dualizm, aby odnaleźć w nim jedność: wielość jest wielością i stanowi jedno, a jedność jest jednością i stanowi wielość. Każdy element świata jest odrębny i zawiera w sobie cały świat, co wyklucza rozróżnienie przedmiotu i jego otoczenia. Jest to paradoks istniejącej nicości znajdującej się wszędzie i nigdzie. Dzięki temu można przezwyciężyć ograniczenia myślenia mechanistycznego i teleologicznego, uznając wzajemne, jednoczesne i bezgraniczne interakcje wszystkiego ze wszystkim, co przekłada się na spontaniczną, wielokierunkową i nieprzewidywalną ewolucję świata.
Druga połowa XX w. - Rewolucyjny komunizm Marksa i Lenina w interpretacji Mao jest ideologią państwową Chin. Stopniowo jednak traci znaczenie pod wpływem trudności ekonomicznych związanych z niewydolną komunistyczną gospodarką. Po upadku komunistycznej ideologii państwowej w Chinach powstają ruchy nawiązujące do tradycji jak buddyjski Li (zwany Falungong, lata 1990.). Są jednak tępione przez władze, które formalnie nadal głoszą komunizm.
Lata 1970. - Japoński rolnik i filozof Masanobu Fukuoka (1913-2008) rozwija ekologizm (ekofilozofia), propagując przywracanie naturalnej roślinności na tereny zniszczone przez człowieka, nieagresywne metody uprawy ziemi zapożyczane od rozmaitych ludów i naturalną, możliwie nieprzetworzoną żywność.